طاق کسری

ایوان خسرو یا طاق کسری یا ایوان مدائن برجسته‌ترین یادگار شاهنشاهی ساسانی، در تیسفون واقع در کشور عراق کنونی است.[2] ایوان طاق کسری به عرض ۲۵متر پس از پل گاومیشان در ایران، عریض‌ترین طاق معماری باستان است.[3] این ایوان بلندی تقریبی ۳۰ متر و پهنایی نزدیک به ۴۳ متر دارد. ارتفاع نمای عمارت زمانی به ۷ متر بلندتر از ارتفاع طاق می‌رسید.[4]

مختصات: ۳۳°۵′۳۷٫۴″ شمالی ۴۴°۳۴′۵۰٫۶″ شرقی
ایوان خسرو
مکان عراق کنونی
مدائن
ارتفاع از سطح دریا۳۰ متر
بنیان‌نهادهنامشخص (سده سوم یا ششم میلادی)
ساخته‌شدهنامشخص (شاپور یکم یا خسرو یکم (با نام دیگر انوشیروان))
سبک(های) معماریشیوه پارتی،[1] سوریه ای

کاخ تیسفون و به خصوص ایوان باشکوه آن در زمان ساسانیان محل برگزاری دیدارهای مهم، بارعام و همچنین محل برگزاری جشن‌های سنتی مانند نوروز در حضور شاهنشاه ساسانی بوده‌است.

در زمان حمله اعراب به ایران، این کاخ، در سدهٔ هفتم میلادی غارت شد. سپس مدتی از آن به عنوان مسجد استفاده شد و پس از آن کم‌کم متروکه شد. اما همیشه زیبایی و عظمت این کاخ مورد توجه و حیرت شاعران، جهانگردان و تاریخ‌نگاران بوده‌است.[5]

مشهور است که فرش معروف بهار خسرو در این ایوان پهن شده بود که در زمان هجوم اعراب تکه‌تکه شد.[6]

مطالعات متعددی بر روی این بنای تاریخی انجام شده، که شامل عکس‌های بسیار نفیس قبل از اینکه یک سوم بنا در سیل ۱۸۸۸ میلادی تخریب شود گرفته شده و در سفرنامه ژان دیولافوا به چاپ رسیده‌است.[7]

کسری کلمه‌ای عربی است که عرب‌ها پادشاهان ساسانی را به آن لقب می‌خوانده‌اند و آن کلمه معرب اسم خسرو اول و خسرو دوم است که به آهنگ و لهجهٔ عربی درآمده. داستان کوشش المنصور خلیفه عباسی در تخریب کاخ ساسانیان معروف است که او نخست شروع به تخریب کرد و چون دید که آن عمل خرج گزاف دارد و کاری دشوار است، از ادامه کار منصرف شد.[8]

در کتاب خصائص الکبری نوشتهٔ جلال‌الدین سیوطی آمده‌است که این بنا هم‌زمان با تولد محمد پیامبر اسلام ترک برداشته‌است[9]

موقعیت مکانی

این اثر باستانی در ۳۷ کیلومتری جنوب شهر بغداد در کناره خاوری رود دجله واقع شده‌است. ایوان کسری در کنار شهر سلمان پاک قراردارد. طاق کسری همچنین نزدیک به آرامگاه سلمان فارسی از یاران محمد پیامبر اسلام است.[10]

نقش و نگار دیوارهای کاخ را ببین /تا به چگونگی نبرد ایرانیان با رومیان در انطاکیه پی ببری//. آنجا که انوشیروان پوششی سبزرنگ، /گراینده به رنگ زرد زعفرانی بر تن دارد //و باشکوه و جلال به آرامی /در زیر درفش کاویانی سپاه خود را سان می‌بیند//. کاخ خسرو چندان شکوهمند و سربلند است// که گویی کوهی سرفراز در آنجا قرار دارد.

«
»
بحتری؛ در قصیدهٔ سینیه

تاریخ احداث و موقعیت تاریخی بنا

گمان دربارهٔ سال ساخت بنا یکی از مشکلات اساسی در مورد آن است. زیرا که هرگونه گمانه زنی و تفسیر در مورد این عمارت رابطه مستقیم با سال ساخت آن دارد.[11] دیدگاه‌ها از تعلق بنا به شاپور یکم (۲۴۱–۲۲۴ میلادی) تا دوره‌ای جدیدتر یعنی دوره خسرو یکم (انوشیروان) (۵۷۸–۵۳۱ میلادی) متفاوت است.[12]

نخستین بار حمزه اصفهانی درکتاب یاقوت به نقل از ترجمه وقایع پهلوی ابن آل موقاف گفته که ایوان مدائن توسط شاپور اول پادشاه ساسانی ساخته شده‌است. این تاریخ، توسط ارنست هرتسفلد ترجیح داده شده‌است. گرچه خود حمزه اصفهانی، دیدگاه دیگری را مورد قبول دارد و می‌گوید به نقل از یک موبد زرتشتی، ایوان به دستور خسرو دوم (پرویز) (۶۲۸–۵۹۰ میلادی) ساخته شده‌است. درمنابع دیگر خسرو انوشیروان به عنوان بنیان‌گذار بنا نامیده شده‌است. این دیدگاه در سال‌های اخیر و به خاطر قابل فهم و ساده بودن آن مورد توجه قرارگرفته‌است. در یاقوت اما آمده که ساخت بنا، کار چندین پادشاه بوده‌است.[11]

از سوی دیگر، مشکل اصلی از اینجا نشأت می‌گیرد که نویسندگان قرون وسطی ایوان کسری را با «کوشک اسپید» (کاخ سفید اشتباه می‌گیرند. این اشتباه شاید از اینجا است که به قول محمد بن جریر طبری وقتی سردار پیروز مسلمانان سعد بن ابی‌وقاص دیوان مدائن را در سال ۶۶۳ به اشغال درآورد او درکاخ سفید منزل گرفت ولی نماز را درایوان کسری خواند. اما در زمان نوشتن یاقوت، مدت‌ها از تخریب کاخ سفید گذشته بود و از مصالح آن برای ساخت دیگر بناها استفاده می‌شد و شاید بخاطر این مسئله است که نظر بیشتر کارشناسان بر این است که دو بنا به یک مجتمع تعلق داشتند. درحالی که این کاملاً روشن است. به نقل از نویسندگان اوایل قرون وسطی کاخ سفید در قسمت عتیق مدائن و ایوان کسری در اسبانبر قرارداشته‌است.

در مجاورت طاق، چهار دسته ویرانه مشاهده می‌شود که جالب‌ترین آن‌ها تلی است معروف به حرم خسرو؛ این ویرانه‌ها جزء کاخ بوده‌اند. به فاصله حدود ۴۶۰ متری جنوب خاوری طاق، بقایای ساختمان‌هایی مشاهده می‌شود که تا گوشه دیوار معروف به بستان کسری، که شاید حصار باغ گوزنان خسرو بوده‌است[13] امتداد دارد. بنابر عقیده باخمان[واژه‌نامه 1] همکار رویتر[واژه‌نامه 2] بستان کسری گویا یکی از شهرهای مدائن بوده که انطاکیه جدید یا ویه انتیوخ خسرو نام داشته‌است.[13] در فاصله حدود ۹۱۰ متری جنوب غربی بستان تلی به ارتفاع ۶ الی ۵/۷ متر واقع است که قاعده‌اش چهار گوش و معروف به تل‌الذهب (تل طلا) یا خزانه کسری[واژه‌نامه 3] است. ظاهراً در اصل، بنای واحدی بوده که خسرو پرویز برای خزائن خود ساخته بود. طاق کسری که عظیم‌ترین و نظرگیرترین یادبود عظمت گذشته تیسفون است، در وسط ویرانه‌های مدائن قرار دارد.

معماری

این بنا نه برای نمایش مهندسی، بلکه به منظور نمایش عظمت ساخته شده، تا نشانگر قدرت و ثروت باشد. سفیران ملت‌های دیگر را حیران سازد و به دولت‌های دست نشانده سرکش اخطار کند که این سلسله قدرت درهم شکستن هر مبارزه‌ای را دارد. ارزیابی این اثر تاریخی از روی نمای آن، یعنی از روی وضع کنونی آن، تا حدی نابجاست. چون این ویرانه جز یکی از چهار جبهه‌ای نبوده که حیاط بزرگ مرکزی را احاطه می‌کرد، جز واحدی در یک فضای محصور نبوده‌است. ایوان، آن چنان‌که اینک می‌بینیم تنها یک شکاف حیرت‌انگیز نبود. در اصل آن را یک پرده سنگین زر بافت می‌پوشاند که ارتفاع زیاد و فضای نقش‌های متنوع آن گویای ثروت فراوان بود.[4]

نمای باقی‌مانده که طاق بزرگی رو به خاور در مرکز آن قرار دارد یک سمت صحنی پهناور را که بقیه آن از میان رفته، تشکیل داده‌است. در برابر این ایوان، ایوان بزرگ دیگری رو به باختر قرار داشت که تنها آثار آن بر روی زمین به چشم می‌خورد.[14]

ایوان بزرگ و عظیم از ۲۵ متر عرض و ۴۳ متر عمق دارد و ارتفاع طاق به ۳۰ متر می‌رسد که در نوع خود شگفت‌انگیز است.

ابن خردادبه جغرافی‌دان قرن نهم میلادی، آن را زیباترین بنا که با آجر و گچ ساخته شده نامیده‌است.

تأثیرات معماری اشکانی، یونانی-رومی و سوریه ای در معماری بنا به چشم می‌خورد.

طاق کسری در جنگ عراق

از انتهای ایوانی که رو به خاور بازمی‌شود راهی از یک درگاه به درون مجموعه‌ای از اتاق‌های کوچک‌تر که به هم راه دارد و از آن جا به درون یک تالار محصور بسیار بزرگ که هم عرض ایوان است و همچنین بایستی دارای طاق گهواره‌ای بوده باشد، باز می‌شود. در هر یک از دو طرف ایوان، اتاقی بر محور اصلی قرار داشت که به وسیله یک راهرو از ایوان جدا می‌شد و به وضوح مانند ایوان کرخه و نه بزرگی آن طاق دار بود. اگر آن بخش از نقشه که ضمن کاوش‌ها آشکار شده‌است به صورت متقارن تکمیل شود، ساختمانی مستطیل شکل حاصل می‌شود که شامل دو مجموعه اتاق متوالی بر محور مرکزی بناست که هر یک مشتمل بر سه اتاق بزرگ دارای طاق گهواره‌ای است. اتاق‌های میانی به خاطر طول و عرض و ارتفاع بیشتر، کل نقشه را تحت‌الشعاع خود قرار می‌داد. مجموعه اتاق‌های میانی جلویی مانند ایوان باز بود، این اتاق با راهروهای از اتاق‌های جانبی جدا می‌شد. منطقه‌ای شامل واحدهای مسکونی کوچکتر تمام عرض بنا را در محور عرضی می‌گرفت، و هم به عنوان جداکننده و هم به عنوان گذرگاه میان مجموعه اتاق‌های بزرگ جلویی و عقبی ایفای نقش می‌کرد. در دو انتهای این دو ردیف از اتاق‌های کوچکتر تالارهای چهارگوش واقع بود که احتمالاً گنبد دار بوده‌است، گرچه به صرف اینکه اتاق چهارگوش بوده‌است. نمی‌توانیم با قاطعیت چنین نتیجه‌گیری کنیم. در مورد نیمه دیگر، که در قسمت مقابل قرار داشت، تنها می‌توانیم با اطمینان بگوییم که آن هم ایوانی رو به حیاطی که بین دو نمای ساختمان واقع بوده‌است.[15]

معماران خسرو که تصویری از مقدار فشاری که توسط بنایی با چنین ابعاد غول آسا ایجاد می‌شد نداشتند، پایه‌ها را بسیار پهن گرفتند تا از قدرت تحمل چنان فشاری مطمئن شوند. پهنای پایه‌ها در قسمت زیر طاق چهار و در پایین هفت متر است. ضخامت طاق حتی در بالاترین نقطه آن به یک متر می‌رسید. نقشه بنا گر چه غیرعادی، ولی اساساً ساده بود و تأثیر آن بیشتر ناشی از عظمت بنا بود.[14]

فضای بزرگی که باید طاق‌بندی می‌شد، سازندگان به منظور کاهش اندازه دهانه تا حد امکان، به تدریج رج‌های افقی آجرهای بالای پاکار قوس را به سمت داخل متمایل می‌ساختند. بدین ترتیب، دیوارها ضمن یک انحنای جزئی به هم نزدیک و دهانه فوقانی با رج‌های عمودی پوشانده می‌شد که به شکل قطاع بزرگی از یک دایره بود؛ بنابراین، بخش نیم بیضی یا سهمی طاق‌ها یا قوس‌ها که در معماری ساسانی بسیار فراوان دیده می‌شود، نتیجه در نظرگرفتن استحکام و ثبات نیست بلکه ناشی از فرایند عملی ساخت بناست.[16]

در هر سمت قوس سهمی ایوان، دیوار آجری عظیم به شش طبقه تقسیم شده و همین قاعده در طراحی نمای قصر اشکانی در آشور نیز دیده می‌شود. علاوه بر این، نقشه کف قصر تیسفون، چنان‌که کاوش‌ها نشان داده‌اند با نقشه حیاط کاخ اشکانی سازگار است.

جا پیکره‌های ایوان بالا خانه درنای پشتی طاق کسری که به عنوان شاهدی بر رواج قوس تیزه‌دار در معماری ساسانی از آن یاد می‌شود، به واقع تیزه‌دار نیستند. هرتسفلد اشتباه دیولافوا را تصحیح می‌کند؛ که نویسنده از طرحی که در سال ۱۹۲۹ کشیده شده، تهیه کرده‌است. زیرا آجرهای درون سوی طاق زاویه‌ای در نوک تشکیل می‌دهند. این‌گونه بناسازی کاملاً تصادفی است و هیچ کارکرد ساختاری را نشان نمی‌دهد؛ بنابراین، تصور این که قوس‌های کوچک به وسیله لایه‌ای پوششی پرداخت و گردشده باشند منطقی است.[17]

در ایوان طاق کسری، درون پوسته طاق، لوله‌های سفالی به فواصل منظم تعبیه شده‌است، اما از آنجا که این ایوان بازاست، لوله‌ها نمی‌تواند هیچ ارتباطی با نور یا تهویه داشته باشد از این گذشته، لوله‌های مشابهی در قسمت تحتانی طاق که چندین متر قطر دارد، یافت شده که انتهای خارجی این لوله‌ها با ملاط مسدود شده‌است، این نظریه مطرح شده که ممکن است آن‌ها به منظور آویختن چراغ‌ها به کار می‌رفته‌است.[18]

تزئینات

دیواره‌های داخل بنای ایوان کسری تزئینات مفصل داشت و با استفاده از مرمر رنگی برداشته شده از کلیسای انطاکیه و موزائیک‌ها شیشه‌ای که صحنه‌های نبرد مثل صحنه‌ای که خسرو را سوار بر اسبی زرد در شهربندان انطاکیه نشان می‌دهد تزیین شده بود.[19]

کف‌ها را با استفاده از صفحات مرمر ضخیم که با قالی‌های ابریشمی دارای نقشه باغی و درخت و جوی‌های آب مفروش بود پوشانده بودند. تخت را در انتهای ایوان بزرگ و پشت پرده‌ای قرار داده بودند که تنها مواقعی که شاهنشاه آماده بار دادن بود به کنار زده می‌شد.[20]

تئوفیلاکت سیموکاتا، مورخ یونانی گفته‌است که امپراتور ژوستینین سنگ مرمر یونانی برای خسرو تهیه کرد و صنعت‌گران ماهری فرستاد که کاخی به سبک رومی در نزدیکی تیسفون برایش ساختند.[21] البته این از یک وقایع نگار یونانی بعید نیست که کوچکترین سهمی از آن مانند استفاده از مرمر یونانی یا چند استادکار یونانی یا سوریه ای‌تبار را طوری وانمود کند که کل معماری بنا را به بیزانس نسبت دهد. این درحالی است که سبک معماری بنا با معماری اشکانی نیز قرابت دارد و البته که تأثیرات هلنی در معماری آن را نیز نمی‌توان نادیده گرفت. چنان‌که سبک طاقچه بندی نما و تزیین دور طاق بزرگ نشان از منشأ این سبک در سوریه دارد.

همچنین آمیانوس مارسلینوس کاخی تابستانی را در نزدیکی تیسفون وصف می‌کند که دیوار نگاره‌هایی از صحنه‌های شکار داشته‌است. در طاق کسری موزائیک شیشه‌ای به کار رفته بود. خرده‌های کوچکی از این موزاییک‌ها یافت شده‌است، هر چند که هیچ نشانه‌ای از خود نقش‌ها به دست نیامده است. اما براساس گزارش مورخان اسلامی می‌دانیم که تصویر خسرو بر دیوار اتاق سریر شاهی، سوار بر اسبی زرد، چنان‌که در محاصره انطاکیه دیده شده، نقش بسته بود.[22]

استفاده از گچبری در دوره ساسانیان که سابقه آن به پارتیان می‌رسد با روش‌های متنوع توسعه پیدا کرد. در اکثر بناهای به‌جای مانده این دوره، نقوش گچبری دیده می‌شود. از این عامل تزیینی در کاخ‌های تیسفون نیز بکار رفته‌بود. مقدار زیادی از بقایای گچبری‌هایی که زینت عمارت‌ها بوده بدست آمده از جمله نقوش گیاهی، نمادهای مذهبی، صفحات مستطیل با تصویر خرس و گراز و درخت زندگانی که طاووسان بر آن نشسته‌اند. ضمن اینکه قطعات شکسته مجسمه‌های دیواری کوچکی بدست آمده از زنان رقاص و نوازندگان عود و مستانی که بر بستر خفته‌اند و امثال آن.

از جمله آن قاب گرد گچ‌بری به قطر تقریباً یک متر یافت شده که روزنه گرد مرکز آن را گلواره‌ای متشکل از قوس‌های نخل و پیچک دربرگرفته‌است. بازسازی کنگره‌های طاق کسری را با پله‌بندی راست گوشه نشان می‌دهد. اما به احتمال بیشتر زاویه‌ها باید حاده بوده باشد با قضاوت برمبنای وضعیت یافته‌ها می‌توان گفت تمام ساختمان‌های واقع در محوطه‌های کاخ تیسفون دارای این نوع کنگره بارو دار و شباک کاری شده بود.[23]

روند تخریب بنا

معروفِ مورخان است که ابوایوب الموریانی در سال ۱۴۶قمری (۷۶۳م) به خلیفه منصور عباسی پیشنهاد کرد طاق کسری (یا ایوان خسرو) را ویران کند و مصالح آن را برای بنای بغداد به‌کار برند. منصور با خالد برمکی (وزیر ایرانی‌اش) مشورت کرد. خالد به جد خلیفه را از تخریب این ایوان معظم برحذر داشت و گفت چنین کاری مخارج گزافی خواهد داشت. خلیفه از مخالفت او برآشفت و گفت: «مخالفت تو برای جانبداری از ایرانیان است.» خلیفه به تخریب طاق کسری فرمان داد. مخارج این کار بر خلیفه گران آمد و به فکر افتاد از ادامه تخریب منصرف شود. دوباره به خالد رجوع کرد و نظرش را پرسید. خالد گفت: بهتر است خلیفه کار ناتمام تخریب طاق کسری را به پایان برد وگرنه آیندگان خواهند گفت اعراب از خراب‌کردن بنایی که ایرانیان برپا کرده بودند، عاجز ماندند. خلیفه از ادامه تخریب منصرف شد. این روایت در کتب تاریخی فراوانی آمده‌است. مسعودی در مروج‌الذهب نوشته‌است: «هارون‌الرشید مصمم شد ایوان [کسری] را خراب کنند و نظر یحیی [برمکی] را که محبوس بود خواست. یحیی نیز با اینکه مورد بی‌مهری هارون بود به هارون همان جوابی را داد که خالد به منصور داده بود.» در تجارب‌السلف آمده‌است: «این ابوایوب الموریانی که سبب تحریک منصور برای تخریب ایوان خسرو شد، مردی بود خسیس و جهد داشت مال فراوانی جمع کند تا خود را به منصور نزدیک سازد. موریانی سیصد هزار درم از منصور برای عمران مزرعه‌ای در اهواز دریافت کرد ولی عمارتی نکرد. دشمنان از این ماجرا منصور را واقف ساختند و خلیفه شخصاً به تحقیق پرداخت و چون معلوم شد که موریانی خیانت نموده خلیفه امر داد تا او و تمامی اقارب او را کشتند و اموال او را برداشتند.»[24]

تاق کسری در تیسفون سال ۱۹۳۲ میلادی
تاق کسری در تیسفون سال ۱۹۵۰ میلادی

در زمان صفویه نیز قصد بر این بوده که با استفاده از مصالح بکار رفته در طاق کسری، در مکان‌های مقدس شیعه در عراق تعمیراتی انجام شود که با توجه به کشف منبعی از سنگ‌های تراشیده شده، تخریب این بنا انجام نشده.[25]

در سال ۱۸۸۸ میلادی در اثر سیل، یک سوم بنا فرو ریخت.

تخریب و مرمت در دوران معاصر

در دهه ۱۹۸۰ به دستور صدام حسین منطقه پیرامون طاق کسری به یک تفریح‌گاه برای مردم تبدیل شد تا یادآور غلبه اعراب بر ایران باشد. البته بیشتر این تأسیسات در پی یورش آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ میلادی نابود شدند. در زمان صدام، جناح فروریخته نمای طاق کسری به صورت نیمه کاره مرمت شد.

طاق کسری پس از یورش آمریکا به عراق

در سال ۱۳۸۳، رئیس هیئت مدیره سازمان میراث فرهنگی عراق با اشاره به اینکه طاق کسری و بناهای پیرامون آن، در آستانه نابودی قرار گرفته‌است از ایران و کشورهای دیگر برای کمک به بازسازی و نگه‌داری آن، کمک خواست.[26]

چند سال پیش، با تلاش بی‌وقفه و ابراز نگرانی تلاشگران فرهنگی و رسانه‌ها نسبت به فروریختن این بنا، دولت عراق از یک شرکت در جمهوری چک برای ترمیم این طاق دعوت کرد. مقدار موفقیت‌آمیز بودن ترمیم‌های انجام شده توسط این شرکت، بحث‌برانگیز بوده‌است. زیرا برای ترمیم چنین بناهای باستانی معمولاً از کارشناسان ایتالیایی دعوت می‌شود و شرکت چکی، عمدتاً ساخت و ساز و ترمیم بناهای معاصر و مدرن را انجام می‌دهد. در مدت کوتاهی پس از بازسازی، لایه محافظتی که روی این طاق کشیده شده‌بود فرسوده شد و برخی شکاف‌ها از نو نمایان شدند. همچنین در زمان ترمیم از ابزارهایی استفاده شد که به آثار باستانی آسیب می‌رساند.[5]

در مارس ۲۰۱۹ قسمتی از طاق که گفته می‌شود از قسمت‌های ترمیم شده بوده‌است فروریخت که با بازدید وزیر فرهنگ عراق از آن در رابطه با ترمیم و نگهداری بنا قول‌هایی داده شد.[27]

ثبت یونسکو

هیچ‌یک از این گزارش‌هایی که در چند سال اخیر در نشریات داخلی ایران دربارهٔ تلاش مشترک ایران و عراق برای ثبت مشترک این بنا در فهرست میراث جهانی یونسکو نوشته شده، پایه و اساس ندارند. زیرا امروزه طاق کسری در خاک عراق قرار دارد و تنها آن کشور می‌تواند برای ثبت آن اقدام کند. اما وزارت فرهنگ عراق حتی پرونده مقدماتی را هم برای ثبت طاق کسری به یونسکو ارائه نکرده‌است.[5]

در ادبیات پارسی

طاق کسری دستمایه اشعار بیشماری در ادبیات پارسی عمدتاً با مضمون عبرت است که مشهورترین قصیده از خاقانی شروانی است.

خاقانی شروانی
نوشتار اصلی: ایوان مدائن (خاقانی)
  • بخشی از قصیده ایوان مدائن خاقانی شروانی:
هان ای دل عبرت بین از دیده نظر کن هانایوان مدائن را آیینهٔ عبرت دان
یک ره ز ره دجله منزل به مدائن کنوز دیده دوم دجله بر خاک مدائن ران
خود دجله چنان گرید صد دجلهٔ خون گوییکز گرمی خونابش آتش چکد از مژگان
بینی که لب دجله کف چون به دهان آردگوئی ز تف آهش لب آبله زد چندان
از آتش حسرت بین بریان جگر دجلهخود آب شنیدستی کاتش کندش بریان
بر دجله‌گری نونو وز دیده زکاتش دهگرچه لب دریا هست از دجله زکات استان
گر دجله درآموزد باد لب و سوز دلنیمی شود افسرده، نیمی شود آتش‌دان
تا سلسلهٔ ایوان بگسست مدائن رادر سلسله شد دجله، چون سلسله شد پیچان
گه‌گه به زبان اشک آواز ده ایوان راتا بو که به گوش دل پاسخ شنوی ز ایوان
دندانهٔ هر قصری پندی دهدت نو نوپند سر دندانه بشنو ز بن دندان

[28]

خیام
آن قصر که با چرخ همیزد پهلوبر درگه آن شهان نهادندی رو
دیدیم که بر کنگره‌اش فاخته‌ایبنشسته همی گفت که کوکوکوکو

ملک الشعرای بهار
عرصهٔ ایوان کسری آشیان بوم شددیرگاهی کشور از امن و امان محروم شد
تا پس از چندی برون شد یزدگرد شهریارهم مر او را بخت بد، با تازیان انداخت کار

[29]

انوری
از آسمانهٔ ایوان کسری اندر قدرترا رفیع‌ترست آستانهٔ درگاه
زمان نیابد جز در عدم ترا بدگویزمین ندارد جز در شکم ترا بدخواه

[30]

فردوسی

فردوسی در مورد ساختمان طاق کسری داستان مفصلی در فصل مربوط به انوشیروان ذکر می‌کند. فردوسی می‌گوید انوشیروان به تمام نقاط جهان جارچی‌هایی فرستاد که بهترین معماران را برای ساختن کاخ بزرگی در تیسفون دعوت کنند. تعداد زیادی معمار از همه جا به دربار پادشاه روی آوردند و پس از انتخاب دقیقی سیصد نفر از میان آنان جدا شد و از بین آن سیصد نفر نیز سه نفر که از همه آن‌ها مهارت بیش‌تری در امر ساختمانی داشتند انتخاب شدند و از آن‌ها یکی رومی بود. معلوم نیست گفته فردوسی از رومی بودن این معمار چیست. آیا می‌خواهد بگوید واقعاً اهل روم بود یا این که قصدش این است که از باختر ایران، مثلاً از شام یا آسیای صغیر بود. به هرحال آن معمار رومی مشغول کار ساختمان پی‌ها و دیوار این طاق یا ایوان بزرگ می‌شود.

فردوسی می‌گوید در برابر ایوان تیسفون پرده بسیار مجللی آویزان کرده بودند که جواهرنشان بود و عسکریان عرب آن را قطعه قطعه کرده میان خود قسمت کردند. باز فردوسی چنین نقل می‌کند که در روز بارعام قبلاً شاهنشاه روی تخت طلای خود جلوس می‌کرد و چون تاجی که باید برسر بگذارد بسیار سنگین بود آن را به زنجیری از طلا در بالای سر شاهنشاه از بالای طاق طوری آویزان می‌کردند که در بالای سر وی قرار گیرد. همین کارها را در همین اواخر برای پادشاهان قاجاریه انجام می‌دادند و این نشانه این است که این عادات و رسوم از دهان به دهان تا دوره‌های جدید ادامه یافته‌است.

سپس اعیان و طبقات مختلف مملکت در بیرون پرده صف می‌کشیدند و (بنابر گفته جاحظ) با انجام مراسمی پرده را کنار می‌زدند و شاهنشاه ایران با شکوه و جلال مخصوصی روی تخت خود پدیدار می‌گشت و به طبقات مختلف بار می‌داد.

به هرحال بنابر نظر فردوسی، آن معمار رومی دیوارهای کاخ را تا پایه طاق بالا برد و از پادشاه خواهش کرد زنجیری از طلا آوردند و دیوار را در حضور جمع اندازه گرفتند، سپس آن را در جعبه‌ای قرار دادند و آن جعبه را با مهروموم بستند و در خزانه شاه قرار دادند. فردای آن روز معمار رومی ناپدید گشت و سه سال غیبت او طول کشید و تمام جستجوها و تهدیدها یا وعده‌های پادشاه نتیجه‌ای نبخشید. بعد از سه سال معمار رومی پدیدار شد و از شاه خواست زنجیر طلا را بیاورند، و دیوار را اندازه گرفت و معلوم شد که دیوار مقداری نشست کرده. این امر طبیعی بود، چون اکنون ما در عکس فوق می‌بینیم که پایه‌های دیوار بسیار قطورند و طبعاً معمار نمی‌توانست با عجله روی آن طاق به آن بزرگی را قرار دهد.[31]

قدیمی‌ترین تصویر عکاسی شده از طاق کسری، مربوط به سال ۱۸۶۴ میلادی

«خسرو پرویز برای ساختن ایوان مدائن سه هزار مرد را که در کار خشت و گچ استاد بودند، از روم، هند، چین و دیگر سرزمین‌ها فراخواند و از میان آن‌ها صد نفر را از اهواز و ایران و رومیان برگزید؛ سپس از بین آن‌ها سی تن و از میان آن‌ها دو رومی و یک پارسی را گزین کرد و از بین آن‌ها، خسرو مهندسی رومی را برگزید که ایوان را بسازد. خسرو از مهندس برگزیده‌اش خواست جایگاهی برای او بسازد که تا دویست سال فرزندان و پیوستگان شاه در آن زندگی کنند و بنا ویران نگردد؛ پس مهندس، نخست دیوار را با سنگ و گچ ساخت. سپس خواست تا رسن‌های نازک و ابریشمی بتابند و از بالای دیوار تا روی زمین را اندازه گرفت. وی آن‌ها را مهر کرد و همراه فرستاده‌ای به سوی خزانه دار شاه فرستاد؛ پس نزد خسرو رفت که دیوار را بنا نهادم و سه سال زمان خواست تا نشست دیوار تمام شود، سپس کار را از سر گیرد؛ اما خسرو پنداشت به سبب دستمزد می‌خواهد کار را فروگذارد؛ بنابراین فرمود تا سی هزار درم بدو دادند تا کار با شتاب بیشتری پایان پذیرد. مهندس می‌دانست که اگر شتاب کند، دیوار فرو می‌ریزد و چنانچه بماند، خسرو بر او خشم می‌گیرد، از آن‌جا گریخت. خسرو چون این را شنید برآشفت و همه رومیان را به زندان افکند و گچ و سنگ و خشت فراوان فراهم آورد، اما هرکس را برای پایان کار برمی‌گزید، از دست او می‌گریخت تا این‌که دست از این کار برداشت و کسی همانند وی نیافت. در سال چهارم، مهندس رومی بازگشت. خسرو دلیل کار زشتش را پرسید و او پاسخ داد که اگر پادشاه کسی را همراه من به ایوان بفرستند، دلیل کار خود را بازمی‌گویم. هنگامی که بلندای ایوان را اندازه گرفت، هفت رَش از آن کم شده بود و گفت اگر کار ایوان را از آن زمان آغاز می‌کردم، طاق فرو می‌ریخت. چون خسرو گفته‌هایش را شنید، رومیان را از بند آزاد کرد و پس از هفت سال، ساخت ایوان به پایان رسید. خواسته‌های فراوان به مهندس رومی بخشید که طاقی چون ایوان مدائن در جهان نبود. هنوز هم نشانه‌های برجامانده از آن از شگفتی‌های معماری جهان است. مهندس رومی در ایوان، فراخور جایگاه هر کس، نشستنگاهی ساخته بود و تاج پادشاه با زنجیری بر بالای سرش آویزان بود.»[32]

کس اندر جهان خم (:طاق) چونان ندیدنه از نامور کاردانان شنید
یکی حلقه‌ای بد ز زر ریختهازآن چرخ کار اندر آویخته
فروهشته زو سرخ زنجیر زربه هر مهره‌ای درنشانده گهر
چو رفتی شهنشاه بر تخت عاجبیاویختندی به زنجیر تاج
به نوروز چون برنشستی به تختبه نزدیک او موبد نیکبخت
فروتر ز موبد مهان را بُدیبزرگان و روزیدهان را بُدی
به زیر مهان جای بازاریانبیاراستندی همه کاریان
فرومایه تر جای درویش بودکجا خوردش از کوشش خویش بود[32]

فیلم مستند

فیلم مستند «طاق کسری: شگفتی معماری» ساخته شده پژمان اکبرزاده برای اولین بار در فوریه ۲۰۱۸ در بریتانیا به نمایش گذاشته شد.[2][33]

جستارهای وابسته

واژه‌نامه
  1. Bachmann
  2. Reuther
  3. Khaznat Kesra

پانویس
  1. سبک‌شناسی معماری ایرانی. محمد کریم پیرنیا. نشر معمار. ۱۳۸۳. ص۹۲–۹۳
  2. زواره ای، صبا (۲۰۱۸-۰۲-۰۷). «طاق کسری؛ مغضوب حکومت‌ها در تاریخ معاصر». BBC Persian. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۲-۰۸.
  3. «بزرگترین دهانه معماری جهان باستان در لرستان است». خبرگزاری ایسنا.
  4. یوپ, آرتور (1390). معماری ایران. تهران: انتشارات دات. p. 54.
  5. یادکرد خالی (کمک)
  6. «دائرةالمعارف بزرگ اسلامی - بهارستان».
  7. (Keall،2011:2)
  8. هرتسفلد، ارنست (۱۳۵۴). تاریخ باستانی ایران بر بنیاد باستانشناسی. تهران: انجمن آثار ملی. صص. ۱۵۸ و ۱۵۹.
  9. الخصائص الکبری سیوطی ج1/ص87و الخرائج مرحوم قطب راوندی ج2 ص510
  10. قویم، ع. «طاق کسری». پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  11. (Keall،2011:4)
  12. (بزنوال،1380:203)
  13. ایران در زمان ساسانیان. آرتور کریستنسن. ترجمه رشید یاسمی
  14. هرمان, جورجینا (1387). تجدید حیات هنر و تمدن در ایران باستان. تهران: انتشارات مرکز نشر دانشگاهی. p. 143.
  15. رویتر, اسکار (1387). " سیری در هنر ایران "، هنر ساسانی. تهران: صص 717-637 (ترجمه مهدی مقیسه و محمدعلی شاکری راد). p. 684.
  16. رویتر, اسکار (1387). " سیری در هنر ایران "، هنر ساسانی. تهران: صص 717-637 (ترجمه مهدی مقیسه و محمدعلی شاکری راد). p. 644.
  17. رویتر, اسکار (1387). " سیری در هنر ایران "، هنر ساسانی. تهران: صص 717-637 (ترجمه مهدی مقیسه و محمدعلی شاکری راد). p. 658.
  18. (رویتر، 1387:687).
  19. (کریستین سن،1390:277).
  20. (رویتر، 1387:644).
  21. Histories 5.6, ed. C. de Boor, Leipzig, 1887.
  22. رویتر, اسکار (1387). " سیری در هنر ایران "، هنر ساسانی. تهران: صص 717-637 (ترجمه مهدی مقیسه و محمدعلی شاکری راد). p. 674.
  23. رویتر, اسکار (1387). " سیری در هنر ایران "، هنر ساسانی. تهران: صص 717-637 (ترجمه مهدی مقیسه و محمدعلی شاکری راد). p. 666.
  24. نظری, فرهاد (3 November 2015). "از تخریب تعمدی طاق کسری تا تخریب امروزی میراث تاریخی" (PDF). روزنامه شرق: 11.
  25. واله اصفهانی، ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم، ١١٠ تا ١١٣.
  26. دوشنبه ۱۹ بهمن ۱۳۸۳ - ایران مانیا
  27. «دستور رسیدگی به وضعیت طاق کسرا صادر شد». خبرگزاری جمهوری اسلامی. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۱۱.
  28. "دیوان خاقانی شروانی - قصیده 168، هنگام عبور از مداین و دیدن طاق کسری".
  29. "ملک الشعرای بهار، منظومه‌ها، آینه عبرت - بخش اول: از کیومرث تا سربداران".
  30. "انوری، دیوان اشعار، قصاید - قصیدهٔ شمارهٔ ۱۶۴ - مدح کمال‌الدین ابوالمحاسن نصر".
  31. بهنام، عیسی. «تاق کسری». دوره ۱۲، ش ۱۳۶و۱۳۷ (بهمن و اسفند ۵۲)
  32. هفته نامه امرداد، شنبه 25 آذر 1391، سال سیزدهم، شماره 288، ص 4.
  33. «Taq Kasra: 3rd-century Persian Monument in Iraq | An Online Source for Taq Kisra / Arch of Ctesiphon Studies». www.taqkasra.com (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۲-۰۸.
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ طاق کسری موجود است.

منابع

پیوند به بیرون
مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به طاق کسری در ویکی‌گفتاورد موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.