بهرام بیضایی

بهرام بیضایی (زادهٔ ۵ دیِ ۱۳۱۷) نویسنده و کارگردانِ ایرانیِ فیلم و نمایش است.[1] از کارهای دیگرش می‌شود تدوینِ فیلم، تهیهٔ فیلم، مقاله‌نویسی، ترجمهٔ چند نمایشنامه، نگارشِ یکی دو داستان و چند شعر و انبوهی پژوهشِ تاریخی و استادی در دانشگاه را برشمرد. بیضایی از فیلم‌سازانِ صاحب سبک و معتبر و از نویسندگان و اندیشمندانِ برجستهٔ نمایش و ادبیاتِ نوینِ فارسی به‌شمار می‌رود. بعضی از نمایشنامه‌هایش به زبان‌های دیگری ترجمه و در آسیا و اروپا و امریکای شمالی چاپ و اجرا شده است. ده فیلم بلند و چهار فیلم کوتاه و کمابیش هفتاد کتاب و نمایش‌هایی بَر صحنه‌های شهرهای مختلف ایران و گاه غیر از ایران از سالِ ۱۳۴۱ به بعد کارنامهٔ هنریِ بیضایی را تشکیل می‌دهد. بسیاری از اهلِ نظر نمایشنامه و فیلمِ مرگ یزدگرد را شاهکارِ او دانسته‌اند.

«بیضایی» به اینجا تغییرمسیر دارد. برای مشاهدهٔ کسانِ دیگری با این نام، بیضایی (نام خانوادگی) را ببینید.
استاد
بهرام بیضایی
پرترهٔ بهرام بیضایی، کارِ فخرالدّین فخرالدّینی (۱۳۸۱)
زادهٔ۵ دیِ ۱۳۱۷ (۸۲ سال)
تهران، ایران
محل زندگیتهران، اصفهان، سوئد، استراسبورگ، پالو آلتو
ملیتایرانی
دیگر نام‌هامهرداد رهسپار، ع. سالک، اعظم علیان، بهروز برومند، کاوه اسماعیلی
تحصیلاتدیپلم دبیرستان
شاگردواروژ کریم‌مسیحی، رضا قاسمی، سوسن تسلیمی، پرویز شهبازی و شماری از سینماگران و اهلِ نمایش و هنرمندان و اندیشندگان
پیشهفیلم‌ساز، کارگردان تئاتر، نمایشنامه‌نویس، فیلمنامه‌نویس، تدوینگر، استاد دانشگاه
سال‌های فعالیتاز ۱۳۳۷
آثارهشتمین سفر سندباد
عیّارِ تنها
مرگِ یزدگرد
باشو، غریبه‌ی کوچک
سگ‌کُشی . . .
همسر(ها)منیراعظم رامین‌فر (ا. ۱۳۴۴)
مژده شمسایی (ا. ۱۳۷۱)
فرزنداننیلوفر (۱۳۴۵)، ارژنگ (۱۳۴۶)، نگار (۱۳۵۱)، نیاسان (۱۳۷۴)
والدین
خویشاوندانادیب بیضائی (عمو)
پرتو بیضائی (پسرعمو)
محمّدرضا درویشی
جایزه(ها)جایزه ویژه جشنواره بین‌المللی فیلم شیکاگو ۱۹۷۳ و . . .
صفحه در وبگاه IMDb
صفحه در وبگاه سوره
فهرست‌های کارها
دیـگر
  • گروه لیسار

بیضایی در تهران در خانواده‌ای اهلِ فرهنگ و ادب به دنیا آمد. در کودکی اغلب از مدرسه می‌گریخت و در سینه کلوب فیلم تماشا می‌کرد. همین زمان با کار و سرگذشتِ صادق هدایت آشنا شد و از او تأثیر گرفت. سالیانی بعد از آن از دانشجوییِ ادبیات فارسی دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران کناره‌گرفت؛ ولی حاصلِ پژوهش‌هایش را به صورتِ کتابِ نمایش در ایران منتشر کرد، که یگانه تاریخنامهٔ مهمِّ نمایشِ ایرانی شد.[2] هم‌زمان به نمایشنامه‌نویسی گرایید، آن هم با بهره گرفتن از شیوه‌های تعزیه که نیاکانش در آران برپا می‌کردند. بیشترِ نخستین نمایشنامه‌هایش – مانندِ پهلوان اکبر می‌میرد – با نمایشِ گروهِ هنرِ ملّی کامیابی یافت؛ هرچند گاهی چپی‌ها و گاهی راستی‌ها کارش را سخت نکوهیدند. سالِ ۱۳۴۴ با منیراعظم رامین‌فر ازدواج کرد. بیضایی در اوایلِ دههٔ ۱۳۴۰ عضوِ گروهِ طُرفه و از هنگامِ تشکیلِ کانون نویسندگان ایران از بنیان‌گذارانش و از جمله به همین خاطر آماجِ بدگمانیِ ساواک بود. او سالِ ۱۳۵۷ از کانون کناره‌گرفت. دههٔ ۱۳۵۰ را به استادی در دانشکدهٔ هنرهای زیبای دانشگاه تهران و نیز فیلم‌سازی گذرانید. سالِ ۱۳۵۸، پس از ده سالی که نمایشی اجرا نکرده بود، مرگ یزدگرد را بر صحنه بُرد؛ که در ۱۳۶۰، سالِ اخراجِ دوباره‌اش این بار از کرسی استادیِ دانشگاه تهران، فیلم هم شد. پس از نمایشِ مرگ یزدگرد تا هجده سال امکانِ کارِ تئاتری نیافت، هرچند با پیگیری فراوان توانست چند فیلم بسازد. سالِ ۱۳۷۱، که چند سالی از جدایی از همسرش می‌گذشت، با مژده شمسایی ازدواج کرد.[3] از سالِ ۱۳۷۶ دوباره کارِ تئاتر دست داد و بیضایی به شوقِ نمایش از اقامتِ کوتاهش در استراسبورگ دست شُست و تا ۱۳۸۶ به تفاریق توانست برای چند نمایش و فیلم و کتاب پروانه بگیرد، هرچند گاه نمایشی از صحنه پایین کشیده شد، فیلمی دچار سانسور شد یا کتابی در محاقِ توقیف ماند. سالِ ۱۳۸۹ به استادیِ دانشگاه استنفورد به امریکا رفت.[4] این هجرت دیرانجام‌ترین اقامتِ بیضایی دور از ایران بوده. او در امریکا نیز پُرکار بوده و، غیر از تدریس، به نوشتن و نمایش پرداخته‌است.

بیضایی با نویسندگانی چون اکبر رادی و فیلم‌سازانی چون ناصر تقوایی و دیگرانی در دگرگونی نمایش و سینما در ایران نقشِ مهمّی داشته‌است. او بارها در رأی‌گیری از منقّدان سینمایی ایرانی برترین کارگردان تاریخ سینمای ایران شناخته شده.[5] باشو، غریبه‌ی کوچک، که اغلب برترین فیلمِ تاریخ سینمای ایران شناخته شده،[6] و سگ‌کُشی، که پرفروش‌ترین فیلم سالِ ۱۳۸۰ ایران شد، دو تا از برجسته‌ترین فیلم‌های بیضایی است. بعضی از مورّخانِ سینما سرآغازِ کارِ فیلم‌سازانی از نسلِ بیضایی و تقوایی و علی حاتمی را سرآغازِ فصلِ جدیدِ سینمای ایران دانسته‌اند که «موج نو» نامیده‌اند؛ و فیلم‌های دههٔ ۱۳۵۰ بیضایی مانند غریبه و مه و کلاغ را در این جریان سینمایی گنجانیده‌اند. در تئاتر نیز اغلب او را مهم‌ترین نمایشنامه‌نویسِ تاریخِ ادبیات فارسی گفته‌اند[7] که، با نمایشنامه‌هایی چون هشتمین سفر سندباد و ندبه و نمایش‌هایی چون مرگ یزدگرد و افرا، گونهٔ نمایشنامه را در زبان فارسی استوار کرده و نمایش را به پایه‌ای جدّی‌تر رسانید و کمک کرد تا روزگارِ زرّینِ دههٔ ۱۳۴۰ در نمایشِ ایران به حصول پیوست.[8] بیضایی فقط فیلمنامه‌های خود را به فیلم درآورده و – به استثنای بانو آئویی و با وجود میل به نمایش کارهایی از سه‌آمی موتوکیو و اکبر رادی و ویلیام شکسپیر – همواره نمایشنامه‌های خود را به نمایش درآورده است. او تهیه‌کننده و تدوین‌گر و طرّاح و کارگردانِ بیشترِ کارهای نمایشیِ خود بوده‌است. تأثیرِ بیضایی را بر اندیشه و هنرِ آزاد در ایران چشمگیر شمرده و او را همتای بزرگانِ فرهنگ و ادبیات فارسی، و بیش از همه فردوسی،[9] دانسته‌اند.

زندگی و زمانه
نوشتار(های) وابسته: سال‌شمار بهرام بیضایی

سال‌های آغازین: مدرسه، سینما، شاهنامه، دانشگاه، کار، تعزیه
زایش و نیاکان

بهرام بیضایی در ۵ دیِ ۱۳۱۷ در تهران زاده‌شد. مادرش نیّره موافق نام داشت و پدرش میرزا نعمت‌الله بیضائی آرانی، متخلّص به «ذکائی» و کوچک‌ترین برادرِ ادیب بیضائی، بود. نامِ «بیضایی» (یا «بیضائی») از تخلّصِ ادیب آمده:

جهان نمی‌برد از یاد نام بیضائیهنوز بوی محبّت ز بیستون آید

که ذکایی نیز همچون دیگر بازماندگان با آغازِ صدورِ سِجِل همچون نامِ خانوادگی برگزید.[10] ذکاییِ تذکره‌نویس و شاعر، که به پیروی از برادر، یعنی ادیب بیضایی، به بهائیت گرویده بود،[11] در ۱۳۰۶ از آران یا کاشان به تهران کوچید و به خدمت دولتی در ادارهٔ ثبت اسناد درآمد. چندی بعد با شاگردِ خود، نیّره موافق، ازدواج کرد. بهرام دوّمین فرزندِ این زوج بود. ذکایی از نیمهٔ سال ۱۳۲۶، به دعوتِ ملک‌الشّعرای بهار، در جلسه‌های هفتگی انجمن ادبی فرهنگستان ایران شرکت می‌جُست. وی از ۱۳۳۰ انجمن ادبی طهران را بنیان نهاد،[12] که دوشنبه‌ها در خانه‌اش جلسه داشت.[13] «نقاش»ِ بهرام بیضایی در نخستین جزوهٔ همین انجمن در زمستانِ ۱۳۳۷ منتشر شد: احتمالاً نخستین چاپ‌کرده‌اش. در هنگامِ تولّدِ بهرام پنج سالی می‌شد که ادیب درگذشته بود، ولی عموهای دیگرش که شاعرپیشه بودند در قید حیات بودند. مادرش آورده که هنگامی که او متولّد شد عموهایش از آران به تهران رفته بودند. یکی از عموها چون نوزاد را در گهواره دیده گفته «بهرامْ پسر که زادهٔ شیر استی» و عموی دیگر ادامه داده که «پیداست ز عارضش جهانگیر استی»![14]

بهرام بیضایی پدربزرگ و مادربزرگِ پدری خود را ندید، ولی پدربزرگ و مادربزرگِ مادریش در کودکی او زنده بودند و در شخصیتش تأثیر گذاشتند. مادربزرگش برای او و خواهرِ یک سال بزرگ‌ترش قصّه می‌گفت، از جمله داستانِ امیر ارسلان و داستانی که سپس‌تر بهرام آن را به صورتِ نمایشنامهٔ سلطان مار نوشت. در سال‌های کودکیِ این خواهر و برادر پدرشان به زندان افتاد و، تا محاکمه و تبرئه شود، سِل گرفت. این دوره به تنگدستی و دشواری گذشت.[15]

پیشینهٔ شاعری و سخنوری در خانوادهٔ بیضایی همچنین آمیخته به پیشینهٔ نمایش، چراکه از زمانِ ابن روح مردانِ این خانواده تعزیه‌گردان بودند.[16] وَطَنِ پیشینیانِ خانوادهٔ بیضایی آرانِ کاشان است. میان پنج برادر و یک خواهر، ذکایی کوچک‌ترین و ادیب بیضایی بزرگ‌ترین فرزندان میرزا محمّدرضا، متخلّص به ابن روح (۱۲۸۸–۱۲۳۷)، و طیّبةالنسا خانم (از خانوادهٔ علمای آران؛ درگذشته به سالِ ۱۳۱۳) هستند؛ و ابن روح فرزندِ کوچک‌ترِ ملّا محمّد فقیه آرانی متخلّص به روح‌الأمین (زادهٔ حوالی ۱۱۸۸).[17] شجرهٔ مختصرِ تبارِ این خانوادهٔ شاعرپیشه و تعزیه‌گردان – که از بیشترشان آثارِ منظوم و گاه منثور برجاست – از این قرار است:

کودکی – از اشغالِ ایران تا سقوطِ مصدّق

بهرام بیضایی در تهران از زادگاهِ پدرانش به دور بود و نیز از درس‌های قدیمه و تعزیه و سخنوری که در این خانواده ارثی به‌شمار می‌آمد. حوالیِ پایانِ جنگِ دوّمِ بین‌الملل نامش را در مدرسه نوشتند و با آموزشِ نوین پرورش یافت. او در مدرسه شاگردِ زرنگی نبود؛ ولی گروهی از نویسندگان و هنرمندان و ادیبانِ آینده مانند داریوش آشوری و عبدالمجید ارفعی و نادر ابراهیمی و نوذر پرنگ و بهرام بیضایی با یکدیگر هم‌درس بودند. بیضایی نیز نویسندگی را از همین دوران آغاز کرد و نوشته‌های ماندگاری مانند آرش را، با الهام از زبانِ شعرِ مهدی اخوان ثالث، در واکنش به «آرش کمانگیر» سیاوش کسرایی پدیدآورد. با این که آموزش ادبی و مذهبی به شیوهٔ قدیم ندید، ولی همواره در خانه شعر می‌شنید. سپس‌تر گفته «سخن ارث پدری من است.» در دورانِ مدرسه با اسماعیل نوری علا و داریوش آشوری و در اوانِ جوانی با م. آزاد و اکبر رادی و جلال آل احمد و محمّدعلی سپانلو و مهرداد صمدی دمخور بود. در دبیرستان‌های ابومسلم و دارالفنون درس خواند و در سال‌های آخر دو نمایشنامه با زبان تاریخی نوشت.

دارالفنون
دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران
بیضایی از دارالفنون (که دبیرستان بود)، به فاصلهٔ یک سالِ پربار که در آن شاهنامهٔ فردوسی را خواند، به دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران رفت (۱۳۳۸) که تازه به ساختمانِ نوساز در محوّطهٔ اصلی دانشگاه منتقل شده بود؛ ولی آنجا هم نماند و در سالِ نخست دانشگاه را ترک کرد. علی بلوکباشی، که هم‌درسِ بیضایی بود، به یاد آورده که او «دانشجویی استثنایی بود. شخصیتی ساخته و استوار داشت و جوانی خودباور و تمکین‌ناپذیر و در رفتار و بیان صریح و بی‌رودربایستی و جسور بود.»[18]
نخستین کارها – پژوهش و نمایشنامه و یک فیلم

بیضایی در سالِ ۱۳۳۸، پس از یک سال ماندن پشتِ کنکورِ دانشگاه و شاهنامه خواندن و با معافی از خدمت سربازی عمومی در قرعه‌کشی، دانشجوی ادبیات فارسی دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران شد و سرِ درسِ استادانی از جمله محمّد معین و پرویز ناتل خانلری هم نشست و از طرفی هم به استخدامِ ادارهٔ کلّ ثبت اسناد و املاک دماوند درآمد. ولی نه درسش به جایی رسید و نه کارمندیش: با استادانِ دانشگاه (صادق کیا و لطفعلی صورتگر) نساخت و درس را ناتمام رها کرد و در دماوند بود که در روستای گیلیارد یک تعزیه دید و فکرش متوجّهِ شیوهٔ ایرانیِ نمایش شد و پژوهش‌هایش را آغاز کرد. همین اواخرِ دههٔ ۱۳۳۰ بود که با داریوش آشوری و جلال آل احمد و هوشنگ کاووسی و همایون کاتوزیان و سیروس طاهباز در جلسه‌های هنری هفتگی در خانهٔ خلیل ملکی شرکت می‌کرد.[19] سالِ ۱۳۴۰ مقالاتی دربارهٔ موسیقیِ فیلم در مجلّهٔ موزیک ایران و سالِ ۱۳۴۱ پژوهش‌هایش در نمایش ایرانی را در مجلّه موسیقی منتشر کرد. همین سال به ادارهٔ هنرهای دراماتیک، که بعدها ادارهٔ برنامه‌های تئاتر (زیرِ نظرِ وزارت فرهنگ و هنر) نامیدندش، دعوت و منتقل شد.

بیضایی نوشتنِ نقد و پژوهش و مطالب پراکنده دربارهٔ نمایش و سینما در نشریاتِ علم و زندگی، هنر و سینما، آرش، کیهان ماه و غیر از این‌ها را از ۱۳۳۸ آغاز کرده بود.

در ۱۳۴۱ با یک دوربینِ عاریتی یک فیلمِ هشت‌میلیمتریِ چهاردقیقه‌ایِ سیاه‌وسفید ساخت و به دوستانش نشان داد. این فیلم باقی نمانده‌است. از این زمان تا ۱۳۴۹ فیلم‌سازی میسّرش نشد و به نمایشنامه‌نویسی و هر وقت شد کارگردانیِ نمایش در گروهِ هنرِ ملّی پرداخت.

دههٔ ۱۳۴۰: نمایش در ایران

پس از تجربه‌های نویسندگانی چون سید علی نصر و عبدالحسین نوشین و محمّد حجازی، از اواخرِ دههٔ ۱۳۳۰ نمایشنامه‌نویسانی چون علی نصیریان و بیژن مفید و اکبر رادی و غلامحسین ساعدی و محسن یَلفانی و بهمن فُرسی و خجسته کیا و دیگرانی راه‌هایی نو در نمایشنامهٔ فارسی آزمودند و بیضایی نیز از این نسل به‌شمار می‌آید. او از سالِ ۱۳۴۰ به‌طور جدّی به نوشتن نمایشنامه پرداخت. سالِ ۱۳۴۱ عروسکها و غروب در دیاری غریب را نوشت، و سالِ ۱۳۴۲ قصّه‌ی ماه پنهان را به این دو افزود و هر سه را یکجا به صورتِ کتابِ سه نمایشنامه‌ی عروسکی منتشر کرد.

در ۵ تیرِ ۱۳۴۲ جعفر والی نخستین بار نمایشنامه‌ای از بیضایی را در تلویزیون نمایش داد؛ و این همانا مترسکها در شب (۱۳۴۱) بود که بیضایی از کارهای خامِ خود شمرده و از تجدیدِ چاپش خودداری کرده‌است. در تابستانِ همین سال، امّا، یکی از پرآوازه‌ترین نمایشنامه‌هایش را نوشت، که پهلوان اکبر می‌میرد باشد. این کار تا پاییزِ ۱۳۴۴ به نمایش درنیامد؛ و این زمانی بود که گروهِ هنرِ ملّی از نمایشِ غروب در دیاری غریب و قصّه‌ی ماه پنهان در پاریس بازگشته بود، و در تدارکِ جشنوارهٔ نمایش‌های ایرانی برای گشایشِ تالار ۲۵ شهریور پهلوان اکبر می‌میرد را برای نمایش برگزیده بود. در این میان بیضایی در سالِ ۱۳۴۳ هشتمین سفر سندباد را نیز نوشته بود، ولی منتشر نکرده بود مگر به صورت شصت نسخهٔ پلی‌کپی.

«تماشاخانهٔ شهر» پاریس که در زمانِ وزارتِ آندره مالرو به نامِ سارا برنارد ناموَر بود. در فستیوالِ ۱۹۶۵ تئاترِ ملل دو نمایشِ فرانکو زفیرلّی (نسخهٔ نمایشیِ «ماده‌گرگ»ِ جووانی ورگا و نسخهٔ ایتالیاییِ ژراردو گرییِری از رومئو و ژولیت)[20] بیش از کارهای گروهِ هنرِ ملّی (غروب در دیاری غریب و قصّه‌ی ماه پنهان و آلونکِ کورس سلحشور) پسندیده شد.[21] با این همه، ژان-ژاک گوتیه تک‌پرده‌ای‌های بیضایی را ستود.[22]
غلامحسین ساعدی
اکبر رادی
بهرام بیضایی
«به‌طور رسمی ما سه تئاترنویس داریم: بیضایی، رادی و ساعدی.»
محمود دولت‌آبادی، ۱۳۴۹[23]
«ساعدی دق‌مرگ، رادی منزوی و بیضایی پیر شد و کنار گذاشته شد…»
محمود دولت‌آبادی، ۱۳۸۲[24]

کامیابیِ پهلوان اکبر می‌میرد در جشنوارهٔ مهرِ ۱۳۴۴ و اجرای عمومی در دی و بهمن چشمگیر بود – شاه نیز شبی به تماشای این نمایش به تالار ۲۵ شهریور رفت – و بیضایی را همچون نمایشنامه‌نویسی پیشرو تثبیت کرد. بیضایی، که هنوز امکانِ کارِ سینمایی نیافته بود، اینک در نمایشنامه‌نویسی پایگاهی بلند داشت.

اوایلِ همین سالِ ۱۳۴۴ بیضایی با منیراعظم رامین‌فر، خواهرزادهٔ عبّاس جوانمرد، ازدواج کرد؛ که حاصلش سه فرزند به نام‌های نیلوفر (۱۳۴۵) و ارژنگ (۱۳۴۶، مُرده در صدروزگی) و نگار (۱۳۵۱) بود. نمایشنامهٔ دنیای مطبوعاتی آقای اسراری نیز کارِ همین سال است.

سالِ ۱۳۴۵ بیضایی نخستین بار کارگردانی را تجربه کرد: اواخرِ اسفند نسخه‌ای از عروسکها را برای تلویزیون کارگردانی کرد که نخستین بار در فروردینِ سالِ بعد پخش شد.

در سالِ ۱۳۴۶، که پخشِ تلویزیونیِ عروسکها نویدِ کارهای بیشتری در تلویزیون می‌داد، دو طرحِ فیلمِ بیضایی در تلویزیون ملّی ایران گم شد و بدین ترتیب عروسکها شد نخستین و واپسین کارِ تلویزیونی بیضایی. با این همه، بهار این سال دو نمایشنامهٔ تک‌پرده‌ایِ ضیافت و میراث را نوشت، که در پاییز با هم در تالار ۲۵ شهریور به نمایش درآورد. این نخستین نمایشِ زنده‌ای بود که بیضایی کارگردانی می‌کرد. همین سال چهار صندوق را نیز نوشت و در زمستان در نخستین شمارهٔ دفترهای زمانه منتشر کرد.

بیضایی یکی از چهل‌ونُه پایه‌گذارِ کانون نویسندگان ایران در سالِ ۱۳۴۷ بود. او با هشت نویسندهٔ دیگر بانی هیئتِ مؤسّسِ کانون شد و سپس عضوِ علی‌البدلِ هیئتِ دبیرانِ کانون. از سالِ ۱۳۴۸ نیز به دعوتِ دانشکدهٔ هنرهای زیبای دانشگاه تهران به تدریس پرداخت. در اواخرِ دههٔ ۱۳۴۰ گروهِ دوّمِ هنرِ ملّی تشکیل شد و در چند سالی که بود سرپرستیش با بیضایی بود.

سالِ ۱۳۴۹ کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان سبب شد تا بیضایی دو کارِ نکرده را نخستین بار بیازماید: داستان نوشتن برای کودکان و فیلم‌سازی. حقیقت و مرد دانا را به خواهشِ فیروز شیروانلو نوشت؛ و این نخستین و واپسین آزمونش در این کار بود؛ ولی فیلم‌سازی همان بویه‌ای بود که از نوجوانی در پی‌اش بود و یک بار هم به‌طوری محدود با یک دوربین ساده دست داده بود، ولی این بار می‌توانست فیلمی برای نمایش روی پردهٔ بزرگ بسازد. حاصلِ کار عمو سیبیلو شد، که راهی بود برای آن که بیضایی سرانجام بتواند کارِ سینمایی کند. فیلم‌سازی جدّی‌ترش از دههٔ ۱۳۵۰ مقدور شد، ولی همچنان نشد که فیلمنامهٔ بزرگی چون عیّار تنها را فیلم کند.

دههٔ انقلاب: استادی در دانشگاه، و سینمای حرفه‌ای

پس از ساختِ فیلمِ کوتاهِ عمو سیبیلو در سالِ ۱۳۴۹، نخستین فیلمِ بلندش را در سالِ ۱۳۵۰ ساخت: رگبار. فیلمنامهٔ کاملی در دست نبود، ولی این یگانه داستانی بود که کسی حاضر می‌شد پشتیبانِ ساختش باشد. در واقع بیضایی در دههٔ ۱۳۵۰ پیش از همه در پی ساختن عیّار تنها بود، که دست نداد. با این همه باربد طاهریِ تهیه‌کننده هزینه‌های رگبار را به هنگام تأمین نمی‌کرد و بیضایی برای به انجام رسیدن فیلم از پدرش پول قرض کرد. رگبار در جشنوارهٔ فیلم سپاسِ سالِ ۱۳۵۲ بهترین فیلم شناخته شد و پس از جشنواره صدهزار تومان از دفتر مخصوص فرح پهلوی به تهیه‌کننده‌اش رسید،[25] و بدونِ فروشِ گیشه (که رضایت‌بخش نبود) سود کرد؛ ولی هنگامی که طاهری به خاطر بدهی به زندان افتاد، روزنامه‌ها شهرت دادند که «تهیه‌کنندهٔ رگبار» ورشکسته شده. این مسئله موجب بدنامی بیضایی همچون فیلم‌سازی شد که فیلم‌هایش کم‌فروش و زیان‌ده است. سایهٔ این بدنامی تا سی سال بر سر بیضایی ماند، تا هنگامی که سگ‌کُشی رکورد فروشِ سالِ ۱۳۸۰ را شکست.[26]

تیرماهِ سالِ ۱۳۵۲ بیضایی با عزّت‌الله انتظامی، داریوش مهرجویی، علی نصیریان، هژیر داریوش، منوچهر انور، اسفندیار منفردزاده، علی حاتمی، مسعود کیمیایی، ناصر تقوایی، هوشنگ بهارلو، بهروز وثوقی، زکریا هاشمی، پرویز صیّاد و نعمت حقیقی از سندیکایِ هنرمندانِ فیلمِ ایرانی استعفا داد؛ و این گروه کانون سینماگران پیشرو را تشکیل داد. سپس‌تر بعضِ تاریخ‌نگاران سینما فیلم‌های نوجو و نوآیینِ این دوره، از جمله کارهای بیضایی و همین «سینماگران پیشرو»، را، به تقلید از اصطلاحِ «موج نوی فرانسه»، «موج نوی سینمای ایران» نامیدند، و آن را جنبشی ضدّ سینمای عامّه‌پسندِ ایران («فیلمفارسی») دانستند. سالِ بعد بیضایی از کانون سینماگران پیشرو نیز کناره‌گرفت.

. . . استاد تئاتر شرق بود. . . . اولین باری که بیضائی را سر کلاس دیدیم یک شلوار جین تنش بود با یک تی‌شرت معمولی! پشت میز هم ننشست، بلکه نشست روی آن. . . . فکر می‌کنم ۳۲ سالش بود. . . .

سوسن تسلیمی، اواخرِ دههٔ ۲۰۰۰ یا سالِ ۲۰۱۰ میلادی[27]

بیضایی در سالِ ۱۳۵۲ از ادارهٔ برنامه‌های تئاتر به دانشگاه تهران، که از سالِ ۱۳۴۸ درش درس می‌داد، منتقل و استادیارِ تمام‌وقتِ نمایش در دانشکدهٔ هنرهای زیبا و مدیرِ دپارتمان هنرهای نمایشی شد.[28] ترقّی چشمگیرِ نمایشِ دانشگاهی در همین اوان آغاز شده بود: گروه‌های دانشجویی مثل گروه تئاتر پیاده نمایش می‌دادند و گروه‌های خارجی هم به دانشگاه رفت‌وآمد داشتند.[پانویس 1] بیضایی در دانشگاه بیشتر نمایشِ مشرق‌زمین درس می‌داد. به جز استادانی چون پرویز ممنون و حمید سمندریان که هم‌زمان با خودش یا از پیش‌تر در دانشگاه بودند، بیضایی هوشنگ گلشیری[29][30] و داریوش آشوری و محمّد کوثر و حسینعلی طباطبایی و شمیم بهار و حسین پرورش[31] و شاهرخ مسکوب و گلی ترقّی و غفّار حسینی و پرتو نوری علاء و آربی اوانسیان و مهرداد بهار و چند تن دیگر را به کار گرفت و نسلی از هنرمندان ایران در این دانشگاه تربیت شد. غیر از مستمعانِ آزادِ درس‌هایش (مثلاً فاطمه معتمد آریا و کامبوزیا پرتوی)، از شاگردانش در دانشگاه می‌شود عزّت‌الله انتظامی[32] و جمشید لایق و هادی مرزبان و سوسن تسلیمی و احمد آقالو و گلچهره سجّادیه و امین تارخ و مسعود کرامتی و محمود بهروزیان و داوود فتحعلی‌بیگی و اصغر همّت و رضا کیانیان و صدیق تعریف و بهروز غریب‌پور و کیهان رهگذار و سهیلا نجم و جمشید گرگین و رضا فیّاضی و رضا بابک و علیرضا مجلّل و رضا قاسمی و یاسمن آرامی و حمید حمزه و قطب‌الدّین صادقی و حمید احیاء و علی عمرانی و علاءالدّین رحیمی[33] و قاضی ربیحاوی را نام برد. غریب‌پور یاد کرده که در سالِ ۱۳۵۲ بیضایی هزینهٔ جشنی یک‌هفته‌ای در دانشگاه تهران دربارهٔ خیمه‌شب‌بازی را از حسابِ شخصی خود پرداخت.[34] بیرون از دانشگاه تهران نیز شاگردانِ فراوانی نزدِ بیضایی آموزش دیده‌اند. علی ژکان و حمید امجد و محمّدرضا زائری و نادر سلیمانی[35] و متین نصیری‌ها از این جمله‌اند. بعضی از این شاگردان در نمایشِ آثارِ بیضایی با همکاری خودش یا جداگانه کوشش‌ها کردند؛ مثلاً نمایشِ آهو از روی نوشتهٔ بیضایی در تالار مولوی در ۱۳۵۷ به کارگردانیِ حمید حمزه معروف است.[36]

در میانه‌های همین دهه بود که به دعوتِ مرکز فرهنگ مردم درس‌هایی در فرهنگِ عامّه نیز برگزار کرد.[37]

«در موقعیت تئاتر و سینما»

پاییزِ ۱۳۵۶ با شب‌های نویسندگان و شاعران ایران فرارسید و بیضایی در شبِ سوّم، ۲۰ مهر، در حضور حدود هشت‌هزار نفر در باغ انجمن روابط فرهنگی ایران و آلمان در تهران به ارتجال سخن راند. متنِ ویراستهٔ سخنانش در کتاب ده شب (۱۳۵۷) چاپ شد و به نام «در موقعیت تئاتر و سینما» نامور شد. او پس از شِکوه از سانسور دولتی، از فشار سانسور اجتماعی سخن گفت؛ و از این حیث سخنانش با سخنرانان دیگر تفاوت‌های بنیادین داشت. وی در پایان سخن چنین گفت:[38]

این سالی بود که نمایشِ ندبه مجالِ اجرا نیافت و فیلمِ کلاغ ساخته شد؛ که سالِ بعد به آتش‌سوزی سینماها خورد و کم دیده شد. چریکه‌ی تارا (۱۳۵۷) فیلمِ بعدی بود که در ایران به نمایش عمومی در نیامد؛ ولی بیضایی آن را در بخشِ «نوعی نگاه»ِ جشنوارهٔ فیلم کن ۱۹۸۰ به نمایش درآورد.

بیضایی در سالِ ۱۳۵۷ از کانون نویسندگان کناره‌گرفت.

در سالِ ۱۳۵۸ نمایشِ مرگ یزدگرد اجرا شد. سالِ ۱۳۶۰ بیضایی از این نمایشنامه فیلمی ساخت که توقیف شد.

پس از مرگ یزدگرد: فیلم‌سازی در سال‌های جنگ و سفرِ نافرجام

در انقلابِ فرهنگیِ ایران در سالِ ۱۳۶۰[39] بیضایی پس از بیست سال کارِ دولتی از دانشگاه تهران اخراج شد.[40] حمید سمندریان در توضیحِ چگونگیِ خرابیِ کارِ دانشکدهٔ هنرهای زیبای دانشگاه تهران در سال‌های پس از انقلابِ ۱۳۵۷ رفتنِ بیضایی را علّتی اساسی دانسته‌است: «دو ماه به بازنشستگی بهرام بیضایی مانده بود که حکم اخراجش آمد.»[41] در همین دوره بود که دخترش، نیلوفر، گرفتاری سیاسی پیدا کرد و سرانجام ایران را، به مقصدِ آلمان، ترک کرد: نخستین عضو از خانواده‌ای که در سال‌های ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۶ به اروپا کوچید و بهرام بیضایی را تنها گذاشت. در سالِ ۱۳۶۵، که پدرش درگذشت، فیلمنامهٔ دیباچه‌ی نوین شاهنامه را نگاشت. ذکایی بدونِ سنگِ قبر در لعنت‌آباد به خاک سپرده شد.

پس از فیلمِ مرگ یزدگرد بیضایی باشو، غریبه‌ی کوچک و شاید وقتی دیگر را ساخت. امکان فیلم کردنِ فیلمنامهٔ روز واقعه فراهم نشد و سپس‌تر با کارگردانی دیگری به همین نام فیلم شد.

میانِ رفتن و ماندن – درنگی در سوئد

سالِ ۱۳۶۷ بیضایی داراییش را به تدریج در تهران فروخت و در پیِ خانواده به آلمان رفت. آنجا ویزای سوئد گرفت تا در سوئد به همسر و دخترِ دوّمش و سوسن تسلیمی و دخترش بپیوندد. در زمستانِ سردِ شمالی، چون که در دانمارک از قطار پیاده شده بود، ناگزیر تا مرزِ سوئد پیاده رفت؛ و در مقصد از کمردرد بستری شد.[42] دو فیلمنامهٔ آقای لیر و برگی گم‌شده از اوراق هویت یک هموطن آینده و نیز نمایشنامهٔ جنگنامه‌ی غلامان کارِ این دورهٔ دوری از ایران است.[43] طومار شیخ شرزین را هم در این زمان در استکهلم منتشر کرد. سرانجام از این مهاجرت پشیمان شد و سالِ بعد به تهران بازگشت؛ و چون به فرودگاه مهرآباد رسید، حتّی پولِ کرایه نداشت که به خانهٔ پدری برود![44]

در همین زمان‌ها بود که از منیراعظم رامین‌فر جدا شد. در مستندی با نام عیّارِ تنها از عشق به هر دو همسرش سخن گفته و تاکید کرده که دلیل جدایی‌اش از همسر اول این بود که او نمی‌خواست بیضایی در سینما و تئاتر کار کند.[45]

از پایانِ جنگ تا زمانهٔ تکنوکراسی: مسافران و ترکِ دوبارهٔ ایران

سالِ ۱۳۶۸ بیضایی به ایران برگشت و مسافران را از روی پیش‌نویسی کهنه از سالِ ۱۳۵۴ نوشت و ساخت. در اواخرِ دههٔ ۱۳۶۰ در خانهٔ روشنک داریوش با شهلا لاهیجی آشنا شد و بدین واسطه انتشارات روشنگران و مطالعات زنان شد ناشر تقریباً همهٔ کتاب‌هایش. سالِ ۱۳۷۱ با مژده شمسایی ازدواج کرد؛ که فرزند آخرش، نیاسان، را در ۱۳۷۴ زاد.

میانِ ماندن و رفتن – سال‌های استراسبورگ

ساختِ چه کسی رئیس را کشت؟ ممکن نشد و سالِ ۱۳۷۵ بیضایی به دعوتِ پارلمان بین‌المللی نویسندگان در استراسبورگ اقامت نمود.

بازگشت به ایران در دولتِ خاتمی: سگ‌کُشی پس از دَه سال

با گشایشِ فضای سیاسی و فرهنگی در سرآغازِ ریاست جمهوری سید محمّد خاتمی در سالِ ۱۳۷۶، بیضایی به ایران بازگشت و پس از هجده سال دوری از صحنه نمایشِ بانو آئویی نوشتهٔ میشیما یوکیو و نیز کارنامه‌ی بندار بیدخش را هم‌زمان در سالن چهارسو و سالن قشقایی واقع در تئاتر شهر تهران نمایش داد. بیضایی پس از نمایشِ مرگ یزدگرد در پاییزِ ۱۳۵۸ تا نزدیکِ دو دهه بعد نتوانسته بود نمایشی بر صحنه برد − چنان که در این میانه محمّد حقوقی به لحنی که خالی از افسوس نمی‌نماید نوشت که کارِ بیضایی «با آخرین نمایشنامهٔ ارجمند خود «مرگ یزدگرد»» متوقّف شد و او «یکباره به سینما روی آورد».[46]

سالِ ۱۳۷۷ نمایشنامهٔ مجلس قربانی سنمّار را نوشت، که هرگز مجالِ اجرایش را نیافت. سپس فیلمنامهٔ گفتگو با باد را نوشت و همین سال همچون بخشی از قصّه‌های کیش ساختش.

اواخرِ دههٔ ۱۳۷۰ الزامِ دریافتِ پروانهٔ فیلمنامه از وزارت ارشاد پیش از ساخت فیلم منتفی شد و، بدین ترتیب، در سالِ ۱۳۷۸ ساختنِ فیلمِ سگ‌کُشی آغاز شد. سالِ بعد فیلم کامل شد و به نوزدهمین دورهٔ جشنوارهٔ فیلم فجر رسید و فیلمِ برگزیدهٔ تماشاکُنان شد و جایزه‌های دیگری برای فیلمنامه و بازیگری و فیلمبرداری و طرّاحی صحنه و لباس گرفت. همین سال، یعنی ۱۳۷۹، بود که بیضایی نمایشنامهٔ مجلس ضربت زدن را نیز نوشت؛ ولی هرگز نتوانست بر صحنه برد.

بیضایی در آغازِ سال ۱۳۸۰ یک ماه به ژاپن رفت و توشه‌ای را که از نوجوانی از نمایش ژاپنی اندوخته بود پربارتر ساخت.[47] ولی این خوشی دیری نپاییدش؛ و در بازگشت درگیرِ مسائلی شد که برای سگ‌کُشی پیش آمده بود: «در غیاب او شریک مالی کوشیده بود با قراردادهایی «سگ‌کشی» را از دست او خارج کند و بیضایی را وادارد که پنجاه دقیقه از فیلم را حذف کند.»[48] بیضایی زیر بار نرفت، ولی فیلم هم به ترتیب دلخواه به نمایش‌های خارجی نرسید. با این همه نسخهٔ کاملش در ایران به نمایش درآمد و قبولِ فراوان یافت و پرفروش‌ترین فیلم سالِ ۱۳۸۰ شد. در ماهِ آبان مادرش، نیّره موافق، درگذشت و نزدیکِ ذکایی به خاک سپرده شد.

دههٔ ۱۳۸۰: از شب هزارویکُم تا وقتی همه خوابیم و هجرت
بیضایی با مژده شمسایی و محمّدرضا درویشی در جلسهٔ خبریِ وقتی همه خوابیم در جشنوارهٔ فیلم فجر ۱۳۸۷

شب هزارویکُم را در پاییزِ ۱۳۸۲ در تالارِ چهارسوی تئاتر شهر تهران اجرا کرد.

در تابستانِ سالِ ۱۳۸۴ نمایشِ مجلس شبیه در ذکر مصایب استاد نوید ماکان و همسرش مهندس رخشید فرزین را، که نمایشنامه‌اش را با نیم‌نگاهی به قتل‌های زنجیره‌ای دههٔ ۱۳۷۰ ایران نوشته بود، در سالنِ اصلیِ تئاتر شهرِ تهران بر صحنه بُرد که استقبال چشمگیری دید، امّا اجرایش پس از ۲۴ شب، به علّتی ناگفته، به اجبار متوقّف گردید.

روزِ ۵ دیِ ۱۳۸۵ جشنِ تولّدِ شصت‌وهشت‌سالگی بیضایی در شبی از شب‌های مجلّهٔ بخارا در تالارِ بتهوونِ خانهٔ هنرمندان ایران در تهران برگزار شد. جمعیت انبوهی سالن‌ها و راهروهای ساختمان را آکند و مراسم با تأخیر آغاز شد.

نمایشِ بعدی بیضایی افرا؛ یا روز می‌گذرد بود که در زمستانِ ۱۳۸۶ در تالار وحدتِ تهران به صحنه رفت و با موفقیت و استقبال کم‌نظیر تماشاکُنان مواجه شد و شد واپسین نمایشش در ایران. افتتاحِ این نمایش چند شب پس از مرگِ اکبر رادی، که افتاد به سالگردِ تولّدِ بیضایی، بود؛ و این بیضایی را سخت منقلب کرده بود.[49] او این نمایش را به رادی تقدیم کرد.

سالِ ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷ وقتی همه خوابیم ساخته شد و در سالِ ۱۳۸۷ روی پرده رفت؛ ولی سالِ ۱۳۸۸ سهراب‌کُشی به جشنوارهٔ تئاتر فجر نرسید.[50]

بیرون کشیدن از این ورطه رختِ خویش
انسینا کمونز، مرکز برنامه‌های مطالعات جهان (از جمله ایران‌شناسی) دانشگاه استنفورد از سالِ ۲۰۱۹. (برجِ هوور نیز در پس‌زمینه پیداست.) از نیمهٔ سالِ ۱۳۸۹ بیضایی به دانشگاه استنفورد رفت و، پس از نزدیکِ سی سال، استادی در دانشگاه را از سر گرفت. از این زمان بسیاری در ایران خواستارِ بازگشت و فراهم شدن امکان کارش شدند. مثلاً علی نصیریان در گفتگویی گفت: «. . . بیضایی باید برگردد. چه کار می‌کند در استنفورد؟ . . .»[51] ولی بیضایی و دوستانش هر چه کوشیدند تا مگر بتوانند فیلمی در ایران بسازند، نشد؛ و او برنگشت. سپیده خسروجاه دربارهٔ حضورِ بیضایی در امریکا گفته: «آقای بیضایی به جامعه ایرانی کالیفرنیا عمق فرهنگی بخشید.»[52]

پس از فیلمِ وقتی همه خوابیم بیضایی کوشید تا تاراج‌نامه و سهراب‌کُشی را به نمایش درآورد، ولی نشد. پس از این کوشش‌های نافرجام، و پس از آزارهای فراوان از زندگی تحتِ نظارتِ پلیسی تا تماس‌های تلفنی تهدیدآمیز و محرومیت‌های گوناگون اجتماعی برای خود و خانواده‌اش، بیضایی سفر را برگزید: اواخرِ مردادِ ۱۳۸۹ به اروپا[53] و از آنجا به دعوتِ بخشِ ایران‌شناسیِ دانشکدهٔ انسانیات و علوم دانشگاه استنفورد همراهِ همسر و پسرش به ایالاتِ متّحدهٔ امریکا رفت و در این دانشگاه مشغولِ تدریس و تحقیق شد.

از نیمهٔ ۱۳۸۹: امریکا و نمایش در دانشگاه

پس از سال‌ها استادی در دانشگاه و غیر از دانشگاه و انبوهی پژوهشِ تاریخی منتشر شده و نشده در ایران، بیضایی دوّمین استادِ مدعوِ کرسیِ دریاباریِ برنامهٔ ایران‌شناسیِ دانشگاه استنفورد (پس از دیک دیویس) شد و یک‌ساله به امریکا رفت؛ ولی به خواهشِ عبّاس میلانی، مدیرِ برنامهٔ ایران‌شناسی استنفورد، همان‌جا ماند و تدریس و تحقیق و نمایشِ نمایشنامه‌هایش را در سالیانِ بعد پی‌گرفت؛ و نمایش در ایران، سینما در ایران و هنر ایرانی در مهاجرت از جمله درس‌هایی است که در این دانشگاه داده‌است.[54] در این مدّت کوشش‌های دوستداران برای بازگرداندنش به ایران بی‌نتیجه ماند.

سالِ ۱۳۹۱ پژوهشِ مفصّلش دربارهٔ هزارافسان را پس از چند سال انتظارِ پروانهٔ نشر چاپ کرد. هِزاراَفسان کجاست؟ پیش‌تر در ۱۳۸۴، چندی پس از نمایشِ شب هزارویکُم و اندکی پس از انتشارِ پارهٔ نخستش در همان سالِ ۱۳۸۳ که ریشه‌یابیِ درخت کهن نام داشت، نوشته شده بود و بنا بود به نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در اردیبهشتِ ۱۳۸۵ برسد، ولی انتشارش تا بهارِ ۱۳۹۱ پس‌افتاد.

. . . بیضایی هیچگاه آنقدر که استحقاقش را داشت، مورد حمایت قرار نگرفت. او اکنون در کالیفرنیا زندگی می‌کند . . .

بیضایی از سالِ ۱۳۹۱ نمایش‌هایی در امریکا اجرا کرده‌است. سایه‌بازی جانا و بلادور که در تیرماهِ ۱۳۹۱ در مرکز اجتماعات محلّی کابرلی به نمایش درآمد نخستین از این نمایش‌هاست. پس از نمایشنامه‌خوانیِ آرش در سالِ بعد و گزارش ارداویراف در ۱۳۹۳ نمایشِ بعدیِ بیضایی طرب‌نامه بوده‌است که در سالِ ۱۳۹۵ در کالج دی انزا بر صحنه رفت.

بیضایی در سالِ ۱۳۹۵ دکتری افتخاری دانشگاه سنت اندروز را به خاطرِ مشغلهٔ تمرینِ نمایشِ طرب‌نامه نپذیرفت؛ ولی سالِ بعد در سنت اندروز حاضر شد و در جشنی پس از نیمروزِ ۱ تیر از مینگیس کمبل افتخاراً دکتری عالی ادبیات گرفت.[56] پس از مراسم نیز سمپوزیومی چندروزه در بررسی آثارش در همین دانشگاه برپا شد.

در زمستانِ ۱۳۹۶ تمرینِ نمایشِ چهارراه سرگرفت؛ که در نوروزِ ۱۳۹۷ در دانشگاه استنفورد به نمایش درآمد. در زمستانِ ۱۳۹۷ بیضایی تدارکِ نمایشِ جدیدی را آغاز کرد: داش آکل به گفته‌ی مرجان. این نمایش به اجرا در نوروزِ ۱۳۹۹ نرسید؛ دستِ کم به خاطرِ تعطیلیِ دانشگاه استنفورد در دنیاگیری کروناویروس در منطقهٔ خلیج سان فرانسیسکو.

در شهریورِ ۱۳۹۹ فیلمنامهٔ ماهی، که از ۱۳۸۳ که نوشته شد در ایران پروانهٔ نشر نگرفته بود، در سان فرانسیسکو منتشر شد: یگانه کتاب از شصت‌وشش کتابِ منتشرشدهٔ بیضایی در آستانهٔ قرن پانزدهم هجری خورشیدی که از نظرِ دولتِ ایران در این زمان ممنوع بوده‌است. در این زمان بسیاری از کتابفروشی‌های بزرگِ فارسی قفسه‌ای مخصوصِ آثارِ بیضایی داشته‌اند؛ و چند کتابِ منتشرنشده و چند فیلمِ بیضایی نیز در ایران در توقیفِ دولت بوده‌است.

به مناسبتِ ده سال مربّی‌گری بیضایی در استنفورد برنامهٔ ایران‌شناسیِ این دانشگاه در تدارکِ جشنواره‌ای بوده‌است.[57]

کارنامه

کارهای بیضایی را می‌شود به تفکیکِ شیوه چند دسته کرد. اینجا کارنامهٔ بیضایی به پنج بخشِ فیلم و نمایش و کتاب و سخنرانی و بایگانیِ دست‌نوشته‌ها و یادگارها به اضافهٔ فهرستی از کارهای ناتمامش بخش شده‌است.

فیلم‌ها
نوشتار اصلی: فیلم‌شناسی بهرام بیضایی
” بیضائی همه‌فن‌حریف است: نویسندهٔ نمایشنامه و نمایش عروسکی، مقاله‌نویس، نویسندهٔ داستان، کارگردان تئاتر، همچنین منتقد سینمایی بوده و تجربهٔ سینما را در سال ۱۹۵۵ با ساختن فیلمی ۸میلیمتری آغاز کرده‌است. . . . هر بار و هدف هر چه باشد، این کلّ فرهنگ غنی اوست که به نمایش گذاشته می‌شود. “

—رافائل بسان، حدودِ ۱۹۸۰ میلادی، ترجمهٔ احمد میرعلایی و انور میرعلایی[58]

نمایش‌ها
نوشتار اصلی: نمایش‌شناسی بهرام بیضایی

نوشته‌ها
نوشتار اصلی: کتاب‌شناسی بهرام بیضایی

سخنرانی‌ها و گفتارها
نوشتار اصلی: فهرست سخنرانی‌ها و گفتارهای بهرام بیضایی

پروژه‌های ناتمام
نوشتار اصلی: فهرست کارهای نافرجام بهرام بیضایی

دست‌نوشته‌ها و متعلّقات

بخشِ اصلیِ مجموعهٔ خصوصیِ بیضایی (از دست‌نوشته و فیلم و عکس و کتاب و سند و غیره)، منهای هر چه که طی ده‌ها سال از آن گُم و پراکنده یا اهدا شده، به هیچ کتابخانه یا موزه‌ای سپرده نشده و نزدِ خودش می‌باشد. دست‌نوشته‌هایی نمایشی از دورانِ نوجوانیش، چنان‌که عبدالمجید ارفعی به سالِ ۱۳۹۸ گفته، از همان زمان نزدِ ارفعی بوده‌است.[59] دست‌نوشتهٔ بعضِ فیلمنامه‌ها و نمایشنامه‌هایش نیز، گاه اصل و گاه کُپی، نزدِ بازیگرانی هست؛ از جمله فیلمنامهٔ مسافران به خطِّ نویسنده که در مجموعهٔ خصوصیِ حسن پورشیرازی است.[60] دستخطِ سپاسِ بیضایی از حمید امجد و محمّد رضایی راد برای کمک در انتشارِ هِزاراَفسان کجاست؟ و دستخطِ امضا و اهدای کتاب‌هایش به کسانِ گوناگون، از اکبر رادی و منوچهر فرید و دیگران، نزدِ ایشان یا بازماندگانشان بوده‌است. دستخطِ «آن مرد» در پاییزِ ۱۳۹۸ در خانه-موزهٔ بتهوونِ تهران به نمایش گذاشته شد. پیش از آن نیز در پاییزِ ۱۳۸۷ دو دفترچه از دست‌نوشته‌های منتشرنشدهٔ بیضایی از دههٔ ۱۳۳۰ در موزهٔ سینمای ایران به نمایش گذاشته شده بود.[61]

منشآتِ اداریِ بیضایی در بایگانی‌های سازمان‌هایی که درش کار می‌کرده، از دانشگاه تهران و غیره، بوده‌است.

بازیگران و همکارانِ بیضایی
نوشتار اصلی: فهرست همکاران چندباره بهرام بیضایی

سبک و مایگان

. . . در فرهنگ خودمان مشابهی برایش پیدا نمی‌کنم. شاید در هنر و ادبیات فرانسه، ژان کوکتو. بهرام نه تنها در فرهنگ و هنر دوران ما، که در ادوار گذشته هم بیگانه‌ای است بی‌بدیل. در تئاتر و سینما بدعت‌گذار، و در پژوهش و تاریخ‌نگاری، نه تنها روایتگری صاحب سبک، که کاشف ارزش‌های ناشناخته و حتی گمشده فرهنگ ایرانی است. . . .

نوشتار‌های اصلی: تأثرات و بدایع بهرام بیضایی و درون‌مایه‌های آثار بهرام بیضایی
نوشتار(های) وابسته: تأثیرات و مآثر بهرام بیضایی

در تاریخ‌نگاری و افسانه‌شناسی: قدرت و عَرَض

بیضایی نویسندهٔ مهم‌ترین تاریخ نمایش ایرانی است. نمایش در ایران، پیش از کتاب شدن در سالِ ۱۳۴۴، سلسله‌ای از چهارده مقاله بود که به سال‌های ۱۳۴۱ و ۱۳۴۲ در مجلّه موسیقی چاپ شد. این پژوهش را بیضایی پس از آن نوشت که امکان نیافت در مقطع لیسانس ادبیات فارسی دانشگاه تهران به نمایش در ایران بپردازد و بیش از یک سال در دانشگاه نماند. پس خود پژوهش‌هایش را پی‌گرفت و مقالات را منتشر کرد و پس کتابش کرد. غیر از نمایش در ایران، بیضایی نمایش در ژاپن (۱۳۴۳) و نمایش در چین (۱۳۴۹) را نیز منتشر کرد، و نیز جزوه‌ای در نمایش هندی و مقالات فراوان و سرانجام ریشه‌یابیِ درخت کهن (۱۳۸۳) و هِزاراَفسان کجاست؟ (۱۳۹۱). ولی مهم‌ترین کار تاریخ‌نویسی او نمایش در ایران بوده‌است.

در این کتاب بیضایی نمایش‌های کهن ایرانی را طبقه‌بندی کرده و از کهن‌ترین روزگاران تا سرآغاز مدرنیته، یعنی سرآغاز آمدن مدرنیته به ایران با افول قاجار، به اجمال برمی‌رسد. بیضایی قدرت را از سیر دگرگونی نمایش ایرانی منفک نمی‌کند.

پس از نمایش در ایران کتاب‌های فراوانی در تاریخ نمایش نو و کهن ایرانی نوشته شد که اغلب از این کتاب مُلهَم شده بود.

پژوهشِ برجستهٔ دیگرِ بیضایی در کتاب‌های ریشه‌یابیِ درخت کهن (۱۳۸۳) و هِزاراَفسان کجاست؟ (۱۳۹۱) صورتِ نظری یافت. اینجا بیضایی به تبارِ داستانِ اژدهاکُشی در فرهنگِ هندوایرانی پرداخت.

در نمایش: بازاَندیشیِ گذشته
نوشتار اصلی: تأثرات و بدایع بهرام بیضایی § در نمایش

بگذار در مقام یک شاهد عادل مرجع ملّی دستی به فتوا بلند کنم چنین؛ قسم به نام او (که تویی)، و نامت حجّت است بر تآتر ایران، و تویی در آستانهٔ این سالگرد خجسته، قلمدار صحنه‌های ما که از برجستگان درام جهان کسری نداری و چیزی هم سری.

بهرام بیضایی از معدود هنرمندان ایرانی است که هم در صحنهٔ نمایش کارنامه‌ای درخشان دارد و هم در سینما. در عین حال او به پژوهش در نمایش هم علاقه داشته و در سال‌های دههٔ ۱۳۴۰ کتاب‌هایی دربارهٔ نمایش در چین، ژاپن و ایران منتشر کرده که منبع درسی دانشجویان رشته نمایش به‌شمار می‌رود.

بیضایی در نمایش از صحنه‌پردازی به نفعِ بازی کاست، به‌طوری‌که در بهترین کارهایش صحنه خالی است با سکّویی گِرد و بس. این عنصر را از نقّالی و تعزیه وام گرفت، که در برخی کارهای غربی هم رایج می‌شد. این بازاَندیشی صوری تا بازاَندیشی مفهومی تاریخ نیز گسترش یافت و نمایش‌های تاریخی بیضایی با زمانه‌ستیزی و بیزاری از گذشته دست به بازسازی بخش‌های محذوف تاریخ زد.

در سال‌هایی که بیضایی از صحنه به دور ماند و امکانِ فیلم‌سازی نداشت، به نوشتن نمایشنامه و فیلمنامه و پژوهش مشغول بود که برخی به وسیلهٔ انتشارات روشنگران و مطالعات زنان منتشر شده‌اند. بعض نمایشنامه‌های مهم وی عبارتند از مرگ یزدگرد، فتحنامه‌ی کلات و سهراب‌کُشی. نوشته‌های وی از جهتِ زبان مورد توجه است، مثلاً در برخوانی آرش هیچ واژهٔ عربی به کار نبرده‌است.

اجراهای صحنه‌ای او اغلب از نمایش‌های پربیننده بوده.

در سینما: میزانسن و تدوین
نوشتار اصلی: تأثرات و بدایع بهرام بیضایی § در فیلم‌سازی

بیضایی یک کلمه است: استاد. تنها یک کلمه. کاش می‌توانستم آن گونه که بیان می‌کنم نوشته شود استاد.
چشم‌هایش چیزهایی می‌داند آن قدر دور، ناب و کمیاب که نمی‌توان در مورد آنها صحبت کرد. . . .

فرهنگ معیّری، حدودِ ۱۳۸۰[64]

او اغلب برای ساختنِ فیلم‌هایش با مشکلات فراوان روبه‌رو بوده‌است. از او ده فیلم بلند و چهار فیلم کوتاه منتشر شده‌است. بیضایی جز کارگردانی، تدوین، ساخت عنوان‌بندی و تهیه‌کنندگی را نیز در سینما آزموده‌است.

در ابتدای دههٔ ۱۳۵۰ بود که بیضایی به سینما روی آورد و محمود دولت‌آبادی در این باره گفته‌است: «بیضایی زمانیکه دیگر نتوانست تئاتر روی صحنه ببرد، سراغ سینما رفت.» در این دهه بیضایی، پس از ساخت دو فیلم کوتاه، فیلم رگبار را جلوی دوربین برد که با قیصرِ مسعود کیمیایی و گاوِ داریوش مهرجویی در زمرهٔ آثار سینمای موج نو ایران قرار گرفتند.

بیضایی همچنین پیشرو نگاهِ نوینی به زن از جمله در سینما شناخته شده و نگرش او به زن در سینما موضوع پژوهش‌هایی بوده‌است. از نخستین کتاب‌ها در این باره سیمای زن در آثار بهرام بیضایی کارِ شهلا لاهیجی بوده‌است.[65] با این همه، بوده‌اند کسانی هم که این مطلب را قبول نداشته‌اند؛ مانندِ شیرین بزرگمهر.[66]

عقیده
نوشتار اصلی: نگرش مذهبی بهرام بیضایی
نوشتار(های) وابسته: نگرش سیاسی بهرام بیضایی

بهرام بیضایی بهائی‌زاده‌ای است[67][68] که به این مذهب نگرویده است.[69][70]

یادمان‌ها و شمایلِ فرهنگی

. . . نه تنها کشور ما بلکه فکر می‌کنم آقای بیضایی یکی از گوهرهای فرهنگ معاصر کره زمین است . . .

طرحِ چهرهٔ بیضاییِ جوان، کارِ اردشیر محصّص، در مجموعهٔ خصوصی پوران صلح کل. تصویری از این طرح نخستین بار به سال ۱۳۹۲ در مجلّهٔ بخارا منتشر شد.

«بهرام بیضایی همیشه شمایل فرهیختگی و دانایی بوده‌است.»[72] برخی آثار نمایشی و تجسمی بیضایی را به صورت‌های گوناگون بازنموده‌اند. یگانه شمایلِ بیضایی در معابرِ عمومی تا سالِ ۱۳۹۹ در شابلون چهرهٔ هنرمندانِ نمایش در ایستگاه متروی تئاتر شهر تهران بوده‌است. مرتضی فرشباف نیز فیلمی تاریخی به نامِ سهراب شهید ثالث (۱۳۹۹) در دستِ ساخت داشته‌است که یکی از نقش‌هایش نقشِ جوانیِ بیضایی است.

در بعضی از آثار خودِ بیضایی نیز به خودش اشاره شده‌است، مثلاً در نمایشنامهٔ مجلس شبیه در ذکر مصایب استاد نوید ماکان و همسرش مهندس رخشید فرزین.

جشنوارهٔ تئاتر تجربه نیز جایزهٔ پژوهشی خود را به نامِ بیضایی نامیده‌است.

جایزه‌ها
بیضایی با قبای سیاه و باشلقِ زردِ دکتری عالی افتخاری ادبیاتِ دانشگاه سنت اندروز، اسکاتلند، عصرِ ۱ تیرِ ۱۳۹۶، پس از جشن در تالارِ یانگر
نوشتار اصلی: فهرست جایزه‌ها و نامزدی‌های بهرام بیضایی

جستارهای وابسته

پانویس

توضیحات
  1. مثلاً سالِ ۱۳۵۰ بود که گروهی فرانسوی به کارگردانی ایو گاسک ریش‌تراش اشبیلیهٔ پیر بومارشه را در تالار فردوسی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران بر صحنه برد. (شعاعی، حمید (۲۵۳۵ شاهنشاهی). نمایشنامه و فیلم‌نامه در ایران. تهران: نویسنده. ص. ۱۷۸. تاریخ وارد شده در |سال= را بررسی کنید (کمک))

ارجاعات
  1. درباره بهرام بیضایی در سایت بی‌بی‌سی، ۱۳۹۲ بایگانی‌شده در ۱۵ اکتبر ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine
  2. Encyclopaedia Iranica. "Drama". M. R. Ghanoonparvar. بایگانی‌شده در ۱۷ مه ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine
  3. «خبرگزاری ایلنا. ۱۳۹۵». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۱ اوت ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۳ آوریل ۲۰۱۷.
  4. «خبرگزاری ایبنا. ۱۳۹۱». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۵ دسامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۳ آوریل ۲۰۱۷.
  5. جعفری‌نژاد، «از «گاو» تا «گوزن‌ها»، از «ریوبراوو» تا «سرگیجه»»، ۱۱–۱۰.
  6. دنیای تصویر، شمارهٔ ۷۴, November 1999, ISSN 1023-2613
  7. آشفته، «باید از بهرام بیضایی گذر کرد»، ۲۰.
  8. Yarshater, Ehsan. "The Modern Literary Idiom." Critical Perspectives on Modern Persian Literature. Edited and Compiled by Thomas M. Ricks. Washington, D. C: Three Continents Press. 1984. page 59.
  9. امجد، «در چند و چونِ معاصر بودن»، ۱۴۹.
  10. بیضائی، «چهل‌وهشت تن از شعرای معاصر»، ۳۴.
  11. ثابتی، عرفان (۲۰۱۹-۰۹-۱۵). «تبعیض علیه بهائیان، ضربه‌ای به پیکر ایران». دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۳۰.
  12. ثابتی، عرفان (۲۰۱۹-۰۹-۱۵). «تبعیض علیه بهائیان، ضربه‌ای به پیکر ایران». دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۳۰.
  13. صلاحی، «تاریخ شفاهی ادبیات معاصر ایران: عمران صلاحی»، ۷۵.
  14. شمسایی، «تولدت مبارک بهرامْ پسر»، ۱۴.
  15. عبدی، «غریبهٔ بزرگ»، ۱۵–۱۳.
  16. سلمانی آرانی، حبیب‌الله (۱۳۷۷). نگاهی به آران و بیدگل. انجمن اهل قلم آران و بیدگل. شابک ۹۶۴-۳۳۰-۱۸۳-۴.
  17. «بهرام بیضایی سانسور نمایشش را تکذیب کرد». فردا. ۲ بهمن ۱۳۸۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۹.
  18. بلوکباشی و محمّدی، «نمی‌دانم کِی آرام خواهیم گرفت»، ۲۶.
  19. کاتوزیان، ««غرب‌زدگی» خرده‌بورژوازی و پرولتاریای وارداتی نبود»، ۱۰.
  20. https://data.bnf.fr/fr/39466985/romeo_e_giulietta_spectacle_1965/
  21. جعفری، «گروه هنر ملّی»، ۵۰۴.
  22. جعفری، «گروه هنر ملّی»، ۵۱۲.
  23. جعفری، «گروه هنر ملّی»، ۸۱۷.
  24. دولت‌آبادی، محمود. در جشن انتشار دیوان نمایش'.
  25. طاهری و جویانی، «گفتگو با باربد طاهری»، ۷۴.
  26. جاهد، «بیضایی: «رگبار» شعار سیاسی نمی‌دهد»، ۱۴.
  27. تسلیمی و عبدی، «سوسن تسلیمی»، ۱۲۱.
  28. ا.، «چکیده‌ای از زندگی و کارنامه‌ی بهرام بیضایی»، ۸.
  29. شیری، «جادوی جن‌کُشی»، ۳۵.
  30. میرعابدینی، «گلشیری، هوشنگ»، ۵۳۱.
  31. کیانیان، «شعبده بازیگری»، ۲۳۳.
  32. اسماعیلی، «چهره در چهره»، ۵۱.
  33. حسینی مهر، «تئاتر در ایران از کودتا تا انقلاب»، ۳۸۶.
  34. غریب‌پور، «بیضایی تخت جمشید است»، ۱۲.
  35. −، «بر و بچه‌های ساعت خوش در کنار خالق سگ‌کشی»، سینماروزان.
  36. قوکاسیان، «نقشِ آبیِ سیمین»، ۱۶۶.
  37. عظیمی فرد، «ثبت علمی فرهنگ مردم؛ دستاورد سید ابوالقاسم انجوی شیرازی»، ۱۷۴.
  38. خسروپناه، «شب‌های نویسندگان و شاعران ایران»، ۱۰۶–۱۰۷.
  39. «بهرام بیضایی در دانشگاه تهران؛ از سال ۱۳۶۰ اجازه تدریس ندارم». روزنامه اعتماد. ۲۲ اسفند ۱۳۸۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ مارس ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۱۲ مارس ۲۰۰۹.
  40. «بهرام بیضایی در جدال با جهل». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۱ ژوئن ۲۰۱۱.
  41. سمندریان و ماهیان، «این صحنه خانه‌ی من است»، ۳۲۱.
  42. عبدی، «غریبهٔ بزرگ»، ۴۹–۴۸.
  43. بیضایی، «سالشمار زندگی و آثار بهرام بیضایی»، ۲۳.
  44. عبدی، «غریبهٔ بزرگ»، ۴۹.
  45. «بیضایی و عشق به دو همسر». سینماروزان{ژورنال سینمای ایران}. ۲۶ اکتبر ۲۰۲۰.
  46. حقوقی، «ادبیات امروز ایران»، ۱:‎ ۴۰-۴۱.
  47. قوکاسیان، «مقدّمه»، ۲۱.
  48. قوکاسیان، «مقدّمه»، ۲۱.
  49. عنقا و حسینی، «آقای نمایش‌نامه‌نویس از نمای نزدیک»، ۲۶.
  50. «بیضایی و چرمشیر از شرکت در جشنواره تئاتر فجر انصراف دادند». دریافت‌شده در ۲۹ مهر ۱۳۸۸.
  51. نصیریان و برآبادی، «سینما وضع خوشی ندارد!»، ۴۵.
  52. خسروجاه و غفّاری، «بهرام بیضایی به جامعه ایرانی کالیفرنیا عمق فرهنگی بخشید / نمایشنامه «مرغ سحر» را از شجریان وام گرفتم / روایت سپیده خسروجاه از درام‌نویسی تا فعالیت تئاتری در آمریکا»، هنرآنلاین.
  53. −، «بهرام بیضایی ۳ کتاب تازه منتشر می‌کند»، ۷.
  54. «شخصیت نگار - بهرام بیضایی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ ژوئیه ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۹.
  55. −، «ستایش اسکورسیزی از بیضایی»، ۱۶.
  56. −، «دکترای افتخاری ادبیات دانشگاه «سنت اندروز» اسکاتلند به استاد بهرام بیضایی»، ۳.
  57. https://iranian-studies.stanford.edu/news/celebrating-bahram-beyzaies-10-year-anniversary-stanford
  58. بسّان، «سینماگری که باید کشف شود»، ۱۲۲–۱۱۵.
  59. ارفعی و شهبازی، «عاشق نبودم سراغ گل‌نبشته‌ها نمی‌رفتم»، ۱۵.
  60. پورشیرازی، «فراتر از تفاهم»، ۱۱۳.
  61. −، «نمایش دست‌نوشته‌های بهرام بیضایی در موزه سینما»، ۱۶.
  62. «یادنامه بهرام بیضایی، «عیّار تنها»». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۳۱.
  63. رادی، «تو آن درخت روشنی»، ۲۰.
  64. معیّری (۱۳۸۱). ««فرهنگ معیّری طراح چهره‌پرداز» از کتاب بهرام بیضایی و پدیده‌ی سگ‌کشی». ص. ۱۸۳–۱۸۵. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
  65. «عشق و سکس در سینمای ایران». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۲ فوریه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۹.
  66. بزرگمهر و آشفته، «زنان در تئاتر نقش قهرمانان را بازی نمی‌کنند»، هنرآنلاین.
  67. «۴۰ کتاب از کارگردان بهایی در نمایشگاه کتاب». ehavadar.
  68. «بیضایی و عقاید فرقه‌ای؛ دانشی که برای ساختن یک جهان وهمی در سینما، تئاتر یا متون نمایشی به کار آمده‌است». cinemapress.news.
  69. «بهرام بیضایی؛ استعاری‌ترین سینماگر متنفر از سیاست». radiofarda.
  70. «روایت بهرام بیضایی از سوختن نگاتیو فیلم‌ها در شورآباد». khabar.us.news.
  71. −، «آناهید آباد: بیضایی یکی از گوهرهای دنیاست، ای کاش اینجا بود»، بخش فارسی یورونیوز.
  72. سلماسی، «خداحافظی طولانی»، ۱۸.

منابع
  • Yarshater, Ehsan. "The Modern Literary Idiom." Critical Perspectives on Modern Persian Literature. Edited and Compiled by Thomas M. Ricks. Washington, D. C: Three Continents Press. 1984.

پیوند به بیرون
مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به بهرام بیضایی در ویکی‌گفتاورد موجود است.
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ بهرام بیضایی موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.