فهرست آثار درباره بهرام بیضایی

کار و زندگیِ بهرام بیضایی (۱۳۱۷) موضوعِ آثار و تأمّلاتِ بسیاری بوده است. برگزیده‌ای از شناخته‌ترین‌های این‌ها اینجا فهرست می‌شود.

بیضایی در نشستِ خبریِ وقتی همه خوابیم در جشنوارهٔ فیلم فجر ۱۳۸۷

---

. . . باید بنیادی به اسم بیضایی‌شناسی راه‌بیندازند!
امیر جعفری، ۱۳۹۵[1]

از سلسله مقالات دربارهٔ
سرگذشت • سال‌شمار • اخبار
فهرست‌های کارها
فیلم‌شناسی • نمایش‌شناسی • کتاب‌شناسی • فهرست سخنرانی‌ها • بایگانی • کارهای نافرجام
دیـگر
بدایع • مضامین • مذهب • سیاست • همکارانِ چندباره • فهرست آثار دربارهٔ بیضایی • فهرست جایزه‌ها • مآثر گروه لیسار
کارها سخن‌ها

سرآغازِ نگارش دربارهٔ بهرام بیضایی و کارش کمابیش به سرآغازِ کارِ نویسندگیِ خودِ بیضایی برمی‌گردد. بعضی از کسانی که نخستین بار در آغازِ دههٔ ۱۳۴۰ در نوشته به بیضایی و کارش اشاره کردند یا درباره‌اش مقاله نوشتند عبارتند از یحیی ذکا، ژان-ژاک گوتیه، ایرج افشار، اکبر رادی و جلال آل احمد. (شاید نخستین بار که جایی مکتوب به نامِ بیضایی اشاره شده و منتشر شده باشد مجلّهٔ پُست تهران در خردادِ ۱۳۳۳ باشد. برخی گزارش‌های ساواک را نیز می‌توان از نخستین نوشته‌ها دربارهٔ بیضایی به شمار آورد.) سپس‌تر آوازهٔ بیضایی سبب شد تا موضوع نوشته‌ها و نقّاشی‌ها و شعرها و فستیوال‌ها و سخنرانی‌های فراوان شود. دانشگاهیان نیز اغلب در مملکت‌های فارسی‌زبان پژوهش‌های فراوانی دربارهٔ بیضایی نوشتند که گاه به صورت کتاب نیز چاپ شده. خاطراتِ مکتوب و ضبط‌شده نیز از منابعِ شناختِ بیضایی به شمار می‌رود، از راهِ نمونه خاطراتِ عبّاس جوانمرد و عزّت‌الله انتظامی و حمید سمندریان و هما روستا[2] و جمشید لایق و محمّدعلی سپانلو و احمدرضا احمدی و شیدا قره‌چه‌داغی و عنایت بخشی و رضا کرم‌رضایی و محمّدعلی همایون کاتوزیان و سوسن تسلیمی و بهروز غریب‌پور و مجید مظفّری و آناهید آباد و بهاره رهنما. و همچنین است تواریخِ نمایشِ نوین و سینما و ادبیات در ایران، از جمله گروه هنر ملی از آغاز تا پایان کارِ روح‌الله جعفری و سرگذشت کانون نویسندگان ایران کارِ محمّدعلی سپانلو و تاریخ سینمای ایران کارِ جمال امید.

کتاب

دربارهٔ کتاب‌ها

پهلوان اکبر می‌میرد

نمایش در ایران

دیوان بلخ

اشغال

روز واقعه

فتحنامه‌ی کلات

فیلم در فیلم

هیچکاک در قاب

مقصد

ایستگاه سلجوق

شبِ هزارویکُم

ریشه‌یابیِ درخت کهن

هِزاراَفسان کجاست؟

چهارراه

ماهی

دربارهٔ فیلم‌ها

زاون قوکاسیان (۱۳۹۳−۱۳۲۹)، از پُرکارترین بیضایی‌شناسانِ هم‌روزگارِ بیضایی. قوکاسیان پنج کتابِ مشترکِ اغلب سینمایی با بیضایی منتشر کرد.[3] بیضایی در سوگِ مرگش دو شعر سرود.

• رگبار

• سفر

• غریبه و مه

• کلاغ

• چریکه‌ی تارا

• مرگ یزدگرد

• باشو، غریبه‌ی کوچک

• شاید وقتی دیگر

• مسافران

• گفتگو با باد

• سگ‌کُشی

• وقتی همه خوابیم

دربارهٔ سخنرانی‌ها

• «در موقعیت تئاتر و سینما»

عمومی

دفتر

• پویا، پروین. دستور بیضائی.
• نظرزاده، رسول. تن‌پوشی از آینه: ساختمایه‌ی نمایش‌های ایرانی در آثار بهرام بیضایی (۱۳۸۴)
• جعفری‌نژاد، شهرام (۱۳۷۹). بهرام بیضائی. تهران: نشر قصه. شابک ۹۶۴-۵۷۷۶-۰۷-۴.
• زارع، نیلوفر. رند حافظ، رند بیضایی: رندگونگی در نمایشنامه‌های بهرام بیضایی. تهران: آیندگان. ۱۳۹۷. شابک ‎۹۷۸−۶۰۰−۳۹۸−۰۶۴−۸
• عبدی، محمّد. غریبهٔ بزرگ: زندگی و سینمای بهرام بیضائی.
• لاهیجی، شهلا. سیمای زن در آثار بهرام بیضایی، فیلمساز و فیلمنامه‌نویس.
• یاری، منوچهر. ح‍م‍اس‍ه‌س‍رای‌ پ‍اک‌ب‍اخ‍ت‍گ‍ان‌: ت‍ح‍ل‍ی‍ل‌ و ت‍ف‍س‍ی‍ر آث‍ار ن‍م‍ای‍ش‍ی‌−س‍ی‍ن‍م‍ای‍ی‌ ب‍ه‍رام‌ ب‍ی‍ض‍ای‍ی. کاراکتر zero width joiner character در |عنوان= در موقعیت 2 (کمک)

یادنامه

• قوکاسیان، زاون (گردآورنده). مجموعهٔ مقالات در نقد و معرفی آثار بهرام بیضایی.
• تواضعی، جابر (گردآورنده). سر زدن به خانه‌ی پدری.

نویسندگانِ کم‌شناخته‌ای چون سهیلا نجم و مصطفی زمانی‌نیا و ایرج افشاری اصل و آذر مهرابی و رضا ترنیان و شمیم شهلا و مریم افشار و الهام باقری و فرشید قلی‌پور و محمود صباحی و سعید رضوی و سروش طاهری اول و علیرضا رحیمی و میر علیرضا دریابیگی و آزاده سعیدی مقدم و دیگرانی نیز کتاب‌هایی دربارهٔ بیضایی منتشر کرده‌اند.

مقاله

• آل احمد، جلال. «کارنامهٔ دوماهه - ۲» در کتاب کارنامه سه‌ساله.
• آغداشلو، آیدین. «با بغضی در گلو» در کتاب سال‌های آتش و برف.
• امجد، حمید. «بیضاییِ معاصر».
• «بیضایی در ملتقای نور و کلام» در بهبهانی، سیمین (۱۳۹۱). مجموعه‌ی داستان‌ها و یادنوشت‌ها. تهران: انتشارات نگاه. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۵۱-۶۴۵-۱.
• پارسی‌نژاد، ایرج (خرداد و شهریور ۱۳۹۱). «چنین کنند بزرگان». بخارا (۸۷-۸۸): ۶۷۵-۶۸۰.
• پرتوی، نصرت. «زن، شعر همیشهٔ آثار بیضایی».
• پرهام، باقر. «کودک، زن، غریبه». ایران‌نامه.
• دانش‌یار، عدنان (دی ۱۳۹۵). «عیّار تنها». کتاب هفته خبر (۱۳۴): ۲-۸.
• دولت‌آبادی، محمود. «بهرام بیضایی» در کتابِ میم و آنِ دیگران.
• دهباشی، علی. «بهرام بیضایی و تئاتر ملی».
• رادی، اکبر (۱۳۴۲). «دربارهٔ مترسکها در شب و عروسکها: دو نمایشنامه از بهرام بیضایی». آرش (۶): ۱۲۴–۱۱۸. و نیز در کتاب دستی از دور.
• رادی، اکبر (۱۳۸۶). «تو آن درخت روشنی». مجلّه سیمیا (۲): ۱۰–۱۱.
• رحمانیان، محمّد. «بهرام بیضایی؛ نمایشنامه‌نویس».
• شمسایی، مژده. «بیضایی از نزدیک‌ترین فاصله».
• کیانیان، رضا. «بازی برای بیضایی» در کتاب بازیگری.

• Mottahedeh, Negar (2000). "Bahram Bayzai's Maybe . . . Some Other Time: The un-Present-able Iran". Camera Obscura. 15 (1 (43)): 163–191.
• Stümpel-Hatami, Isabel. "Sindbads Achte Reise: Geschichte und Gegenwart im Werk Bahram Beizai's am Beispiel eines frühen Dramas" in Gesellschaftlicher Umbruch und Historie im Zeitgenossischen Drama der Islamischen Welt
• Yarshater, Ehsan. "The Modern Literary Idiom." Critical Perspectives on Modern Persian Literature. Edited and Compiled by Thomas M. Ricks. Washington, D. C: Three Continents Press. 1984.

همچنین مقالات فراوانی اغلب بی امضا در روزنامهٔ کیهان دربارهٔ بیضایی چاپ شده است. روزنامهٔ کیهان و روزنامهٔ شرق از نشریّاتی هستند که در دوران متأخّر کار بیضایی فراوان به وی پرداخته‌اند، یا بیضایی را بهانهٔ مشاجره قلمی با همدیگر کرده‌اند.

ویژه‌نامه

• مجلّهٔ فیلم و سینما، شمارهٔ ۲
• مجلّهٔ بخارا، شمارهٔ ۵۷
• مجلّهٔ سیمیا، شمارهٔ ۲
• ماهنامهٔ آزما، شمارهٔ ۱۰۹
• دفترهای تآتر نیلا، شمارهٔ ۱۵
• مجلّهٔ کاج، شمارهٔ ۲ و ۳
• مجلّهٔ فرهنگ امروز، شمارهٔ ۲۶
• مجلّهٔ چلچراغ، شمارهٔ ۷۷۹

• Iranian Studies, Vol 46, No. 5

رساله

• سعیدی امجد، حمید. بررسی مبادی تجدّد و درام ایرانی همراه با طرح خوانشی از آثار بهرام بیضایی.

• Talajooy, Saeed Reza. Mythologizing the Transition: A Comparative Study of Bahram Beyzaee and Wole Soyinka.
• Vatanabadi, Shouleh. Gholam Hossein Sa'edi & Bahram Beyzai: Censorship in Iranian Drama in the 1960's and 1970's.

ادب جمیل

یَشتِ دِی
پَنجِ دِی نزدیک است؛
کودکِ دِی‌ماهی
در سراچه‌یْ ظُلمتِ صَد قرنِ گمگشته‌یْ جهان
زیرِ لرزان دستِ بیداران زنانِ کهنه‌سال
– «ای اَناهیتا بر این زن سهل گیر!» –
در حضیضِ پوستینش گرم و تَر
تنگ خفته‌ست این زمان؛

واندر نهان

چنگِ مرگِ آن شمالی بادِ گُرگ‌انگیزِ قحبه‌ی جان‌ستان
او شنیدار است لیک . . .

لیک آوازی به سر دارد گران!

محمود شیرزاد، ۳ دی ۱۳۹۱، برای زادروز بهرام بیضایی[4]

• م. آزاد. «عصر». (زمستانِ ۱۳۴۱)
• م. آزاد. «مباحثات». (پاییزِ ۱۳۴۲)
• طالبی‌نژاد، احمد (فروردین ۱۳۸۶). «ذکر بر دار کردن حسنک وزیر به روایت بهرام بیضایی». فیلم (۳۶۰): ۱۱۰-۱۱۲.
• اسماعیلی، بشیر. «تذکره شیخنا و استادنا بهرام بیضایی» در ضمیمه طنز روزنامهٔ قانون.
• گودرزی، شکرخدا. «استوار بر پیمان خویش».

نمایش

• مساوات، محمّد. بیضایی. (۱۳۹۴، چاپِ ۱۳۹۸)

فیلم

• مسافران در راه
• پرونده‌ی کوتاهِ سگ‌کُشی
• ریشه‌ها
• زنانِ هزاراَفسان . . . (۱۳۹۲؛ فیلم در یوتیوب)
• چریکه‌ی بهرام یا ایمان به قدرت تصویر
• Bahram Beyzaie: A Mosaic of Metaphors (۲۰۱۹)[5]
• عیّار تنها (۲۰۲۰)
• اعتراضِ بهرام بیضائی (۱۳۹۹؛ فیلم در یوتیوب)

عکس

پرترهٔ بهرام بیضایی، کارِ فخرالدّین فخرالدّینی (۱۳۸۱)

• پرتره، فخرالدّین فخرالدّینی (۱۳۸۱)
• پرتره، مریم زندی (در کتابِ چهره‌ها)
• پرتره، مهرداد اسکویی
• چند عکس در جزیرهٔ کیش، ناصر تقوایی

نیز نمایشگاه‌ها و کتاب‌هایی از عکس‌های پشت صحنهٔ کارهای بیضایی برگزار و منتشر شده است − از جمله نمایشگاهی از عکس‌های عزیز ساعتی و کتابی از عکس‌های جمشید بایرامی.

گفتگو

• «از تاریخ و اسطوره خلاصی نداریم: گفت‌وگوی حمید امجد و سعید عقیقی دربارهٔ سینمای بهرام بیضایی»[6]
• «شناخت بیضایی برای جهان دشوار است». گفتگوی مجلّهٔ آزما با امید روحانی
• «زبان بیضایی، شعر است». گفتگوی مجلّهٔ آزما با عبّاس جوانمرد
• گفتگوی امیر پوریا و افشین هاشمی در بیست‌ویکمین برنامه آپاراتچی

آثارِ تجسّمی

یگانه شمایلِ بیضایی در معابرِ عمومی تا سالِ ۱۴۰۰ تصویرِ ابلقِ نیمرخی در بالای شابلونِ چهرهٔ هنرمندانِ نمایش در ایستگاه متروی تئاتر شهر تهران بوده است.

• محصّص، اردشیر. طرح چهرهٔ بهرام بیضایی.

کاریکاتورهای فراوانی نیز از بیضایی کشیده شده که اغلب در مجلّات سینمایی منتشر شده، از جمله از مانا نیستانی.

فستیوال‌ها

فستیوال‌ها و جایزه‌هایی به نام بیضایی برگزار شده است، که از آن میان می‌توان جشنوارهٔ ارغنون به سال ۱۳۹۵ و جشنواره ملّی تئاتر بهرام بیضایی و مجموعه سخنرانی‌های دانشگاه سنت اندروز (۲۰۱۷) به افتخار بیضایی را نام برد.

جستارهای وابسته

• فهرست آثار بهرام بیضایی

پانویس

1. جعفری و −، «باید بنیاد بیضایی‌شناسی راه‌بیندازند»، ۸.
2. حمیدِ هما: گفت‌وشنودی با هما روستا. به کوششِ محمّدعلی سجّادی
3. نجیب، ابوالفضل (۵ اسفند ۱۳۹۹). «رشگ‌برانگیز و محبوب تیره‌های گونه‌گون». اعتماد (۴۸۷۳): ۸.
4. شیرزاد، «یشت دی»، دقیقهٔ ۲۳.
5. https://kayhan.london/fa/?p=227546
6. از تاریخ و اسطوره خلاصی نداریم گفت‌وگوی حمید امجد و سعید عقیقی دربارهٔ سینمای بهرام بیضایی.

منابع

• «از تاریخ و اسطوره خلاصی نداریم گفت‌وگوی حمید امجد و سعید عقیقی دربارهٔ سینمای بهرام بیضایی». ماهنامه تجربه، شماره ۷. ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱ ژوئن ۲۰۱۶.
• جعفری، امیر؛ − (۳۱ خرداد ۱۳۹۵). «باید بنیاد بیضایی‌شناسی راه‌بیندازند». اعتماد (۳۵۵۶): ۸-۹.
• شیرزاد، محمود (۵ دی ۱۳۹۷). «یشت دی». رادیو صدای نو.

پیوند به بیرون

• گفتارِ علا محسنی دربارهٔ فیلمِ مستندِ عیّارِ تنها، ۲۰۲۰ در یوتیوب