زمان ظهور زرتشت

زمان ظهور زرتشت با همهٔ پژوهش‌های دانشمندان قدیم و جدید، هنوز هم در پردهٔ ابهام است. در این مقاله دیدگاه‌های فراوانی که دربارهٔ تاریخ ظهور زرتشت وجود دارد، مطرح می‌شوند. بطورکلی برای تاریخ ظهور زرتشت سه حوزهٔ زمانی مختلف در نظر گرفته شده‌است.

برخی از مورخین سال تولد زرتشت را در ۱۰۰۰ پیش از میلاد تخمین زده‌اند. زادروز زرتشت در بین پژوهشگران و تاریخدانان مبحثی مورد مباحثه و مجادله است. این تفاوت از ۶۰۰ تا ۱۲۰۰ پیش از میلاد می‌باشد.[1]

  • زرتشت بیش از ۵۰۰۰ سال پیش از مسیح می‌زیسته‌است.
  • زرتشت حدود ۱۰ تا ۱۲ سده پیش از مسیح می‌زیسته‌است.
  • زرتشت بین ۵ تا ۶ سده پیش از مسیح می‌زیسته‌است.
  • تاریخ‌های پراکنده

بیش از ۵۰۰۰ سال پیش از مسیح

کهن‌ترین سند

کهن‌ترین سندی که از زمان زندگی زرتشت در دست است از خانتوس لیدیایی یا کسانتوس یا زانتوس (به انگلیسی: Xanthus) می‌باشد که در قرن پنجم پیش از میلاد می‌زیست و یکی از همراهان هرودوت و معاصر اردشیر یکم است.[2] این سند می‌گوید که زرتشت ۶۰۰ سال پیش از لشکرکشی خشایارشا به یونان می‌زیسته‌است. اما در نسخه‌های دیگر به جای ۶۰۰ رقم ۶۰۰۰ آمده‌است.
شهبازی رقم ۶۰۰ را صحیح دانسته و به نظر او زرتشت در ۱۰۸۰ سال پیش از میلاد می‌زیسته است اما نیولی با انتقاد از نظر شهبازی، رقم ۶۰۰۰ را درست می‌داند بر این اساس که در میان دانشمندان و نویسندگان یونان این تمایل وجود داشته‌است که افلاطون را از طریق دو دورهٔ سه هزار ساله به زرتشت پیوند دهند. به نظر این دانشمند این تاریخ هر چه باشد ارزش تاریخی ندارد.[3]

دیگر روایات یونانی
  • ارسطو شاگرد افلاطون می‌نویسد که زرتشت ۶۰۰۰ سال پیش از وفات افلاطون می‌زیست.[4]
  • اودوکسوس کنیدوسی شاگرد افلاطون که پیش از افلاطون درگذشت و از یاران نزدیک او به‌شمار می‌آمده‌است از گفتهٔ پلینیوس بزرگ می‌گوید که زرتشت ۶۰۰۰ سال پیش از افلاطون می‌زیسته است.[5]
  • هرمودوروس (به انگلیسی: Hermodoros) شاگرد افلاطون می‌گوید زرتشت ۵۰۰۰ سال پیش از جنگ یونان و تروا می‌زیسته‌است.[4]
  • پلوتارخوس (به انگلیسی: Plutarkhos) یا پلوتارک یونانی که در سال ۴۶ پس از مسیح زاده شد و در سال ۱۲۵ در گذشته‌است، زمان زرتشت را پنج هزار سال پیش از جنگ ترویا یاد می‌کند.[6]

از ذکر اقوال سایر مورخین یونانی که فقط نقل قول از دیگران و در واقع تکرار است صرف نظر کردیم، هر چند که کلیهٔ اقوال یونانیان بی‌اساس است ولی دلیل است که زرتشت متعلق به یک زمان بسیار قدیم است و در دو هزار سال پیش از این هم مانند امروز در سر تعیین زمان او اختلاف داشتند.[7]

بین ۵ تا ۶ سده پیش از مسیح

روایات ایرانی، که برپایهٔ منابع پهلوی مانند بندهشن و ارداویرافنامه تکیه دارند و پس از زوال نفوذ آیین زرتشت نوشته شده‌اند، زایش زرتشت را سه قرن پیش از اسکندر مقدونی می‌دانند. این روایت به وسیلهٔ بیرونی و مسعودی و دیگر نویسندگان ایرانی پایدار ماند و تا قرن گذشته نیز اعتبار خود را حفظ کرد.

صراحت و قطعیتی که روایات سنتی به تثبیت دورهٔ زندگی زرتشت در ۳۰۰ سال پیش از اسکندر داده‌اند، سبب شد که بعضی خاورشناسان، نظیر: فردیناند یوستی، گلدنر، وست، و ویلیامز جکسون این تاریخ را تقریباً نزدیک به تحقیق بدانند.[8]

همزمانی زرتشت با پادشاهی گشتاسپ پدر داریوش بزرگ
نوشتار اصلی: نظریه یکسان بودن ویشتاسپ هخامنشی و ویشتاسپ کیانی

از آن‌جا که بیشتر پژوهشگران طرفدار تاریخ سنتی، مبنای کار را روی مقارن بودن زرتشت با گشتاسپ یا ویشتاسپ، پدر داریوش بزرگ قرار داده‌اند، نتیجه کار آن‌ها یکسان است. چنان که هرتل و هرتسفلد از شباهت اسمی استفاده کرده، پدر داریوش بزرگ را با کی گشتاسپ یا کی ویشتاسپ یکی دانسته‌اند، ناگزیر، زمان زرتشت را سال ۵۰۰ پیش از میلاد می‌پندارند.[9]

کسانی چون وندیشمن، ویلیام گیگر، تیل، الدنبرگ، بارتولومه، ادوارد مایر، کریستن سن، مری بویس، ابراهیم پورداود و شاپور کاووسجی روایات سنتی را از همه جهات با دلایل قاطعی رد کرده‌اند.[10][11]

منابع ایرانی پهلوی و پس از اسلام

در اوستای قدیم به زمان ظهور زرتشت اشاره‌ای نشده‌است. اما این مطلب، در دو رسالهٔ معروف پهلوی، یعنی بندهشن (کتاب آفرینش) و ارداویرافنامه، که هر دو در سدهٔ نهم و دهم میلادی تنطیم شده‌اند، مورد بحث قرار گرفته‌است. در کتاب بندهشن آمده‌است که زرتشت در سال ۲۵۸ سال پیش از انقراض شاهنشاهی هخامنشی به بعثت رسید. اما در ارداویرافنامه، بعثت زرتشت ۳۰۰ سال پیش از حمله اسکندر ذکر می‌شود و بنابراین، چون اسکندر ۳۳۰ پیش از میلاد به ایران حمله کرده‌است، تاریخ تولد زرتشت در حدود ۶۶۰ پیش از میلاد خواهد شد.[12] مورخان ایرانی دورهٔ اسلامی مانند مسعودی و بیرونی، که جز منابع پهلوی اطلاعات دیگری در دست نداشتند، بعثت زرتشت را ۲۵۸ سال قبل از حمله اسکندر ذکر کرده و آن را ۵۵۸ پیش از میلاد دانسته‌اند.[13]
علت اینکه در سنت زرتشتیان تاریخ ظهور زرتشت این همه متأخر قرار داده‌شده، شاید این مسئله باشد که از زمان قدیم در سنت است که طول جهان دوازده هزار سال می‌باشد. پلوتارک نیز نقل کرده‌است که مغ‌ها در زمان هخامنشیان طول جهان را محصور نموده و آن را به عهدهای سه هزار ساله تقسیم کردند. نظر به این، سنت نیز به ناچار تا هرقدر که ممکن بود ظهور زرتشت را که پس از او، فقط سه هزار سال دیگر از عمر دنیا باقی است را به تأخیر انداخت، تا بجائی آورده شد که از آن حدود به واسطهٔ روشن بودن تاریخ ایران پائین‌تر آمدن، ممکن نبود.[14]

بین ۱۰ تا ۱۲ سده پیش از مسیح

بسیاری از ایرانشناسان، ده تا دوازده سده پیش از مسیح را برای زمان ظهور زرتشت پیشنهاد می‌کنند.[15]

زبان‌شناسان

بررسی‌هایی که در صد و پنجاه سال پیش، نخست در اروپا و پس از آن در آمریکا در زمینهٔ ادبیات و مذاهب و زبان‌های خاوری انجام شده، این موضوع را مورد بررسی قرار داده‌است. زبان اوستایی خویشاوند زبان سانسکریت است. گاتاها یا سرودهای مقدسی که به‌دست زرتشت ساخته شده‌اند، طنینی عتیق همانند سرودهای ریگ‌ودا، دارند. همچنین نزدیکی محسوسی میان دستور زبان و وزن و سبک سرودهای ریگ‌ودا، و دستور زبان و وزن و سبک گاتاهای زرتشت موجود است، و در حقیقت ساختمان صرفی زبان گاتاها از ساختمان صرفی سرودهای ریگ - ودا، ابتدایی‌تر و ساده‌تر است. در هر حال اکنون این دیدگاه وجود دارد که تصنیف گاتاها نمی‌تواند به‌طور جداگانه و در یک فاصله زمانی دور از زمان تصنیف وداها صورت گرفته باشد، و عصر زرتشت را حدود یک هزار سال پیش از مسیح می‌دانند.[16]

تاریخ‌های پراکنده

دیدگاه جامعهٔ زرتشتیان ایران

در برخی منابع و کتاب‌های جدید، زادروز او ۶ فروردین ۱۷۶۸ پیش از میلاد[17] و تاریخ درگذشت او ۵ دی ۱۶۹۱ پیش از میلاد[18] ذکر شده‌است. خاستگاه این دیدگاه محاسبات ذبیح بهروز پژوهشگر ایرانی می‌باشد که در کتابش «تقویم و تاریخ در ایران» به چند روش روز زایش و رصد منسوب به زرتشت را محاسبه کرده‌است.[19] چند دهه است که این محاسبات از سوی جامعهٔ زرتشتیان ایران به رسمیت شناخته شده و در گاهنماهای زرتشتی (مانند گاهنمای راستی) به کار می‌رود ولی این امر از قدمت تاریخی نزد زرتشتیان برخوردار نیست به گونه‌ای که در نوشته‌های تاریخی زرتشتیان پس از اسلام از گاه‌شماری یزدگردی بهره گرفته شده‌است. تولد زرتشت در ششم فروردین از باورهای تازه است. زرتشتیان هند چنین ادعایی را به رسمیت نمی‌شناسند.[20]

جدول نظرات مربوط به زمان ظهور زرتشت
حوزهٔ زمانینام منبع یا نام محققپیشنهاد زمان ظهور زرتشت
بیش از ۵۰۰۰ سال پیش از مسیح خانتوس لیدیایی۶۰۰ سال پیش از فتح یونان به دست خشایارشا
در نسخه‌های دیگر این کتاب، عدد ۶۰۰۰ آمده‌است.
برخی از دانشمندان عدد ۶۰۰ و برخی دیگر عدد ۶۰۰۰ سال را صحیح می‌دانند.[21]
ارسطو۶۰۰۰ سال پیش از افلاطون[21]
حدود ده سده پیش از مسیح بارتولومه۹۰۰ سال پیش از مسیح [22]
ادوارد مایراواخر هزارهٔ دوم و اوائل هزارهٔ اول [23]
هانس هاینریش شدراواخر هزارهٔ دوم و اوائل هزارهٔ اول [23]
کریستن سنمابین ۱۴ تا ۱۰ سده پیش از میلاد [24]
مری بویسمابین ۱۴ تا ۱۰ سده پیش از میلاد [25]
شهبازی۱۰۸۰ پیش از میلاد مسیح [26]
سده ششم پیش از تولد مسیح بندهشن۲۵۸ سال پیش از کشته شدن دارا (داریوش سوم)[27]
ارداویراف‌نامهزمان بعثت ۳۰۰ سال پیش از اسکندر،
زمان تولد ۶۶۰ پیش از تولد مسیح[28]
زات‌سپرمزمان بعثت ۳۰۰ سال پیش از اسکندر[28]
ابوریحان بیرونی۲۵۸ سال پیش از اول تاریخ اسکندر
منظور از زمان زرتشت مشخص نیست که تاریخ زایش اوست یا تاریخ به پیامبری رسیدن زرتشت
از تاریخ اسکندر نیز مشخص نیست که آیا مقصود زمان فتح ایران بدست اسکندر است یا مرگ او
یا اصولاً مراد تاریخ اسکندر یا تاریخ سلوکی است.[27]
مسعودی۲۵۸ سال قبل از اول تاریخ اسکندر[27]
هرتسفلدتولد زرتشت ۲۵۸ سال قبل از تاریخ سلوکی یا تاریخ منجمان بابل[27]
تاریخ‌های پراکنده جامعهٔ زرتشتیان ایرانزادروز زرتشت در ۱۷۶۸ پیش از میلاد[17]

پانویس
  1. CHRONOLOGY OF IRANIAN HISTORY PART 1 iranicaonline.org
  2. یسنا (جلد اول) جزوی از نامهٔ مینوی اوستا، گزارش پورداود، ص ۷۹
  3. اسطورهٔ زندگی زرتشت، ص ۱۶ و ۱۷
  4. گات ها، پورداود، ص ۲۷
  5. دین های‌ایران باستان، ص ۲۷
  6. گات‌ها، پورداود، ص ۲۷
  7. گات ها، پورداود، ص ۲۸
  8. مزداپرستی در ایران قدیم، ص ۲۴.
  9. خراسان بزرگ مهد آیین زرتشت، ص ۶۹.
  10. مزداپرستی در ایران قدیم، ص ۲۴
  11. خراسان بزرگ مهد آیین زرتشت، صص ۷۴-۶۸.
  12. گات ها، پورداوود، ص ۲۸
  13. خراسان بزرگ مهد آیین زرتشت، ص ۶۸.
  14. گات ها، پورداوود، ص ۳۹
  15. اسطوره زندگی زرتشت، ص ۲۰
  16. Malandra, William W. (۲۰۰۵) «Zoroastrianism: Historical Review.» Encyclopaedia Iranica, volume OT۹, New York, url=http://www.iranicaonline.org/newsite/articles/ot_grp9/ot_zorhist_20051007.html%5Bپیوند+مرده%5D
  17. خورشیدیان، ص. ص ۱۷ پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
  18. خورشیدیان، ص. ص ۲۷ پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
  19. بهروز، ذبیح، تقویم و تاریخ در ایران، چاپ ۱۳۳۱، بخش هفتم
  20. «Zoroastrian religious calendar for the year 2009». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ دسامبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۲۵ ژوئیه ۲۰۱۱.
  21. اسطورهٔ زندگی زرتشت، ص ۱۶
  22. اسطورهٔ زندگی زرتشت، ص ۱۳ تا ۲۰
  23. اسطورهٔ زندگی زرتشت، ص ۱۹
  24. مزداپرستی در ایران قدیم، کریستن سن، ص ۳۱ و ۳۴
  25. اسطورهٔ زندگی زرتشت، ص ۲۰
  26. اسطورهٔ زندگی زرتشت، ص ۱۷
  27. اسطورهٔ زندگی زرتشت، ص ۱۴
  28. گات‌ها، پورداوود، ص ۲۸

منابع
  • آموزگار، ژاله و تفضلی احمد (۱۳۷۰)، اسطورهٔ زندگی زردشت، تهران: انتشارات بابل
  • پورداوود، ابراهیم (نامعلوم)، گات‌ها، قدیمی‌ترین قسمتی از نامهٔ مینوی اوستا، تهران: انتشارات اساطیر تاریخ وارد شده در |سال= را بررسی کنید (کمک)
  • کابلی، مهدیزاده (۱۳۸۱)، خراسان بزرگ مهد آیین زرتشت، مشهدن: نشر نوند، شابک ۹۶۴-۶۸۲۴-۲۶-۹
  • کریستن سن، آرتور (۱۳۵۷)، مزداپرستی در ایران قدیم، ترجمهٔ صفا، ذبیح الله، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران
  • خورشیدیان، اردشیر (۱۳۸۷)، پاسخ به پرسش‌های دینی زرتشتیان، تهران: انتشارات فروهر، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۳۲۰-۴۶-۸
  • نیبرگ، هنریک ساموئل (۱۳۵۹)، دین‌های ایران باستان، ترجمهٔ نجم آبادی، سیف الدین، تهران: مرکز ایرانی مطالعهٔ فرهنگ‌ها
  • معین، محمد (۱۳۵۵)، مزدیسنا و ادب پارسی، جلد اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران

جستارهای وابسته
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.