شاه‌نشین

شاه‌نشین در معماری ایرانی قسمتی است که در شمال اندرونی قرار می‌گرفته و آفتاب خور بوده، بزرگتر و به آن سه دری یا پنج دری نیز گفته می‌شود. شاه‌نشین اتاقی است با ارتفاع نسبتاً بلند که معمولاً ارتفاع آن دوبرابر دیگر اتاق‌های خانه بود، در قسمت بالای این ارتفاع، سقف نیم گنبدی قرار می‌گرفت و چون ارتفاع زیاد بود باعث خنک شدن اتاق می‌شد.

بخشی موسوم به شاه نشین در کاروانسرای ساسانی دیر گچین

شاه نشین‌ها با تزئینات خاصی نظیر نقاشی، شیر و شکر در زیر گنبد و در زمان قاجار با آیینه کاری همراه بود. گچ بری‌های نفیس به همراه تندبری‌ها در اطراف اجاق و نقاشی‌های شیشه‌ها نیز از جمله این تزئینات به‌شمار می‌رفت. یک ارسی (پنجره) بالا رو، با شیشه‌های رنگی همراه با الحاقات مربوط به آن نیز در اتاق شاه‌نشین وجود داشت که اغلب سه دری یا پنج دری بود.

درست در مقابل شاه‌نشین یک حوض بزرگ ساخته می‌شد و چون آب ذاتاً خنک است، باعث می‌شد هوای مطبوعی در اتاق جریان یابد؛ به این ترتیب که هوای داغ به سمت بالا و طاق نیم گنبدی می‌رفت و هوای سرد بین شاه‌نشین و حوض در جریان بود.

از سوی دیگر به دلیل آنکه شاه‌نشین آفتاب خور و مایل به حوض است، اشعه‌های آفتاب که به سطح آب برخورد می‌کرد، با زاویه‌ای شکسته شده و به ارسی برخورد می‌کرد و باعث می‌شد، صفحه‌ای با شیشه‌های رنگی منقوش روی سقف انعکاس یابد و همانند پروانه‌هایی در بالای سقف با حرکت آب به حرکت درآید. همچنین هم‌زمان با تغییر جهت آفتاب، با برخورد نور به شیشه‌های ارسی، فرش رنگینی در کف زمین ایجاد می‌شد.[1]

دیگر کاربردهای شاه نشین

• تو رفتگی داخل پنج‌دری‌ها است که کمی از سطح زمین بالاتر بوده و معمولاً بزرگ خانه یا مهمان در آن می‌نشینند.
• یک فضای تو رفته با سقف نیم گنبدی با فضایی مانند یک طاقچه گود، که در این معنی آن را نشیمن نیز می‌خوانند.
• بخشی از تالار که بلندتر از دیگر قسمت‌هاست.[2]
• شاه‌نشین هم چنین نام قله‌ای است بر روی خط الراس سراسری توچال، شاه‌نشین در غرب قله توچال قرار گرفته و از ایستگاه ۷ تله کابین توچال هم قابل دسترسی است. ارتفاع شاه‌نشین ۳۸۷۶ متر است.

منابع

1. [(=صفحه 678)اطلس معماری، منزل و سازه‌های سنتی آن در ایران قدیم]
2. دایرة المعارف معماری و شهرسازی (=صفحه ۳۷۲)

• سید ابوالقاسم سید صدر. چاپ اول، چاپخانه مروی، زمستان ۱۳۸۱