سنگ‌نبشته بیستون

سنگ‌نوشته بیستون بزرگ‌ترین سنگ‌نبشتهٔ جهان، نخستین متن شناخته شدهٔ ایرانی[1] و از آثار دودمان هخامنشیان (۵۲۰ پ. م) واقع در شهر بیستون از توابع شهرستان هرسین در سی کیلومتری شهر کرمانشاه بر دامنه کوه بیستون است.[2] سنگ‌نوشته بیستون یکی از مهم‌ترین و مشهورترین سندهای تاریخ جهان و مهم‌ترین متن تاریخی در زمان هخامنشیان است[3] که شرح پیروزی داریوش بزرگ را بر گئومات مغ و به بند کشیدن یاغیان را نشان می‌دهد. ژنرال گاردان فرانسوی معتقد بود که سنگ‌نبشته بیستون، نمایشگر مسیح و ۱۲ حواریون وی می‌باشد در حالی که رابرت کر پورتر، جهانگرد، دیپلمات و نویسنده انگلیسی نیز اعتقاد داشت که این سنگ‌نبشته، اشاره به ماجرای شلمنسر یکم و ده قبیله گمشده بنی‌اسرائیل دارد.[4]

مختصات: ۳۴°۲۳′۱۸″ شمالی ۴۷°۲۶′۱۲″ شرقی
سنگ‌نبشته بیستون
اطلاعات اثر
مکان ایران، شهرستان بیستون
نوعفرهنگی
معیار ثبتii, iii
شمارهٔ ثبت۱۲۲۲
منطقهآسیا
تاریخچه
تاریخچهٔ ثبت۲۰۰۶ (طی نشست سی‌ام)
اطلاعات ثبت ملی
شماره ثبت ملی۷۰
تاریخ ثبت ملی۱۵ دی ۱۳۱۰
دیرینگیدوره هخامنشی
† منطقهٔ بر پایهٔ دسته‌بندی یونسکو

سنگ‌نبشته بیستون از آنجایی که در ۳ نسخه مشابه (هم معنی) به زبان ایلامی، زبان اکدی و خط میخی نگاشته شده است یکی از مهمترین عوامل رمزگشایی خط میخی و زبان فارسی باستان است و مشابه اهمیت سنگ رزتا در رمزگشایی از هیروگلیف مصری است.[5] محوطه بیستون از آثار ملی ایران است و خود این اثر هم از سال ۲۰۰۶ یکی از آثار ثبت شدهٔ ایران در میراث جهانی یونسکو است.

نام بیستون

واسیلی بارتولد معتقد بود که واژهٔ بیستون از دو واژهٔ «بغ» به معنی خدا و «ستان» (پسوند مکان به معنی جایگاه و سرزمین) تشکیل شده‌است و به صورت «بغستان» به معنی «جایگاه خدایان» بوده‌است.[6]

نخستین اشاره به این جایگاه در کتاب دیودوروس سیکولوس بود که در آن بخشی از نوشته‌های کتزیاس یونانی دربارهٔ بیستون آورده شده‌است. در این اشاره سنگنبشته بیستون کنده شده به دست سمیرامیس ملکه اسطوره‌ای آشوری معرفی شده و بیستون را (Bagastanon oros) معرفی کرده‌است. در آن اشاره به بیستون آورده شده بود که کوه بیستون به اهورامزدا پیشکش شده‌است. واژه بیستون در زبان پهلوی «بَهیستان» و سپس «بَهیستون» شد. این واژه در سده‌های نخست اسلامی «بهستون» و امروزه بیستون خوانده می‌شود. یادآوری می‌گردد شکل واژه‌ای که امروزه «بی ستون» به معنی «بدون ستون» گفته می‌شود، از گویش‌های محاوره‌ای بوده و فاقد اعتبار است.[7]

فر کیانی بیستون و کنده‌کاری خط میخی سنگ‌نبشته در کرمانشاه به سال ۵۲۰ پیش از میلاد مسیح

روش ساخت

سنگ‌نبشتهٔ بیستون در ارتفاع چند ده متری از سطح زمین و بر دامنهٔ جنوبی کوه پرآو ساخته شده است و از آثار به جای مانده از پلکانی در قسمت بالایی کوه بیستون احتمال می‌رود که سنگ تراشان از این راه برای رسیدن به محل سنگ نبشته استفاده می‌کرده‌اند و پس از پایان کار پلکان را به منظور غیرقابل دسترس کردن اثر تراش داده‌اند. سنگ‌نبشتهٔ بیستون بر صخره ای از جنس سنگ آهکی ایجاد شده که بنا به آثار لعاب قهوه‌ای رنگی که سطح سنگ نبشته را پوشانده و همچنین بقایای سربی که در چند سطر نخست اثر دیده شده‌است به نظر می‌آید که در پایان کار برای افزایش طول عمر اثر تمام نمای آن را با اندودی ناشناخته پوشانده‌اند.

بر اساس نظرات ترومپلمان که لوشی و هینتس نیز آن را پذیرفته‌اند، کنده کاری این نقش برجسته و قلم زنی این کتیبهٔ سه زبانه به ترتیب پی آیند انجام گرفته‌است:

  1. نقش برجسته
  2. نخستین روایت عیلامی بر روی چهار صفحهٔ سمت راست
  3. روایت اکدی روی تخته سنگ بلند سمت چپ
  4. روایت پارسی باستان در چهار صفحهٔ زیر نقش برجسته
  5. دومین نسخهٔ روایت عیلامی را در سه صفحهٔ زیر روایت اکدی، در سال ۵۱۸ ق. م و پس از آن افزوده‌اند که اضافه کردن نقش اِسکونخهٔ شورشی به نخستین روایت ایلامی آسیب زده‌است.
  6. افزودن قطعهٔ پنجمی به فارسی باستان پس از افزودن تصویر اسکونخه.[8]

در منابع دیگر

در اخبار و روایات محلی معاصر ایران اینطور شایع شده‌است که در کوه بیستون پیکر نه درویش نقش شده‌است. در روایات و اخبار قرون وسطی و معاصر مضمون و معنای کتیبه‌های داریوش روشن نبوده‌است. گرچه کتیبه بیستون برای دیر زمانی یادگار فرمانروای عظیم ایران بوده، از آنجا که خواندن آن میسر نبوده و به‌علاوه خط میخی فارسی باستان نیز در پایان سلطنت هخامنشیان به کلی فراموش شده بود، از اینرو مضمون و معنای کتیبهٔ مزبور حتی برای رزم‌آوران اسکندر مقدونی نیز معمائی بوده‌است. موقع خاص صخرهٔ بیستون که در کنار جادهٔ کاروان‌رو در ارتفاع زیاد، بالای جلگه‌ای وسیع و حاصل‌خیز قرار گرفته و نیز شاید این نکته که محل مزبور مقدس و قابل احترام است موجب آن بوده که داریوش این محل را برای نقش کتیبهٔ خود برگزیند.[9]

به علت اهمیت این جادهٔ کاروان‌رو که همدان را به بغداد متصل می‌کرده، جغرافی‌دان‌های عرب مخصوصاً ابن رسته آن را به تفضیل توصیف کرده‌اند. دربارهٔ جغرافی‌دان عرب ابن حوقل در حدود سال ۹۷۷ میلادی می‌نویسد که در کوه بیستون تصویر یک مکتب‌خانه با معلمی چوب در دست و تعدادی شاگرد و هم‌چنین یک آشپزخانه با آشپزی که چمچه در دست دارد و نیز دیگی بر روی سه‌پایه، نقش شده‌است.[10]

نقش برجسته

ارتفاع کلی کتیبه ۷ متر و ۸۰ سانتی‌متر و طول آن ۲۲ متر می‌باشد و در مرکز آن ۵ ستون به خط میخی فارسی باستان دیده می‌شود. هر یک از ۴ ستون اولیه قدری کمتر از ۲ متر عرض و ۴ متر ارتفاع دارد. متن فارسی باستان جمعاً ۵۲۵ سطر دارد. بر روی پنج ستون مذکور اهورامزدا بر روی صفحهٔ برآمده‌ای قرار گرفته و بر روی همهٔ این اشکال در حال پرواز است. اهورامزدا با چهرهٔ انسانی و ریشی مستطیلی تجسم یافته و از میان انوار یک قرص خورشید بسیار بزرگ که در حال نورافشانی، پدیدار گشته‌است. بر روی سر او یک تاج تابناک با شاخ‌هایی قرار گرفته که نشانه و رمز خدایی بودن اوست. اهورامزدا دست چپش را با حلقه‌ای به سوی داریوش دراز کرده و به این ترتیب مشغول انجام مراسمی مبنی بر تسلیم قدرت و سلطهٔ پادشاهی به داریوش می‌باشد. وی با دست راستش که بلند کرده خیر و برکت برای داریوش می‌خواهد. خود داریوش تاج پادشاهی بر سر دارد. سبیلهایش تابیده و ریشش مستطیلی شکل و به شیوهٔ ریش پادشاهان آشور است که ده طره داشته. دست راست داریوش به حالت دعا و راز و نیاز به سوی اهورامزدا دراز است و با دست چپش کمانی را گرفته‌است. داریوش به اندازهٔ معمولی یعنی به قد ۱۸۰ سانتی‌متر نشان داده شده‌است. داریوش با پای راست خود گئومات را زیر لگد انداخته به‌طوری‌که یک پا و دو دست گئومات به حالت تضرع بالا آمده‌است. از سمت چپ، در پشت سر داریوش دو نفر از درباریان نیزه‌دار و کماندار با تیرکش ایستاده‌اند و هر دو ریش‌های بلندی دارند. با توجه به نقشه‌های نقش رستم، نیزه‌دار مذکور «گبری»[پ 1] و کماندار «آسپاتینا»[پ 2] می‌باشد. این دو نفر قدشان از داریوش کوتاه‌تر و در حدود ۱۵۰ سانتی‌متر است، ولی از پادشاهان یاغی که مجسمهٔ آن‌ها تا سینهٔ داریوش است (۱۲۰ سانتی‌متر)، بلندترند. پشت گئومات بلافاصله ۸ نفر از غاصبان تخت و تاج پادشاهی و پیشوای قبیلهٔ سکاها، «تیگراخائودا»[پ 3] که نظر به تیزی نوک کلاهش هشت سانتی‌متر از داریوش بلندتر است، نقش گردیده‌است. همهٔ آن‌ها به وسیلهٔ زنجیری به یکدیگر متصل هستند. قسمتی از مجسمه‌های کتیبهٔ بیستون در زمان دو جنگ جهانی موقعی که سربازان از کنار آن عبور کرده‌اند، ویران گردیده‌است. مجموعاً این نقوش حد متوسط ۳ متر ارتفاع و ۵٫۴۸ متر طول دارد.[11]

این نقش برجسته پیروزی داریوش بزرگ را بر گوماته مغ و به بند کشیدن یاغیان را نشان می‌دهد. طول این نقش برجسته ۶ متر و عرض آن ۳٫۲۰ متر می‌باشد،[12] نماد فروهر بالای نقش دیده می‌شود. داریوش دست راستش را به نشانه ستایش اهورامزدا بالا برده و پای چپش را بر سینه گئومات مغ که زیر پای او افتاده نهاده‌است. شورشیان که دست‌هایشان از پشت و گردنشان با ریسمان به هم بسته شده‌است پشت سر هم در برابر داریوش ایستاده‌اند. یک نیزه دار و یک کماندار پشت سر داریوش دیده می‌شوند. بلندی قامت داریوش در نقش ۱۸۰ سانتیمتر، قامت نیزه دار و کماندار حدود ۱۵۰ سانتیمتر و قامت شورشیان حدود ۱۲۰ سانتیمتر است. متن و نقش بر اثر عواملی چند از جمله عوامل زمین شناختی فرسایش باران و باد رسوب مواد آلی رشد جلبک در درز سنگ‌ها و تأثیر سایر پدیده‌های طبیعی فیزیکی شیمیایی و نیز تخریب به دست بشر به ویژه در عصر رواج تفنگ - که از قسمت‌های برجسته و نمایان تر نقش و از فاصله دور به عنوان نشانه استفاده می‌کرده‌اند - و ناآگاهی‌ها و بی‌مبالاتی‌های دیگر آسیب جدی دیده‌است.

اسامی کسانی که در بند کشیده شده‌اند (به ترتیب از سمت داریوش):[12]

ردیف نام شناسه
۱آثریناولین انقلابی شوش
۲ندئیت ب ئیراولین انقلابی بابل
۳مرتی یدومین انقلابی شوش
۴فرورتیشانقلابی ماد
۵چی ثرتخمانقلابی ساگارات
۶وه یزداتانقلابی پارس
۷ارخدومین انقلابی بابل
۸فراداانقلابی مرو
۹سکونخاانقلابی ساکاییه

سنگ نبشته
نوشتار اصلی: متن کامل سنگ‌نبشته بیستون
ستون یک (DB I 1-15)

متن سنگ‌نبشته را می‌توان (بر اساس ترجمه آلمانی آن) به صورت زیر خلاصه کرد:

  1. ستون یک: نام شاه؛ عناوین؛ سلسله نسب؛ حدود و رسم حکومتش.[13]
  2. ستون دو: قتل بردیا توسط کمبوجیه؛ شورش گئومات؛ مرگ کمبوجیه؛ ترور گئومات؛ جانشینی داریوش بر تخت سلطنت.[14]
  3. ستون سه: شورش آثرین در عیلام و ندینتئیرا در بابل؛ اعدامشان.[15]
  4. ستون چهار، بند۱: فهرست ۹ استانی که هنگام حضور داریوش در بابل شوریدند.[16]
  5. ستون چهار، بند۲: شورش مارتیا در عیلام و اعدامش.[17]
  6. ستون چهار، بند۳: شورش فرورتیش در ماد و اعدامش در اکباتان؛ پیروزی‌های متعدد در همین زمان توسط فرماندهان شاه بر شورشیان ارمنی بدست آمد. شورش چیچَتَخما در سَگَرتیا و اعدامش.[18]
  7. ستون چهار، بند۴: پارت و هیرکانیا، به شورش فرورتیش ملحق می‌شوند؛ که توسط پدر داریوش، ویشتاسپ، سرکوب می‌شوند.[19]
  8. ستون چهار، بند۵: شورش فراده در مرو و سرنگونی‌اش توسط دادرشیش.[20]
  9. ستون چهار، بند۶: شورش وهیَزداته در پارس و اعدامش.[21]
  10. ستون چهار، بند۷: وقایع تحریک پیروان وهیَزداته در ارچوسیه و پایان دادن آن توسط ساتراپ ویوانه.[22]
  11. ستون پنج: شورش ارخهٔ ارمنی در بابل و اعدامش.[23]
  12. ستون پنج، بند۱: خلاصهٔ ۹ وانمودگر تخت شاهی و ۹ نبرد با آنان.[24]
  13. ستون پنج، بند۲: دلایل برخاستن و سرکوب این شورش‌ها: «دروغ» و بزرگداشت اهورامزدا.[25]
  14. ستون پنج، بند۳: هشدار دربارهٔ دروغ.[26]
  15. ستون پنج، بند۴: تصریح رسمی شاه دربارهٔ علاقه‌اش به حقیقت.[27]
  16. ستون پنج، بند۵: یگانگی موفقیت داریوش.[28]
  17. ستون پنج، بند۶: درخواست شاه به مردمان آینده برای منتشر کردن متن سنگ‌نبشته.[29]
  18. ستون پنج، بند۷: یاری اهورامزدا به داریوش.[30]
  19. ستون پنج، بند۸: درخواست شاه به شاهان آینده و کسانی که لوحه تاریخی بیستون را می‌بینند.[31]
  20. ستون پنج، بند۹: ۶ یاور داریوش علیه گئومات؛ راهنمایی شاهان آینده برای حمایت از نسل این حمایت کنندگان.[32]
  21. ستون پنج، بند۱۰: معرفی نوشته جدید و پراکنده شدن متن.[33]
  22. ستون پنج، بند۱۱: شورش ئَتَمَئیته در عیلام و سرنگونی‌اش توسط گبریَس.[34]
  23. ستون پنج، بند۱۲: پیروز داریوش بر سکاها به فرماندهی سکونخا.[35]

نکته‌های اصلی کتیبه بیستون از این قرار است: معرفی داریوش از زبان خود او، دودمان هخامنشی، چگونگی اعاده پادشاهی به هخامنشیان، شیوه حکومت داریوش، مرگ کمبوجیه، طغیان گئوماتا و کشته شدن او در پاییز ۵۲۲ ق م، شورش و طغیان در بسیاری از سرزمین‌ها و سرکوبی آن‌ها و اعاده نواحی بسیاری که از فرمانبرداری سر باز زده بودند، پیروزی‌هایی که در نوزده نبرد نصیب داریوش شده‌است و از جمله پیروزی مهم و دشوار بر سکاها، چگونگی استقرار آرامش و امنیت در امپراتوری پهناور، رد ادعاهای یاغیان ضدحکومت، هشدار نسبت به دروغگویی، دفاع از راستی و راستگویی، دعای نیک در حق کشور و مردم، سپاسگزاری داریوش از یاریهای اهورامزدا در غلبه بر معارضان و بازگشتن صلح، اندرز به شاهان آینده و کسانی که کتیبه بیستون را می‌خوانند، نام کسانی که در غلبه بر گئوماتا از داریوش پشتیبانی کردند و اشاره به انتشار متن کتیبه در سراسر قلمرو هخامنشی به خط میخی و سه زبان پارسی باستان، بابلی و ایلامی. این کتیبه‌ها کلید کشف رمز کلیهٔ خطوط میخی گردید. به ویژه «سر هـ. رالینسون» در این موفقیت سهمی بسزا دارد.

پژوهش‌ها

عرصه به‌دست آبراهام والنتاین ویلیامز جکسون در سال ۱۹۰۳ میلادی مورد بررسی قرار گرفته‌است.[36]

آثار دوره‌های مختلف بر کوه بیستون

نگارخانه

جستارهای وابسته

معادل انگلیسی
  1. Gobri
  2. Aspatina
  3. Tigra Khaoda

پانویس
  1. «دربارهٔ سنگ‌نوشته داریوش بزرگ در بیستون». وبگاه پژوهش‌های ایرانی. ۲۰ تیر ۱۳۸۵. دریافت‌شده در ۱ اوت ۲۰۱۱.
  2. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization بایگانی‌شده در ۱۱ نوامبر ۲۰۰۹ توسط Wayback Machine (انگلیسی) بازدید در ۲۸ ژوئن ۲۰۱۰
  3. خبرگزاری میراث فرهنگی بایگانی‌شده در ۲۴ ژانویه ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine بازدید در ۲۶ ژوئیه ۲۰۱۰
  4. ancient Babylonia, &c. &c. : during the years 1817, 1818, 1819, and 1820, volume 2, Longman, 1821
  5. Encyclopædia Iranica
    .
  6. بارتولد، و. تذکرۀ جغرافیای تاریخی ایران، ترجمۀ حمزه سردادور (طالب‌زاده)، طهران: چاپخانۀاتحادیه، چاپ یکم: ۱۳۰۸؛ ص ۲۴۹.
  7. کتاب سبز (بانک اطلاعات استان کرمانشاه)، سید ضیاء الدین خرمشاهی، کانون تبلیغاتی دالاهو، دی ۱۳۷۵، صفحهٔ ۲۰۹
  8. Trumpelmann، L (۱۹۶۷). «Zur Enstehungsgeschichte des Monumentes Dareios I. Von Bisutun und zur Datierung der Einfuhrung der altpersischen Schrift». AA: ۲۸۱-۲۹۸.
  9. داندامایف، ایران در دوران نخستین پادشاهان هخامنشی، 32.
  10. داندامایف، ایران در دوران نخستین پادشاهان هخامنشی، 32.
  11. داندامایف، ایران در دوران نخستین پادشاهان هخامنشی، 24-26.
  12. سازمان میراث فرهنگی استان کرمانشاه بازدید در ۱۹ ژوئیه ۲۰۱۰
  13. Schmitt، BISOTUN iii. Darius's Inscriptions، 4:‎ 299-305.
  14. Schmitt، BISOTUN iii. Darius's Inscriptions، 4:‎ 299-305.
  15. Schmitt، BISOTUN iii. Darius's Inscriptions، 4:‎ 299-305.
  16. Schmitt، BISOTUN iii. Darius's Inscriptions، 4:‎ 299-305.
  17. Schmitt، BISOTUN iii. Darius's Inscriptions، 4:‎ 299-305.
  18. Schmitt، BISOTUN iii. Darius's Inscriptions، 4:‎ 299-305.
  19. Schmitt، BISOTUN iii. Darius's Inscriptions، 4:‎ 299-305.
  20. Schmitt، BISOTUN iii. Darius's Inscriptions، 4:‎ 299-305.
  21. Schmitt، BISOTUN iii. Darius's Inscriptions، 4:‎ 299-305.
  22. Schmitt، BISOTUN iii. Darius's Inscriptions، 4:‎ 299-305.
  23. Schmitt، BISOTUN iii. Darius's Inscriptions، 4:‎ 299-305.
  24. Schmitt، BISOTUN iii. Darius's Inscriptions، 4:‎ 299-305.
  25. Schmitt، BISOTUN iii. Darius's Inscriptions، 4:‎ 299-305.
  26. Schmitt، BISOTUN iii. Darius's Inscriptions، 4:‎ 299-305.
  27. Schmitt، BISOTUN iii. Darius's Inscriptions، 4:‎ 299-305.
  28. Schmitt، BISOTUN iii. Darius's Inscriptions، 4:‎ 299-305.
  29. Schmitt، BISOTUN iii. Darius's Inscriptions، 4:‎ 299-305.
  30. Schmitt، BISOTUN iii. Darius's Inscriptions، 4:‎ 299-305.
  31. Schmitt، BISOTUN iii. Darius's Inscriptions، 4:‎ 299-305.
  32. Schmitt، BISOTUN iii. Darius's Inscriptions، 4:‎ 299-305.
  33. Schmitt، BISOTUN iii. Darius's Inscriptions، 4:‎ 299-305.
  34. Schmitt، BISOTUN iii. Darius's Inscriptions، 4:‎ 299-305.
  35. Schmitt، BISOTUN iii. Darius's Inscriptions، 4:‎ 299-305.
  36. A. V. Williams Jackson, The Great Behistun Rock and Some Results of a Re-Examination of the Old Persian Inscriptions on It, Journal of the American Oriental Society, vol. 24, pp. 77–95, 1903

منابع
  • داندامایف، محمد (۱۳۸۶). ایران در دوران نخستین پادشاهان هخامنشی. ترجمهٔ روحی ارباب. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۴۵-۳۳۴-۲.
  • Farkas, Ann (1985). "The Behistun Relief". THE Cambridge History of Iran. ۲. New York: Cambridge University Press. ISBN 0521200911.
  • HERZFELD, E; FRYE, R. N (1986). "BĪSUTŪN". THE ENCYCLOPAEDIA OF ISLAM. ۱ (۲ ed.). LEIDEN: E. J. BRILL. ISBN 90 04 08114 3.
  • Schmitt, Rüdiger (1990a). "BISOTUN i. Introduction". Encyclopædia Iranica. ۴. New York: Bibliotheca Persica Press. Retrieved ۱/۱۰/۲۰۱۳. Check date values in: |تاریخ بازبینی= (help)
  • Schmitt, R (1990b). "BISOTUN iii. Darius's Inscriptions". Encyclopædia Iranica. ۴. New York: Bibliotheca Persica Press. Retrieved ۱/۱۰/۲۰۱۳. Check date values in: |تاریخ بازبینی= (help)

پیوند به بیرون
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ سنگ‌نبشته بیستون موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.