ادبیات پارسی میانه

منظور از ادبیات پارسی میانه یا پهلوی مجموعهٔ اثرهای برجای‌مانده از آن زبان است.

تاریخچه ادبیات پهلوی

کهن‌ترین اثر بازمانده از فارسی میانه سکه‌های معروف به سکه‌های پارسی هستند که در واقع سکه‌های فرمان‌روایان ایالت پارس در سدهٔ نخست میلادی بوده‌اند. از زمانی که انتظار داریم به زبان فارسی میانه گفتگو می‌شده باشد، یعنی از سدهٔ سوم پیش از میلاد تا سدهٔ سوم میلادی این سکه‌های پارسی تنها اثرهایی هستند که به دست آمده‌اند. پس از این دورهٔ ششصدسالهٔ خاموشی، کهن‌ترین سندهای فارسی میانه کتیبه‌های شاهان نخست ساسانی و نوشته‌های مانویان در سدهٔ سوم میلادی هستند. از این تاریخ به بعد تا سدهٔ نهم میلادی (یعنی تا سدهٔ سوم هجری) از سنت نگارش فارسی میانه سندهای بسیاری در دست داریم.[1] ماریان موله معتقد است که همهٔ نوشته‌های پارسی میانهٔ زردشتی به دوران عباسی و قرن ۹ و ۱۰ پس از میلاد تعلق دارند. به این ترتیب که در آن دوران در منطقهٔ فارس و در میان اعضای خاندانی از موبدان جنوب ایران یک باززایی مَزدیَسنایی رخ داده و به موجب آن، بسیاری از آثار دینی زردشتی با هدف محافظت از میراث کهن و یادآوری سنت باستان از نو نگارش شده‌اند. به سخن دیگر، کتاب‌ها و رساله‌های پارسی میانهٔ زردشتی که اکنون در دست است نه صورت اصلی و نخستین آنها، بلکه تألیفاتی دست‌دوم یا دست‌سوم است.[2]

رابرت چارلز زنر نیز معتقداست که کتاب های پهلوی اگرچه عمدتاً نظرات و آرای کلامی مربوط به آخرین قرن از حکومت ساسانیان را منعکس کرده‌اند،‌ اما خود در قرن ۹ میلادی نوشته شده‌اند. زنر معتقد است که برخی از کتاب‌های پهلوی قطعاتی ترجمه‌شده از متون اوستایی مفقودشده هستند. به باور زنر زبان اوستا در دوران ساسانیان و پس از آن غیرقابل فهم بوده، ‌و به همین دلیل مفسران اوستا درک درستی از محتوای آن نداشته و مشخص است که حتی در دوران ساسانی نیز موبدان زبان دعاهایی را می‌خوانده‌اند درک نمی‌کرده‌اند و از اورادی که می‌خوانده‌اند سر در نمی آورده‌اند.[3]

دسته‌بندی اثرهای بازمانده از پارسی میانه

اثرهای برجای‌مانده از پارسی میانه را می‌توان در سه گروه جای داد:[4]

  1. سنگ‌نوشته‌ها: سنگ‌نوشته‌های شاهان ساسانی، سنگ‌نوشته‌های بزرگان دربار ساسانی، کتیبه‌های مزارها، کتیبه‌های وقف، کتیبه‌های یادگاری، دیوارنوشته‌ها، سفال‌نوشته‌ها، پوست‌نوشته‌ها، پاپیروس‌نوشته‌ها، ظرف‌نوشته‌ها، سکّه‌ها (سکّه‌های پارسی، ساسانی، کوشانی-ساسانی، عرب-ساسانی، عرب-طبرستانی و بیزانسی-ساسانی)، مُهرها و مُهرواره‌های ساسانی، نشان‌ها و افسون‌ها، وزنه؛
  2. کتاب‌ها: زَند، پازند، کتاب‌های نوشته‌شده بر پایهٔ اوستا و زَند، کتاب‌های کلامی و فلسفی، پیش‌گویی و الهام، اندرزنامه‌ها، رسالهٔ یوشْتِ فْرَیان و اَخْتْ (Yōšt ī Frayān ud Axt)، درختِ آسوریک، کارنامهٔ اردشیر بابکان، شهرستان‌های ایران، یادگارِ زَریران، رساله‌های فقهی و حقوقی، رساله‌های کوچک آموزشی، فرهنگ‌ها، زَبورِ پَهْلَوی، اثرهای مانوی؛
  3. جمله‌ها و واژه‌های پراکنده در کتاب‌های عربی و فارسی.

فهرست تفصیلی اثرهای بازمانده از فارسی میانه[5]

یک. اثرهای کتیبه‌ای
  • الف. کتیبه‌ها به خطّ پارسی میانهٔ کتیبه‌ای
  • ب. کتیبه‌ها به خطّ پارسی میانهٔ کتابی
  • پ. سفال‌نوشته‌ها
  • ت. پوست‌نوشته‌ها و پاپیروس‌نوشته‌ها
  • ث. فلزنوشته‌ها
  • ج. مُهرهای ساسانی
  • چ. سکه‌ها
  1. سکّه‌های پارسی
  2. سکه‌های ساسانی
  3. سکه‌های کوشانی-ساسانی
  4. سکه‌های عرب-ساسانی
  5. سکه‌های عرب-تبرستانی
  6. سکه‌های بیزانسی-ساسانی

دو. کتاب‌های پارسی میانهٔ زرتشتی
  • الف. فرهنگ‌ها یا واژه‌نامه‌ها
  1. فرهنگ اویم-ایک یا اویم-ایوَک (Ōīm-ē(wa)k)
  2. فرهنگ پهلویک
  • ب. ترجمه‌ها و تفسیرهای اوستا به پارسی میانه زردشتی یا همان زَند
  • پ. دانشنامه‌های زردشتی
  1. دینکرد
  2. بُندَهِشن
  3. دادستانِ دینیگ (نامه‌های منوچهر)
  4. ویچیتگی‌ها (گزیده‌های زادسپَرَم)
  5. روایات همیت اشوهشتان
  6. شکندگمانیک ویچار
  7. شایست ناشایست
  8. دادستان مینوک خرت
  9. ارتاویرازنامه
  10. ماتیکان هزارداتستان
  11. زند وهومن یشت
  12. ایاتکار جاماسبیک
  13. روایت‌های پهلوی
  • ت. متن‌های فلسفی و کلامی
  • ث. الهام و پیشگویی
  • ج. اندرزنامه‌ها
  • چ. مناظره‌ها
  • ح. متن‌های حماسی، تاریخ و جغرافیا
  • خ. قانون‌های دینی و حقوقی
  • د. رساله‌های کوچک
  1. دربارهٔ آیین‌نامه‌نویسی (abar ēwēnag [ī] nāmag-nibēsišnīh)
  • ذ. شعر

سه. ادبیات مانوی
  • الف. کتاب‌های نوشته‌شده به دست خود مانی
  1. انجیل زنده
  2. گنجینه زندگان
  3. فِرَقماطیا
  4. رازها
  5. غول‌ها
  6. نامه‌ها
  7. زبور
  8. اَرژَنگ
  9. شاپورگان
  10. روایت‌هایی از مانی که شاگردانش گرد آورده بوده‌اند (معروف به کفالایا)
  • ب. اثرهای نوشته‌شده به دست شاگردان مانی
  • پ. شعرها

پانویس
  1. آموزگار، تفضّلی ۱۳۸۲، صص. ۱۹ به بعد
  2. موله، ۱۳۸۶: ص ۴۳.
  3. زنر، ۱۳۸۴: ص ۲۸.
  4. رضایی باغ‌بیدی ۱۳۸۷، صص ۸۰–۸۷
  5. بیشتر محتوی و نیز ترتیب اثرهای فهرست‌شده در این بخش برگرفته از این کتاب است: آموزگار، تفضّلی ۱۳۸۲

منابع
  • آموزگار، ژاله و تفضلی، احمد (۱۳۸۰)، زبان پهلوی: ادبیات و دستور آن، تهران: معین، شابک ۹۶۴-۵۶۴۳-۱۱-۲
  • تفضلی، احمد (۱۳۷۸). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. تهران: انتشارات سخن. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۷۲-۴۶۹-۶.
  • جعفری دهقی، محمود (۱۳۹۱). بازشناسی منابع و مآخذ تاریخ ایران باستان. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت). شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۵۹-۷۸۰-۰.
  • رضائی باغ‌بیدی، حسن (۱۳۸۷). «پَهْلَوی، زَبانْ وَ اَدَبیّات». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ۱۴. تهران. ص. ۷۹–۹۱.
  • Cereti, Carlo G (2009). "PAHLAVI LITERATURE". Encyclopædia Iranica. Retrieved 2/14/2013. Check date values in: |تاریخ بازبینی= (help)

پیوند به بیرون
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.