صائب تبریزی

میرزا محمدعلی صائب تبریزی اصفهانی [8] (زادهٔ ۱۰۰۰ هجری قمری — درگذشتهٔ ۱۰۸۰ هجری قمری) بزرگ‌ترین غزل سرای سده یازدهم هجری و نامدارترین شاعر زمان صفویه است. او در دربار صفوی به عنوان ملک الشعرایی رسید و به او شاه شاعر سبک هندی می‌گویند.

صائب
نام اصلی
میرزا محمّدعلی صائب تبریزی اصفهانی
زاده۱۰۰۰ (هجری قمری)
اصفهان [1][2][3][4][5] تبریز[6]
درگذشته۱۰۸۰ (هجری قمری)
اصفهان
آرامگاهاصفهان محلهٔ لنبان
لقبملک الکلام
پیشهشاعر
زمینه کاریشعر
ملیتایرانی
در زمان حکومتصفویه
سبک نوشتاریسبک اصفهانی
دیوان اشعاردیوان صائب تبریزی
دلیل سرشناسیغزل‌سرایی
پدر و مادرعبدالرحیم تبریزی اصفهانی[7]

زندگی‌نامه
یادداشتی از صائب تبریزی در جُنگ میرزا محمد فیاض سبزواری

میرزا محمّدعلی صائب فرزند عبدالرحیم تبریزی اصفهانی[9] در سال ۱۰۰۰ هجری قمری در اصفهان[10] زاده شد. پدر او تاجری معتبر بود. عمویش، شمس‌الدین تبریزی معروف به شیرین‌قلم، از خوشنویسان برجستهٔ روزگار خود به‌شمار می‌رفت و به احتمال بسیار صائب که خط خوشی داشت، نزد وی خوشنویسی آموخته بود.[11] خانوادهٔ صائب جزو هزار خانواری بودند که به دستور شاه عباس اول صفوی از تبریز کوچ کرده و در محله عباس‌آباد اصفهان ساکن شدند،[12] و این مردم را تبارزه (تبریزی‌های) اصفهان می‌نامیدند.

صائب در اصفهان به آموختن علوم عصر پرداخت. در جوانی به حج رفت و در بازگشت به مشهد سفر کرد.

صائب در سال ۱۰۳۴ ه‍.ق از اصفهان عازم هندوستان شد و بعد به هرات و کابل رفت. حکمران کابل، خواجه احسن‌الله مشهور به ظفرخان، که خود شاعر و ادیب بود، مقدم صائب را گرامی داشت. ظفرخان پس از مدتی به خاطر جلوس شاه جهان، عازم دکن شد و صائب را نیز به همراه خود برد.

در سال ۱۰۴۲ ه‍.ق صائب به ایران بازگشت و در اصفهان اقامت گزید. شاه عباس دوم صفوی به او مقام ملک‌الشعرایی داد. صائب هشتاد سال زندگی کرد و در اصفهان دیده از جهان فروبست. درگذشت او در سال ۱۰۸۶ یا ۱۰۸۷ ه‍.ق بوده‌است.[13] آرامگاه او در اصفهان، در محلهٔ لَنبان، در محلی است که در زمان حیات او معروف به تکیه میرزا صائب بود. مقبرهٔ صائب در باغچه‌ای در اصفهان در خیابانی که به نام او نامگذاری شده‌است، قرار دارد.

صائب شاعری کثیرالشعر بود، شمار اشعار صائب را از شصت هزار تا صد و بیست هزار بیت گفته‌اند. آثار صائب جز سه چهار هزار بیت قصیده و یک مثنوی کوتاه و ناقص به نام قندهارنامه و دو سه قطعه، همگی غزل است. افزون بر فارسی وی هفده غزل به ترکی آذربایجانی نیز دارد.[14]

سبک و شیوهٔ صائب

صائب سبکی را به کمال رساند که چند سده پس از او سبک هندی نامیده شد.[13] او اسلوب معادله یا «مدعا مثل» را بیش از دیگر شاعران هم‌روزگارش به کار برده‌است. نازکی خیال و لطافت اندیشه و مضمون‌سازی‌های ظریف و معنی‌های بیگانه و باریک در شعر وی دیده می‌شود. ابیات غزل وی، استقلال معنایی دارند و در یک غزل از چندین موضوع سخن گفته‌است.

صائب را شاعر تک‌بیتها نیز گفته‌اند. از بیت‌های مشهور اوست:

پاکان ستم ز جور فلک بیشتر کشندگندم چو پاک گشت خورَد زخم آسیا
همچو کاغذباد گردون هر سبک‌مغزی که یافتدر تماشاگاه دوران می‌پراند بیشتر
اظهار عجز نزد ستم پیشه ابلهیستاشک کباب موجب طغیان آتش است
به فکر معنی نازک چو مو شدم باریکچه غم ز موی‌شکافان خرده‌بین دارم
پر در مقام تجربت دوستان مباشصائب غریب و بی‌کس و بی‌یار می‌شوی
کلید قفل اجابت زبان خاموش استقبول نیست دعا، تا دعا توانی کرد

نازک‌خیالی در تصویر صائب سوی چمن چو آب روان شو که غنچه‌ها|چون ماهیان تشنه دهان باز کرده‌اند (صائب، صیادان معنی: ۶۴)

آثار[15]

مرآت الجمال - ابیاتی در وصف معشوق است

آرایش نگار - ابیاتی مربوط به آینه و شانه

میخانه - اشعاری در باب می و میخانه

واجب الحفظ - برگزیدهٔ غزلهایش

اشارات به تبریز و اصفهان

صائب تبریزی در غزلیات خود به اصالت خود اشاره کرده‌است:[16][17]

ز خاک پاک تبریزست صائب مولد پاکم از آن با عشقباز شمس تبریزی سخن دارم
صائب از خاک پاک تبریزستهست سعدی گر از گل شیراز

مدرس تبریزی در ریحانة الادب، صائب را تبریزی الاصل و اصفهانی المولد و المنشأ و المدفن معرفی می‌کند.[18] در اشعار او از اصفهان به عنوان وطن یاد شده‌است:

صائب از هند مجو عشرت اصفاهان را فیض صبح وطن از شام غریبان مطلب

[19]

او همچنین خاستگاه شعر خود را اصفهان می‌داند:

به جای لعل و گوهر از زمین اصفهان صائب به ملک هند خواهد برد این اشعار رنگین را

[20]

نمونهٔ غزل‌ها

نمونه غزل پارسی
دل آزاده از طول امل بسیار می‌پیچد که مصحف بر خود از شیرازه زنار می‌پیچد
کدامین بی‌ادب زد حلقه بر این در گلستان را که هر شاخ گلی بر خویشتن چون مار می‌پیچد
حجاب آب و گل گردیده سنگ راه یکتایی وگرنه رشته تسبیح بر زنار می‌پیچد
به این بی ناخنی چون می‌خراشم سینه خود را صدای تیشه فرهاد در کهسار می‌پیچد
نمی‌دانم چه می‌ریزد ز کلک نامه پردازم که هر سطری به خود از درد چون طومار می‌پیچد
از این بستان‌سرا با دست خالی می‌رود بیرون سبک‌دستی که بر هر دامنی چون خار می‌پیچد
به دور چشم او انگشت زنهاری است هر مژگان که از بیمار بد خو روز و شب غمخوار می‌پیچد
مخور صائب فریب فضل از عمامه زاهد که در گنبد ز بی مغزی صدا بسیار می‌پیچد
  • یک نمونه دیگر
آب خضر و می شبانه یکی‌ست مستی و عمر جاودانه یکی‌ست
بر دل ماست چشم، خوبان را صد کمان‌دار را نشانه یکی‌ست
پیش آن چشم‌های خواب‌آلود نالهٔ عاشق و فسانه یکی‌ست
پلهٔ دین و کفر چون میزان دو نماید، ولی زبانه یکی‌ست
گر هزار است بلبل این باغ همه را نغمه و ترانه یکی‌ست
پیش مرغ شکسته‌پر صائب قفس و باغ و آشیانه یکی‌ست

نمونه غزل ترکی
مین دل محزونیله بیر تازه قربانیز هلهزخم تیر غمزه مستینله بیجانیز هله
اولمادان غم چکمه ریز دور زمانیندان سنین ناله و آه ائتمه ده دل ایندی حیرانیز هله
لطف ائدرسن، گر چه سن اغیاره هر دم دوستیم روز و شب بیز فرقتینله زار و نالانیز هله
عید وصلینه مشرف اولمادان اغیار دوندستینی بوس ائیله دیک بیز اونلا شادانیز هله
دام دوزخ ایچره اغیار اولماسین اصلاً خلاصصائبا بیز جنت دلداره مهمانیز هله

پیوند به بیرون
مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به صائب تبریزی در ویکی‌گفتاورد موجود است.

پانویس
  1. امیری فیروزکوهی، سیدکریم. مقدمه بر دیوان صائب با حواشی و تصحیح بخطّ خود آن استاد، انتشارات انجمن آثار ملی، تهران، ۱۳۴۵، ص ۳۱
  2. صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، جلد ۵، ص۱۲۷۲: «میرزا محمد علی پسر میرزا عبدالرحیم تبریزی اصفهانی معروف به صائبا، از استادان بزرگ شعر فارسی در عهد صفویست. خاندان او اصلاً تبریزی و از اعقاب شمس الدین محمد شیرین مغربی تبریزی شاعر مشهور سده هشتم و آغاز سده نهم بود، ولی ولادت و تربیت میرزا محمد علی در اصفهان بوده و به همین سبب او را در تذکره‌ها گاه تبریزی و گاه اصفهانی گفته‌اند.»
  3. کلیات صائب تبریزی، به اهتمام امیری فیروزکوهی ، انتشارات خیام، تهران ۱۳۳۶، ص ۲۲: «میرزا محمد علی صائب تبریزی اصفهانی را مولد به اتفاق ارباب تذکره شهر اصفهان است. تنها ولیقلی بیگ شاملو در قصص الخاقان بنا به نقل فاضل مرحوم میرزا محمد علی خان تربیت مولد وی را شهر تبریز دانسته و این قول چون برخلاف اجماع تذکره نویسان و ناشی از تعصب صحیح و قابل استناد نیست.»
  4. مدرس تبریزی، ریحانةالادب، جلد سوم، ص۳۴۰: «میرزا محمد علی پسر میرزا عبدالرحیم - تبریزی الاصل، اصفهانی المولد و المنشاء و المدفن، از اکابر شعرای نامی ایران است.»
  5. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد ۱۴، ص ۴۶۲
  6. «ṢĀʾEB TABRIZI». iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۱۷.
  7. صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، جلد ۵، ص۱۲۷۱
  8. امیری فیروزکوهی، سیدکریم. مقدمه بر دیوان صائب با حواشی و تصحیح بخطّ خود آن استاد، انتشارات انجمن آثار ملی، تهران، ۱۳۴۵، ص ۳۱
  9. صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، جلد ۵، ص۱۲۷۱
  10. صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، جلد ۵، ص۱۲۷۲
  11. امیری فیروزکوهی، ص۳۱ (مکرّر)
  12. قهرمان، ص ۷
  13. قهرمان، ص ۸
  14. Azeri Literature in Iran
  15. «زندگی‌نامه میرزا محمّدعلی متخلّص به صائب تبریزی». دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۱۲-۱۰.
  16. «غزل شمارهٔ ۵۵۳۳». گنجور. دریافت‌شده در ۱۰ مارس ۲۰۱۶.
  17. «غزل شمارهٔ ۴۸۲۳». گنجور. دریافت‌شده در ۱۰ مارس ۲۰۱۶.
  18. مدرس تبریزی، ریحانةالادب، جلد سوم، ص۳۴۰
  19. https://ganjoor.net/saeb/divan-saeb/ghazalkasa/sh899/
  20. https://ganjoor.net/saeb/divan-saeb/ghazalkasa/sh428/

منابع
  • امیری فیروزکوهی، سیدکریم. مقدمه بر دیوان صائب با حواشی و تصحیح بخطّ خود آن استاد، انتشارات انجمن آثار ملی، تهران، ۱۳۴۵
  • کریمی، دکتر امیربانو. دویست و یک غزل صائب، انتشارات زوّار، چاپ سوّم، تهران، ۱۳۷۱
  • قهرمان، محمد. مجموعه رنگین گل (گزیده اشعار صائب تبریزی)، انتشارات سخن، چاپ اول، تهران، زمستان ۱۳۷۱
  • دائرةالمعارف فارسی (به سرپرستی غلامحسین مصاحب)
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.