گاهشماری یزدگردی
گاهشماری یزدگردی با مبدأ سال جلوس یزدگرد سوم، آخرین پادشاه ساسانی، در سال ۶۳۲ میلادی، آخرین گاهشماری دوره ساسانی است. در دوره ساسانیان سال جلوس یک شاه به تخت شاهی به‌صورت مبدأ گاهشماری درمی‌آمد و طول سال ۳۶۵ روز با کبیسه‌گیری یک ماه در ۱۲۰ سال اعمال می‌شد (طول سال متوسط ۳۶۵٫۲۵). گاهشماری یزدگردی نیز به همین گونه در سال دهم هجری با مبدأ سه‌شنبه اول سال یکم یزدگردی (۳٬۶۲۴ روز گذشته از هجرت) آغاز شد.[1] اما مانند گاهشماری خراجی بعدها از کبیسه‌گیری جولیانی یک روز در هر چهار سال بهره گرفته شد. بر اثر بی‌توجهی کبیسه‌گیری آن از سال ۳۷۵ یزدگردی، در سال ۴۴۷ یزدگردی نوروز به‌مدت هجده روز از زمان واقعی خود جلو افتاده بود. به همین انگیزه به‌دستور جلال‌الدوله ملکشاه سلجوقی هیأتی برای اصلاح محاسبه دقیق تقویم ایرانی تشکیل شد که به‌دنبال آن گاهشماری جلالی، دقیق‌ترین تقویم هماهنگ با سال اعتدالی تدوین شد.[2]
یزدگرد سوم پسر شاهزاده شهریار نوهٔ خسرو پرویز در سال ۶۳۲ میلادی به پادشاهی برگزیده شد. ایرانیان را عادت بر این بود که تاریخ را از سال جلوس هر پادشاهی به حساب می‌آوردند، چون بعد از یزدگرد، ایران پادشاهی نیافت، زرتشتیان همان سال ۶۳۲ را، مبدأ تاریخ خود قرار دادند و هنوز هم به‌طور مداوم نزد زرتشتیان ایران و هند جریان دارد.[3]
گاهشماری یزدگردی پس از مرگ یزدگرد (۶۵۲ میلادی) با مبدأ سال‌مرگ او،[4] مفروضاً زمان جلوس شاه جدید ساسانی بر تخت سلطنت، با عنوان گاهشماری مجوسی متداول شد همان کبیسه‌گیری گاهشماری یزدگردی را داشته و مبدأ آن یکم فروردین سال ۲۱ یزدگردی (۱۱ ژوئن ۶۵۲م، ۲۷ شوال ۳۱ق) می‌باشد که تا زمان ابوریحان بیرونی متداول بوده‌است.[5] و به‌تدریج متروک شده‌است. در قرون اولیه هجری در بعضی نواحی ایران هر دو نوع تاریخ یزدگردی یعنی هم آنکه مبنی بر تاریخ جلوس بوده و هم آنکه مبنی بر سال‌مرگ یزدگرد بوده، معمول بوده‌است. گاهی حتی در یک زمان و یک ناحیه به موازات همدیگر، در سکه‌های یافت شده، این دو تاریخ دیده می‌شود. در سکه‌های امرای طبرستان (اسپهبدان) و همچنین حکام اسلامی طبرستان، تا حدود سال ۱۶۳ هجری، ضرب سکه، با تاریخ وفات یزدگرد، مورد استفاده بوده‌است.[6]
تقویم یزدگردی به طرق متفاوتی محاسبه می‌شود. طبق یکی از شیوه‌های متداول تاریخ امروز یزدگردی از قرار زیر است:
دوشنبه: ۱۶ دی۱۳۹۲ یزدگردی
قدمت
تاریخچه شکلگیری تقویم یزدگردی همزمان است با سال تاجگذاری یزدگرد آخرین شاه ساسانی است.[7]
کاربرد
این تقویم امروزه در میان ایرانیان و حتی هندیان و پاکستانی‌های زرتشتی مورد استفاده قرار می‌گیرد.[8]
تقسیم‌بندی
در این تقویم ۳۶۵روزسال به ۱۲ماه و ۳۰روز تقسیم می‌شود و ۵روز باقی مانده به آخر اسفندماه یا اول فروردین ماه اضافه می‌شود.[9]
بهیزک
ایرانیان باستان خرده ایام سال را تقریباً شش ساعت و پانزده دقیقه و چهل و یک ثانیه بود را با اعمال کبیسه جبران می‌کردند. به طوری که بعد از هر صد و بیست سال، سال را سیزده ماه قرار می‌دادند.[10]
سر آغاز سال
آغاز سال در این تقویم برابر با آغاز بهاری یا اعتدال بهاری است.[11]
کاربرد تقویم یزدگردی بر اساس آثار باستانی
تقویم یزدگردی که پس از اسلام به کار برده شد همان ادامه تقویم ساسانی است که پس از اسلام زرتشتیان در سال ۱۱قمری /۶۳۲ میلادی ابداع کردند. بر روی سکه‌های ساسانی نشانه‌هایی از کاربرد این تقویم موجود است؛ و حتی کتیبه گنبد کاووس در تاریخ ۳۹۷ قمری بر اساس تقویم یزدگردی زمان گذاری شده‌است.[12]
کاربرد تقویم یزدگردی پس از اسلام
پس از ورود اسلام به ایران این تقویم در کنار تقویم قمری به کار برده شد اما پس از مرگ یزدگرد سال مرگ او را مبدأ قرار دادند.[13]
نا به سامانی در تقویم یزدگردی
یکی از عواملی که باعث ایجاد نا به سامانی و گردش زمانی در گاهشماری می‌شود، غفلت در مورد کبیسه است. به این صورت که یک سال به ۳۶۵ و ۱/۴ روز تقسیم می‌شود و هر ۱۲۰ سال یکبار یک ماه به ماه‌های سال افزوده می‌شد و سال ۱۳ ماه داشت.[14] بر اثر بی‌توجهی کبیسه‌گیری آن از سال ۳۷۵ یزدگردی، در سال ۴۴۷ یزدگردی نوروز به‌مدت هجده روز از زمان واقعی خود جلو افتاده بود. به همین انگیزه به‌دستور جلال‌الدوله ملکشاه سلجوقی هیأتی برای اصلاح محاسبه دقیق تقویم ایرانی تشکیل شد که به‌دنبال آن گاهشماری جلالی، دقیق‌ترین تقویم هماهنگ با سال اعتدالی تدوین شد.[2]
نام ماه‌ها
در تقویم یزدگردی ماه‌های ایرانی به نام امشاسپندان و دیگر ایزدان مینوی برگزیده شده‌است. ایرانی‌ها برای هر یک از روزهای خویش نامی برگزیده بودند با این تصور که پاسبانی هر روز به عهده یکی از ایزدان مینوی است. این شیوه حتی پس از ورود اسلام هم از میان نرفت و در اشعار شاعران خراسانی نمود یافت و تا زمان حکومت سلجوقیان در ایران باقی ماند.[15]
گاهنبارها
ایرانیان هر یک از روزهای یک ماه را دارای نامی از نام‌های ایزدان می‌خواندند و بر این باور بودند که پاسبانی هر روز به یکی از فرشتگان سپرده شده‌است. گاهی هم که نام روز با نام ماه برابر می‌شد آنها این روز سال را جشن می‌گرفتند.[16]
دیگر گاهشماری‌ها
از دیگر گاهشماری‌هایی که در کنار تقویم یزدگردی به کار برده می‌شد، گاهشماری مجوسی یا فارسیه بود. اما هیچگاه عمومیت تقویم یزدگردی را نیافت.[17]
پانویس
- گاهشماری ایرانی، موسی اکرمی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ اول (۱۳۸۰)، ص ۳۹.
- «گاهشماری جلالی». پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران. دریافت‌شده در اسفند ۱۳۹۰. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - کریستن سن. ایران در زمان ساسانیان ص ۵۳۲
- «گاهشماری مجوسی». پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران. دریافت‌شده در اسفند ۱۳۹۰. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - گاهشماری ایرانی، موسی اکرمی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ اول (۱۳۸۰)، ص ۴۶.
- تقی‌زاده، ص ۱۹۶
- ابوالفضل نبئی، گاهشماری در تاریخ، 114.
- ابوالفضل نبئی، گاهشماری در تاریخ، 114.
- ابوالفضل نبئی، گاهشماری در تاریخ، 115.
- اوبالفضل نبئی، گاهشماری در تاریخ، ۱۱۵.
- لئوفانس هلفورد و استرپونس، تاریخچه زمان، ۱۳۵.
- لئوفرانس هلفورد و استرپونس، تاریخچه زمان، ۱۳۳.
- لئوفانس هلفورد و استرپونس، تاریخچه زمان، ۱۳۴.
- لئوفرانس هلفورد و استرپونس، تاریخچه زمان، ۱۳۶.
- فریدون جنیدی، زروان سنجش زمان در ایران باستان، ۳۸.
- فریدون جنیدی، زروان سنجش زمان در ایران باستان، ۶۲.
- لئوفرانس هلفورد و استرپونس، تاریخچه زمان، ۱۳۴.
منابع
- نبئی، ابوالفضل (۱۳۹۴). گاهشماری در تاریخ. تهران: سمت.
- کریستین سن، آرتور (۱۳۶۷)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمهٔ رشید یاسمی، تهران: انتشارات امیرکبیر
- تقی‌زاده، سید حسن (۱۳۴۹)، مقالات تقی‌زاده، جلد اول، به کوشش زیر نظر ایرج افشار.، تهران
- گاهشماری ایرانی، موسی اکرمی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ اول (۱۳۸۰).
- Lunde, Paul. "The Calendar of Yazdagird and the Rasulid Almanac." Saudi Aramco World. http://www.saudiaramcoworld.com/issue/200504/the.navigator.ahmad.ibn.majid.htm (بازبینی ۸ ژوئیه ۲۰۰۶).
- Oertel, Holger. "The Persian Calendar." https://web.archive.org/web/20120716225712/http://www.ortelius.de/kalender/pers_en.php (بازبینی ۸ ژوئیه ۲۰۰۶).