معماری ساسانی

معماری ساسانی اشاره به سبکی از معماری دارد که مادر معماری ایرانی می‌باشد که در دوران ساسانیان به اوج پیشرفت خود رسیده‌بود. از بسیاری جهات، دوره سلسله ساسانی (۲۲۴–۶۵۱ میلادی) شاهد بیشترین دستاوردهای تمدن ایرانی بوده‌است. همچنین سلسله ساسانی آخرین امپراتوری بزرگ ایرانی قبل از تسلط مسلمانان در پی حمله اعراب به ایران بوده‌است. از سوی برخی کارشناسان معماری ساسانی بعنوان یک زیر رده از معماری پارتی دسته‌بندی می‌شود که با معماری دوره‌های پیشین تفاوت بسیار دارد. پس از تسلط اعراب بر ایران، نماآرایی (معماری)، گنبدها، نمادها و غیره توسط مسلمانان ضبط گشت و بعنوان معماری اسلامی معرفی شد.[1][2] تمامی بناهای دوره ساسانی، به دوره شاهنشاهی ساسانی مربوط بوده و پیش از پیدایش دین اسلام بنا شده‌اند.[3]

بازماندهٔ ایوان خسرو در تیسفون، ۱۸۶۴
ویرانه‌های بازمانده از ارگ راین در کرمان.
سردر و طاق با طرح گنبدی، از ویژگی‌های بناآرایی در دورهٔ ساسانیان بوده‌است.
آتشکده آمل در شهر آمل مازندران.
در دوره‌ی ساسانیان، هریک از آتشکده‌های مزدیسنان دارای یک گنبد بودند.

اصول
کاروانسرای دیر گچین بر جای مانده از دوره ساسانی بین ری و قم جای دارد. این بنا در سال ۲۴۰ میلادی ساخته شده که برابر با ۳۳۰ سال پیش از زادروز محمد می‌باشد.

سلسله ساسانی، همانند هخامنشی، از استان فارس سرچشمه گرفت است. آن‌ها خود را جانشینان هخامنشیان می‌دانستند که بعد از دوره‌های هلنی و سلسله پارت برای بازگرداندن عظمت ایران تلاش می‌کردند. اما در معماری، با احترام به معماری هخامنشی،[4] روش آن‌ها را پی نگرفتند و بیش‌تر از معماری عیلامی که معماری بوم‌آورد تریست سرمشق می‌گیرند. همچنین می‌توان تأثیر زیاد معماری روم و بیزانس را در آن دید. شاید دلیل آن را بتوان در عدم توانایی حکومت ساسانی در به کار بردن مصالح گران‌قیمت و کم‌یاب در ایران -سنگ و چوب که در زمان هخامنشیان از مصر و لبنان آورده می‌شده‌اند- و زیاد بودن مصالح خشتی و خاک جست‌جو کرد. هم‌چنین بناهای سنگی هخامنشی برای استحکام لازم باید روی خاک سخت دامنهٔ کوه بنا شوند اما ایرانیان بعد از حملهٔ یونانی‌ها به دشت‌نشینی عادت کرده‌بودند.[5]
رسم نوشتن روی سنگ‌ها (سنگ‌نوشته‌ها) در این دوره ادامه می‌یابد.

کاخ اردشیر سال ۱۹۰۵ میلادی

معماری و مذهب

امپراطوری ساسانی حکومتی بر پایهٔ ایدئولوژی و دین واحد بود[6] که سعی داشت در تمام جنبه‌های زندگی انسان‌ها تأثیرگذار باشد. در دین زرتشتی چهار عنصر حیاتی (آب، آتش، باد و خاک) مقدس شمرده می‌شود و کثیف کردن آن‌ها گناه شمرده می‌شود.[7] در این میان به آتش از همه بیش‌تر اهمیت داده می‌شده، زیرا که نقش پاک‌کنندگی داشته‌است. رنگ زرد -رنگ آتش- نیز به عنوان رنگ مورد علاقهٔ ساسانیان شناخته شده‌است. آتشکده‌ها بناهای چهارگوشی بودند که آتش مقدس در زیر آنها قرار داشت این در این بناها معمولاً گوشه سازی بکار می‌رفت و برروی گوشه‌ها قوس‌هایی قرار داشت که این مجموعه را یک گنبد می‌پوشاند.

بناهای شاخص

معبد آناهیتا
نوشتار اصلی: معبد آناهیتا (کازرون)

این بنا به صورت مکعبی است که از سنگ‌های حجاری شده با ابعاد مختلف و بدون ملات به صورت دو جداره ساخته شده‌است. این بنا با الهام از سبک معماری دوره هخامنشی ساخته شده‌است معبد آناهیتا فاقد سقف مسطح بوده‌است. این معبد را در عمق ۶ متری از زمین‌های اطراف خود ساخته‌اند تا آب رودخانه شاپور به درون آن سرازیر شود. معبد بیشاپور سمبل یک پرستشگاه آب است و می‌توان آن را جایگاه نوازش با آب دانست. یعنی تنها عنصری از عناصر چهارگانه که به الهه ناهید منسوب است. سمبل حیوانی این ربه النوع به شکل گاو می‌باشد که در اطراف معبد، به صورت قرینه یکدیگر قرار گرفته‌است. این معبد نه تنها از نظر معماری، بلکه از نظر رعایت دستگاه‌های تنظیم و تقسیم و کنترل آب نیز فوق‌العاده‌است.

آتشکده‌های دوره ساسانی
نوشتار اصلی: آتشکده‌های دوره ساسانی
آتشکده بازه هور در سناباد (مشهد امروزی)

آتشکده‌های دوره ساسانی بناهای مهمی از معماری ساسانی هستند که چندتایی از آن‌ها بر جا مانده‌است. آتشکده‌ها دومین آثار معماری مهمی هستند که از معماری دوره ساسانی بر جا مانده‌است. کاخ‌های ساسانی را می‌توان مهم‌ترین آثار دانست. آتشکده‌ها که جایگاه آتش مقدس و اجرای مراسم مذهبی بود، از نظر معماری بر اساس اصول خاصی ساخته می‌شدند.
به نظر می‌آید آتشکده‌های ساسانی نسبت به اهمیت آتش‌های آن‌ها درجات متفاوتی داشتند اما اساس ساختمان و نقشه معماری بناها مشابه بود. معماری آتشکده یک بنای چهار ضلعی بود که در چهار ضلع آن چهار درگاه تاق‌دار داشت و بر روی این فضای چهار ضلعی گنبدی قرار داشت. به همین دلیل «چهار تاقی» نیز نامیده شده‌اند. در برخی بناها چهارتاق‌ها منفرد هستند اما در برخی دیگر دالان طواف دار و فضاهای وابسته وجود دارد مانند آتشکده قصرشیرین. این بناها اغلب بر روی بلندیها ساخته شده‌اند. در دوره ساسانی سه آتشکدهٔ بزرگ متعلق به سه طبقه از طبقات اجتماعی زمان ساسانی وجود داشت:

  • آتش موبدان، آتشکده آذرفرنبغ یا آتور فرنبع
  • آتش ارتشیان، آذر گشسپ آتور گشسپ
  • آتش کشاورزان، آذربرزین مهر یا آتور برزین‌مهر

آتشکده آذرگشنسب

آتشکده آذرگشسپ یا آتور گُشن‌اسپ که به‌معنای «آتش اسب جهنده» است در آذرآبادگان جای داشته و در سده‌های پیش از فتح ایران به دست اعراب مهم‌ترین مرکز مذهبی برای مکتب مزدیسنا و شاهنشاهی ایران بوده‌است. این آتشکده به طبقهٔ رزمیان و سپاهیان اختصاص داشته‌است. مورخان و جغرافیدانان دوران اسلامی، محل آن را در گنجک، در محل شهرستان تخت سلیمان کنونی می‌دانند که در پیرامون یک چشمه گرد واقع شده‌است و ۱۵۰ کیلومتر از دریاچهٔ چی‌چَست (ارومیه) فاصله دارد.

برج خاموشان
نمایی از یک گنبد مسکونی و بادگیرهایش مربوط به دوره ساسانی که پس از اسلام به گنبد و مناره‌های مساجد تبدیل گشت. برج خاموشان

دخمه زرتشتیان را با نام برج خاموشان و برج سکوت نیز می‌شناسند. این دخمه در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی یزد در حوالی منطقه صفائیه و روی یک کوه رسوبی و کم ارتفاع به نام کوه دخمه قرار گرفته‌است.
کارکرد این برج برای دفن جنازه‌ها بوده‌است. در گذشتهٔ دور جنازه‌ها را بالای برج می‌گذاشتند تا خوراک پرنده‌های شود. بعدها استخوان‌ها را در چاهی می‌ریخته‌اند. این کار برای جلوگیری از آلوده شدن خاک بوده‌است. این روش تنها در زمان ساسانیان باب بوده و در زمان هخامنشیان کاربرد نداشته‌است. زیرا هخامنشیان دارای آرامگاه بوده‌اند.

شهر دایره‌ای و دژ دختر
نوشتار اصلی: شهر گور

شهر گور محلی باستانی است در شهرستان فیروزآباد، استان فارس. این شهر در اوایل قرن سوم میلادی به دستور اردشیر بابکان بنیاد شد. گور در زمان آبادانی خود، مرکز بخشی از ایالت فارس به نام کوره اردشیرخورّه بود.
تنها عنصر شاخص باقی‌مانده از این شهر برجس‌ست که در مرکز دایرهٔ شهر قرار داشته و احتمالاً بر آن آتش درست می‌شده. قطر دایرهٔ شهر ۴۵۰ متر بوده‌ست.
قلعهٔ دختر که روی کوه قرار گرفته و احتمالاً برای دفاع از شهر گور ساخته شده بود. وحه تسمیه قلعه به معنای قلعهٔ دست‌نیافتنی بوده‌است.

کاخ سروستان
کاخ سروستان
نوشتار اصلی: کاخ ساسانی سروستان

کاخ سروستان را بی‌نظیرترین بنای دورهٔ ساسانی دانسته‌اند. این کاخ در زمان بهرام گور ساسانی و به دست مهر نرسی وزیر معروف او که صدارت یزدگرد اول و یزدگرد دوم را نیز عهده‌دار بوده ساخته شده‌است. گنبد روی این کاخ دهانهٔ ۱۵ متری را پوشش داده‌است. استفاده از ستون به شکل کمرنگ وجود دارد. ابعاد و ارتفاع نسبت به دیگر بناهای دورهٔ ساسانی انسانی تر است.
در کاخ سروستان برای نخستین بار گنبد بر روی پلان مربعی قرار می‌گیرد. کاری که نیازمند گوشه‌سازی است و به عنصر اصلی معماری اسلامی تبدیل می‌شود.

آتشکده فراشبند
آتشکده فراشبند

این آتشکده ساسانی به سبک چهارطاقی کوچک از سنگ و گچ ساخته شده و در شهرستان فراشبند جای دارد.

آتشکده آتشکوه

آتشکده آتشکوه یکی از مهم‌ترین آتشکده‌های بجا مانده از دوران ساسانیان در ایران است که در استان مرکزی جای دارد.[8]

طاق کسرا
نوشتار اصلی: طاق کسری

طاق کسرا نام کاخ پادشاهان ساسانی در شهر بغداد در ساحل خاوری رود دجله، از مهم‌ترین و آخرین سازه‌های دوران ساسانیان است. طاق گهوارهای این بنا دهانه‌ای سی متری را پوشش می‌دهد، تجربه‌ای که تا قرن نوزدهم در شرق تکرار نشد.

دژ شاپورخواست
نوشتار اصلی: فلک‌الافلاک

دژٍ شاپورخواست که پس از چیره شدن اعراب بر ایران، نامش به فلک الافلاک تغییر یافت، یک دژ تاریخی (قلعه) در مرکز شهر خرم‌آباد است. قدمت این قلعه به دوره ساسانیان می‌رسد. ساسانیان به دستور شاهپور، شهری با نام شاپورخواست در حدود منطقه کنونی خرم‌آباد ساختند که بعدها ویران شد و در حدود سده هفتم هجری، خرم‌آباد فعلی به جای آن بنا گردید. قلعه فلک‌الافلاک در دوره ساسانی کاربرد حکومتی و نظامی داشته و نام فلک‌الافلاک در دوره قاجار به آن اطلاق شده‌است. کاخ بیشاپور در شهر باستانی بیشاپور نیز از آثار بجامانده و فراموش‌شدهٔ ساسانیان است.

تفاوت معماری ساسانی و هخامنشی

از تفاوت‌های معماری ساسانی و معماری هخامنشی می‌توان به نکات زیر اشاره کرد.

  1. سقف‌های گنبدی شکل
  2. تغییر جنس مصالح
  3. دهانهٔ بزرگ شده (به خاطر تغییر جنس مصالح تیر از چوب به خاک)
  4. قوس‌دار شدن دهانه‌ها
  5. عقب‌نشینی پای قوس (به خاطر ملاحظات زمان ساخت)
  6. ساخت اندود گچ (در تخت جمشید سنگ‌های صیقل خورده وجود دارند. اما خشت و خاک را باید با اندودی پوشاند)
  7. استفاده از ملات (در تخت جمشید تمام اتصالات غیرگیردار هستند و از ملات استفاده نشده‌است)
  8. در معماری ساسانی برای خنثی کردن نیروی رانشی گنبد فضاهای به اطراف بنا اضافه می‌شود. مثل شبستان‌ها و گنبدهای جانبی
  9. در معماری هخامنشی نیرو از ستون به زمین منتقل می‌شود، پس پی باید گسترده باشد. یعنی زمین سخت باشد.

پانویس
  1. کتاب پژوهش‌هایی در شناخت هنر ایران صفحهٔ ۴۱۰
  2. https://nbsh.basu.ac.ir/article_2399.html
  4. این را می‌شود از قرار دادن سازه‌های ساسانی زیر سازه‌های هخامنشی در نقش رستم فهمید.
  5. هیلن براند، رابرت. معماری اسلامی. ۱۳۷۷. ترجمه ایرج اعتصام.
  6. شاهنشاهی ساسانی، تورج دریایی
  7. مزداپرستی در ایران قدیم، ص ۶۶
  8. گذری در دل سرزمین صنعت، طبیعت و تاریخ

منابع
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ معماری ساسانی موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.