منطقه فریدن

فَریدَنْ[1][2] یا فِرِیْدَنْ[2] منطقه‌ای در غرب استان اصفهان است.[3]

منطقهٔ فریدن شامل شهرستانهای: شهرستان فریدن، شهرستان چادگان و شهرستان فریدونشهر و بوئین و میاندشت

نمایی از محوطه‌ی بیرونی مقبره‌ی منسوب به کاوه آهنگر در روستای مشهد کاوه[4]

مقبره منسوب به کاوه آهنگر در روستای مشهدکاوه از توابع شهرستان چادگان در این منطقه قرار گرفته است. [5] همچنین مجسمه‌ای از او در میدان ورودی شهر داران مرکز شهرستان فریدن قرار دارد در حالی که درفش کاویانی؛ اولین پرچم ایران را در دستانش برافراشته است.[6]

موقعیت

منطقه فریدن از شمال به شهرستان خوانسار، از جنوب به استان چهارمحال و بختیاری، از شرق به شهرستان تیران و کرون و از غرب به استان مرکزی و لرستان محدود می‌شود.

وجه تسمیه

منطقه‌ای که اکنون فریدن نامیده می‌شود در طول تاریخ بخشی از منطقه‌ای بزرگتر به نام‌ ماد پارتاکنا[7]بوده است و یکی از آبادترین نقاط مرکزی ایران محسوب می‌شده‌است.[8][9] در نقشه ایران باستان (دورهٔ هخامنشیان) نیز منطقه فریدن به عنوان بخشی از پرتیکان یا پارتاکن به چشم می‌خورد.[10] و یکی از مراکز مهم اقتصادی و ارتباطی ایران باستان بوده‌است. هرودوت می‌گوید: «مادها به شش قبیله تقسیم می‌شدند: بوسیان، پاراتاکنیان، استروخانیان، آریزانتیان، بودیان و مغ‌ها؛ قبل از آن که مادها به قدرت برسند و بر اریکهٔ قدرت بنشینند، در مقابل دولت آشور اتحادیه‌ای از قبایل را تشکیل داده بودند. این اتحادیه از شش قبیله تشکیل می‌شد که یکی از آن‌ها قبیلهٔ «پارتاکن» بودند که در ناحیه اصفهان [11]کنونی زندگی می‌کردند.دیاکونوف نام این قبیله را نامی ایرانی میداند. [12] همچنین برخی نام فریدن را به فریدون نسبت می‌دهند.[13]

جغرافیا

برف پاییزی در شهر فریدون‌شهر

منطقه فریدن ناحیه‌ای است کوهستانی که در رشته کوه‌های زاگرس مرکزی و در قسمت کوه های بختیاری در مرتفع ترین بخش زاگرس مرکزی قرار دارد.

اقلیم

از ویژگی‌های بارز اقلیم منطقه فریدن این است که هوای آن در زمستان بسیار سرد و پربرف و در تابستان خنک و مطبوع است.[14]

منطقه فریدن، سرچشمه نعمت اصفهان است زیرا منبع زاینده رود در آنجاست. همچنین در منطقه فریدن مراتع و شکارگاه‌هایی وجود دارد که حیوانات وحشی در کوه‌های آن یافت می‌شود.[15]

زمین‌شناسی

در شهرستان فریدن آهک‌های خاکزی نازک لایه که اندکی بلورین شده‌اند به‌طور دگرشیب بر روی دگرگونی‌ها قرار گرفته‌اند. لایه‌هایی از شیل ماسه‌ای و میکرو کنگلومرای خاکستری یا سبزرنگ تیره در بین آن‌ها دیده می‌شود. در شمال داران ضخامت کنگلومرای قاعده پرمین به ۳۵۰ تا ۴۰۰ متر می‌رسد. در واقع بستر پی سنگ آهک‌های پرمین از شرق به طرف باختر به تدریج زیاد شده به‌طوری‌که از چند متر در شمال به چند صد متر در شمال غربی داران بالغ می‌گردد.[16]

تاریخچه

به هنگام مهاجرت اقوام آریایی به ایران گروهی از اقوام ماد به نام پارتاکنی‌ها به این مناطق کوچ کرده و ساکن شدند و نام طایفه خود را به این سرزمین دادند.

منطقه فریدن در زمان هخامنشی و اشکانی و ساسانی جزو مناطق آباد ایران بود

پس از فتح ایران توسط اعراب فریدن هم به تصرف آن‌ها درآمد و به هنگام تسلط خلفای راشدین، اموی، عباسیبر ایران فریدن هم جزوی از متصرفات آن‌ها بود.

درموقع حکمرانی سلسله‌های، زیاری، ال بویه، سلجوقی و خوارزمشاهی این منطقه جزو متصرفات این سلسله‌ها بود،

فریدن نیز به هنگام حملهٔ مغول‌ها به ایران غارت و ویران شد و این منطقه برای مدتی خیمه گاه سپاهیان مغول شد. البته این ویرانی بعدها توسط اتابکان لر بزرگ که مناطق وسیعی مانند استان چهارمحال وبختیاری ،خوزستان، کهگیلویه وبویر احمد، فریدن، بخش‌هایی از اصفهان در تحت تسلط خود داشتند، وعلاقه فراوانی به آبادانی و پیشرفت مناطق تحت سلطه خود داشتند. بازسازی شد و رونق دوباره به فریدن بازگشت.[17][18]

به هنگام زمامداری سلسه‌های تیموری، آق قوینلو و قراقوینلو اوضاع فریدن دوباره آشفته شد.

در اواسط پادشاهی شاه تهماسب صفوی دوباره امنیت و آرامش به فریدن بازگشت. به هنگام پادشاهی شاه عباس اقوام ترک از دشت مغان آذربایجان، و ارمنی‌ها از ارمنستان، و گرجی‌ها از گرجستان به منطقه فریدن مستقر شدند. بعد از فتح اصفهان توسط محمود افغان در زمان پادشاهی شاه سلطان حسین، و دست انداری افغان‌ها بر شهرهای مختلف ایران، فریدن هم مورد هجوم و غارت افغان‌ها قرار گرفت که البته این امر مقطعی بود و افغان‌ها در فریدن توسط گرجی‌ها در شهر فریدونشهر کنونی و بختیاری‌های چهارلنگ شکست‌هایی خورده، و عقب‌نشینی کردند. پس از عقب‌نشینی افغانی‌ها در مناطق مختلف منطقه اصفهان مورد هجوم و شبیخون بختیاری فریدن (چهارلنگ) تا روی کار آمدن نادرشاه قرار می‌گرفتند. سرانجام بختیاری‌ها بزرگ‌ترین ضربه به افغان‌ها را در استان چهار محال و بختیاری بر آن‌ها زدند و سپاه سی هزار نفری محمود افغان را تار و مار کردند.[18] و بعد از روکار آمدن نادرشاه افشار بختیاری‌ها چهارلنگ هم به سپاه نادرشاه پیوستند و در جنگ نادرشاه با عثمانی درغرب کشور و قفقاز، افغان‌ها در افغانستان و هندی و ازبکان و ترکمن‌ها حضور داشته و رشادت‌های فراوانی کردند، در اوایل حکومت نادرشاه افشار، علیمرادخان چهارلنگ بختیاری که از جمله لشکریان نادرشاه بود، پس رنجش از سرداری قزلباش از سپاه او جدا شد و به بختیاری بازگشت و شورش کرد و چندین بار سپاه نادرشاه را شکست داد تا اینکه نادر شاه خود شخصاً با سپاهی فراروان وارد نبرد با علیمراد خان چهارلنگ شد و او را شکست داد، منطقه فریدن هم در اثر این شورش دست‌خوش تغیرات و غارت و کشتار شد. وعده‌ای از بختیاری‌های فریدن به خراسان تبعید شدند[19]

بعد از قتل نادرشاه افشار در خراسان، علیمردان خان چهارلنگ که از سردارن نامی و بزرگ سپاه نادرشاه بود بختیاری‌هایی را که در خراسان تبعید بودند به بختیاری بازگرداند و پس مدتی توانست فریدن، خوانسار، گلپایگان، بختیاری و خوزستان را به تصرف درآورد و آماده تصرف اصفهان شد که در لشکرکشی بار نخست اش به اصفهان موفقیتی کسب نکرد و دوباره شروع به جمع‌آوری سپاه نمود و در همین جمع‌آوری سپاه کریم خان هم به او پیوست، علیمردان خان بعد از جمع‌آوری حدود ۲۰۰۰۰ سرباز به سمت اصفهان حرکت کرد، و در منطقه کهیز با با سپاه ۵۰ هزار نفری افشاریان روبرو شد که پس از مدتی بر آن‌ها غلبه پیدا کرد و لشکر افشاری شکست خورده رو به سمت اصفهان فرار کردند، و این شکست پایانی بر حکومت افشاریان بر ایران بود و منطقه تحت تسلط آن‌ها بع خراسان محدود شد. پس از چندین روز محاصره اصفهان به تصرف بختیاری‌ها درآمد، و علیمردان خان ابوتراب نامی را که از شاهزادگان صفوی بود به عنوان شاه اسماعیل سوم بر تخت پادشاهی نشاند، و علیمردان خان نائیب السلطنه شاه اسماعیل سوم و کریم خان سردار سپاه شد، علیمردان خان پس از ۴۰ روز کریم خان را به مناطق غرب کشور برای تصرف آن مناطق اعزام کرد؛ و خود با شاه اسماعیل سوم عازم فتح فارس شد، و در منطقه کامفیروز فارس صالح خان بیات را در شکست داد و شیراز را متصرف شد پس از تصرف فارس و علیمردان خان مناطق سواحل خلیج فارس و عمان و بحرین را هم به تصرف خود درآورد ولی کریم خان زند که در مناطق غرب کشور مشغول لشکرکشی بود بع علیمردان خان خیانت کرده و به اصفهان حمله کرد و این کار باعث بروز نبردهایی بین علیمردان خان چهارلنگ بختیاری و کریم خان زند در گوهرنگ، کرمانشاه، نهاوند شد. در آخر در دربند ازنا در استان لرستان علیمردان خان توسط یکی از سرداران کریم خان در هنگام ورود به چادر آن سردار ترور شد و سلطنت کوتاه علیمردان خان بر ایران به پایان رسید[17][20][21] مناطق گرجی و ارمنی‌نشین فریدن در همین حدود زمانی توسط سپاه زند مورد حمله و قتل و غارت قرار گرفت بعد از کشته شدن علیمردان خان فرزند او حیدرخان به مبارزه با حکومت زندیه پرداخت ولی در آخر تسلیم و در شیراز در دربار کریم خان زند تا زمان مرگ کریم خان گروگان بود و بعد مرگ کریم خان، حیدرخان از سرداران صادق خان زند شد[20]

در زمان پادشاهی جعفر خان زند و کشمکش بین او و آغا محمد خان قاجار بر سر سلطنت ایران، آغامحمد خان قاجار بعد از تصرف اصفهان به مناطق بختیاری‌نشین حمله کرد که ابتدا موفقیت‌هایی به دست آورد ولی به ظلم و ستم پرداخت که این باعث عصبانیت بختیاری‌ها شد و آنان به فرماندهی ابدال خان داماد علیمردان خان چهارلنگ (نایب السلطنه) در فریدن لشکر آغا محمد را شکست داده و سپاهیانش آغا محمد خان رو به تهران گریختند؛ ولی در نبرد دوم آغا محمد خان که فهمیده بود توانایی مقابله با لشکر بختیاری را ندارد با حیله و وعده اطرافیان ابدال خان را از او دور کرد و ابدال خان را بعد از نبردی پهلوانانه به قتل رساند[22]

دراواخر پادشاهی فتعلی شاه قاجار محمد تقی خان بختیاری که از طایفه کیان ارثیدست به شورش زد و مالیات اصفهان و فارس را به تصرف درآورد و پس از مدتی بهبهان، شوشتر، دزفول، و سرانجام کل استان خوزستان و استان کهگیلویه وبویر احمد و بندرهای دیلم وگناوه را در استان بوشهر و شمال استان فارس را به تصرف داورد. فتحعلی شاه که نگران شده بود با سپاهی بزرگ عازم اصفهان شد تا محمد تقی خان را سرکوب کنند ولی قبل نبرد با محمد تقی خان در اصفهان مرد. محمد تقی خان در زمان جانشین او محمد شاه چندین بار با حکومت قاجار در گیر شد که حکومت قاجار از این درگیری‌ها نتیجه‌ای نگرفت تا اینکه معتمد الدوله حاکم اصفهان زمینهٔ غارت فریدن که در تصرف محمدتقی خان بود را فراهم کرد و سپس معتمد که می‌دانست توان مقابله با محمدتقی خان ندارد با حیله و نیرنگ پسر و برادر را گروگان گرفت محمد تقی خان خود را تسلیم کرد تا فرزند و برادرش را نجات دهد و معتمد محمد تقی خان را دستگیر و روانه زندان کرد.[23]

درزمان صدارت امیر کبیر علی میرزای فریدنی دست به آشوب و غارت زده بود که توسط چراغعلی خان زنگنه دستگیر و زندانی شد[24]

در اوسط پادشاهی ناصر الدین شاه قاجار، حسینقلی خان بختیاری که به عنوان ایلخانی بختیاری رسیده بود بنای گسترش نفوذ خود را در فریدن گذاشت و می‌خواست زمین‌های بیشتری در فریدن به دست آورد که در اثر این کار او ارامنه را از خود رنجاند و آنان نیز به‌طور پنهانی به والی فارس شایت کردنند تا حسینقلی خان را برکنار کنند و همچنین ضل السطان هم که از عضمت و بزرگی و قدرت حسینقلی خان می‌ترسید و او را مانع خود حکومت خود بر نواحی تحت اختیار خود می‌دید به پادشاه قاجار شکایت کرد که حسینقلی خان دارای توان نظامی و سیاسی زیادی است اگر زود تر جلوی او را نگریم حکومت قاجار را منقرض خواهد کرد و ناصرالدین شاه که دچار ترس و هراس شده بود دستور قتل حسین قلی خان را به ظل السطان پسر خود داد که او نیز حسینقلی خان را به اصفهان دعوت کرد و او را با زهر ناجوانمردانه به قتل رساند[25][19][22][26]

در زمان انقلاب مشروطه خوانین بختیاری از فریدن و چهار محال وبختیاری به یاری مشروطیت پرداختند و به فرماندهی حاج علیقلی خان سردار اسعد ابتدا شهر اصفهان و سپس تهران را فتح کردنند و محمد علی شاه را از ایران به روسیه تبعید و پسرش احمد شاه را به پادشاهی رساندند[19][27]

بعد از کودتای سال ۱۲۹۹ و به قدرت رسیدن رضا شاه، اوکه از قدرت ایلات و عشایر به ویژه بختیاری‌ها می‌ترسید به تضعیف و مبارزه پنهانی با بختیاری‌ها پرداخت که این کار باعث عصبانیت بختیاری‌ها و شورش آن‌ها به فرماندهی علیمردان خان بختیاری در سال ۱۳۰۸ شد و پس از مدتی نبرد شهرکرد و مناطقی از استان چهارمحال و بختیاری خوزستان اصفهان به تصرف بختیاری‌ها درآمد و چندین بار بختیاری‌ها نیروهای رضاشاه را شکست دادند، ولی بعد چند ماه مبارزه در فریدن و چهارمحال و بختیاری علیمردان خان به علت کمبود نیرو و تجهیزات و تفرقه افکنی بعضی از خوانین بختیاری و شکست بختیاری‌ها در نبرد سفید دشت، دراستان چهارمحال و بختیاری، علیمردان خان به سوی فریدن حرکت کرد؛ و بعد از چندین روز نبرد چریکی در منطقه موگویی‌نشین درشهرستان فریدونشهر، علیمردان خان به سوی سردشت روانه شد؛ و در آنجا نیز به مبارزه چریکی خود ادامه داد. در منطقه سردشت دزفول در استان خوزستان بود که علیمردان خان با دریافت امان نامه، تصمیم به تسلیم شدن گرفت زیرا که دیگر نیرو کافی و تجهیزات، و امیدی به پیروزی نداشت تسلیم شد و روانه زندان شد و در سال۱۳۱۳ برخلاف امان نامه تیرباران شد[18][28]..

زبان و فرهنگ

از اقوام ساکن در منطقهٔ فریدن؛قشقایی‌ها، آذری‌ها، بختیاری‌ها، ارمنی‌ها، گُرجی‌ها و فارسی زبانان هستند.[29] بنا به تحقیقات میدانی دونالد استیلو در سال ۱۹۶۴ میلادی (۱۳۴۳ شمسی) در یازده روستای منطقه فریدن به زبان گرجی و در همین تعداد روستا به زبان ارمنی صحبت می‌شده، سابقه هر دوی این گروه‌ها به همراه ارامنه نو جلفا به زمان پادشاهی شاه عباس بازمی‌گردد. اما پس از تحولات گسترده در ایران در ۱۹۷۰ بیشتر ارامنه فریدن به‌طور دسته‌جمعی به شهرهای بزرگ مهاجرت کردند. بعضی از گرجی‌های ساکن منطقه نیز به همراه تعدادی از ارامنه به جمهوری‌های خود در شوروی رفتند. گرجی‌ها که مسلمان بودند، اکثراً ترجیح دادند که در منطقه بمانند به‌طوری‌که امروزه نیز در آن سکونت دارند. یک بررسی مقدماتی که در سال ۱۳۸۴ در منطقه فریدن انجام دادند، نشان داد که گویشوران گرجی فریدنی، لهجه‌های محلی ارمنی، به همراه لری و ترکی آذری وجود دارد هنوز در حال همزیستی مسالمت آمیز هستند.[30]

گرجی‌ها

کوهی که مثل یک دیوار بین گرجی‌های فریدن قرار گرفته‌است (فریدون‌شهر، سیبک، چغیورت و نهضت آباد در جنوب و بوئین و میاندشت، افوس، داشکسن و آغچه در شمال)

گرجی‌ها که عمدتا از منطقه کاختی گرجستان به ایران کوچانده شدند، ابتدا همگی در زمان شاه عباس در «عباس‌آباد» اصفهان و پس از مدتی عده ای از آنان در نجف آباد ساکن شدند.[31] که به دستور شاه عباس عده‌ای از آنان که دارای خصال ستیزه‌جویی و جنگاوری بودند، جهت حفظ پایتخت (اصفهان) از حملات اقوام لر و کرد همچنین به دلیل آب و هوای مساعد و مزارع و شکارگاه‌های مناسب به فریدن مهاجرت کردند.[32]

تمام گرجیانی که به فریدن رسیدند، ابتدا شهر افوس را بنیاد گذاردند و سپس عده‌ای از آن‌ها شهرهای «فریدون‌شهر (سوپلی)» و «میاندشت (تورلی)» را بنیان نهادند.[33]

و همچنین عده‌ای دیگر از شهر افوس جهت حفظ دین مسیحیت در «داشکسن» -که یک روستای ارمنی‌نشین متعصب به دین مسیحیت بود- سکنی گزیدند، و نیز عده‌ای به دلایل نامعلوم آبادی‌های «آغچه» و «بوئین» را بنا کردند.

پس از حملهٔ کریم خان زند به گرجی‌های فریدون‌شهر، ساکنان آن به روستاهای «سیبک»، «چقیورت» و «نهضت‌آباد» مهاجرت کردند.[32][34]

جمعیت گرجی‌های فریدن حدود ۱۰۰٬۰۰۰ تن است.[35]

آذری‌ها

سابقه حضور آذربایجانی‌ها در فریدن به زمان انتقال پایتخت توسط شاه عباس بر می‌گردد؛ و در روستاهای دهق، هندوکش، دره بید، دره حوض، ماهورک، تیرکرت، چهل‌خانه، ده رجب، قلعه خواجه، قلعه بهمن، برف انبار، ازون بولاغ، سواران، غرغن، سفتجان، بلمیر، نماگرد، موغان، اسکندری برآفتاب، سینگرد، کمیتک، حصور، نهر خلج، دره ساری، قلعه شاهرخ، جاندره و… وجود دارند که نیای آذربایجانی دارند و به زبان ترکی آذربایجانی صحبت می‌کنند. شکی نیست که آذربایجانی‌های فریدن از آذربایجان کوچ داده شده‌اند. آذری‌های فریدن مانند سایر آذری‌ها عزاداری‌های با شکوهی در محرم دارند. آن‌ها پوشش نزدیک به سایر آذربایجانی‌ها دارند.

قشقایی‌ها

ترک‌های قشقایی در بخش‌هایی از منطقه چون برف انبار (خمسلو) در شهرستان فریدونشهر، رزوه و چادگان در شهرستان چادگان زندگی می‌کنند. البته اقلیت‌های قومی دیگری همچون گرجی‌ها نیز در چادگان زندگی می‌کنند. در چند روستا نیز ارمنی‌ها به همراه لرها حضور دارند. قشقایی‌ها در فریدن به زبان ترکی قشقایی صحبت می‌کنند.

بختیاری‌ها

بختیاری‌ها در فریدن بیشتر از شاخهٔ چهارلنگ و طایفه‌های موگویی، محمود صالح، کیان ارثی و استکی هستند که در مناطق پیشکوه و پشتکوه موگویی و دهستان‌های عشایر و چشمه لنگان و قعله سرخ فریدونشهر، بخش چنارود چادگان، اورگان و مناطقی از شهرستان فریدن و بوئین میاندشت ساکن هستند.[36]

ارمنی‌های فریدن

از حدود بیست روستای بنیان‌گذاری شده توسط ارامنه در فریدن، فقط روستای زرنه در شهرستان بوئین و میاندشت ارمنی‌نشین باقی‌مانده و همچنین چند خانوار ارمنی نیز در روستای خویگان علیا زندگی می‌کنند که تنهای روستای ایران است که دارای سه کلیسا است.[37][38]

جستارهای وابسته

• زاینده رود
• پلاسجان
• پارتاکن
• گرجی فریدنی
• شهرستان فریدن
• شهرستان فریدون‌شهر
• حوزه انتخابیه فریدن، فریدون‌شهر، چادگان و بویین میاندشت

پانویس

1. مدخل فریدن در دانشنامه ایرانیکا
2. مدخل فریدن در لغت‌نامه دهخدا
3. میرمحمدی، جغرافیای تاریخی فریدن، مقدمه.
4. «امامزاده».
5. آیا مزار کاوه آهنگر واقعی است؟
6. میرمحمدی، جغرافیای تاریخی فریدن، صفحات متعدد.
7. دیاکونف، تاریخ ماد، ترجمه کریم کشاورز ، ۱۲۲ ، ۱۲۳.
8. سپیانی، ایرانیان گرجی، ۶۵.
9. صالحی، آثار انقلاب (سفید) در فریدن، ۱۱.
10. دفتر برنامه‌ریزی و پژوهشی وزارت امور آموزش و پرورش، جغرافیای کامل ایران، جلد اول، ۳۲۳.
11. دیاکونف، تاریخ ماد، ترجمه کریم کشاورز ، ۱۲۲ ، ۱۸۷.
12. شایان، سیری در تاریخ ایران باستان، ۲۸.
13. میرمحمدی، جغرافیای تاریخی فریدن، ۶۸.
14. میرمحمدی، جغرافیای تاریخی فریدن، ۶۴.
15. هنرفر، اصفهان، ۲۵ و ۳۶.
16. معینیان، محمدتقی (۱۳۸۷). سیمای طبیعی رودخانه زاینده‌رود (اصفهان). اصفهان: جهاد دانشگاهی. صص. ۵۴.
17. سردار اسعد بختیاری. تاریخ بختیاری.
18. داوود حیدری پبدنی. تاریخ گمشده بختیاری.
19. علیقلی خان سردار اسعد. تاریخ بختیاری.
20. رستم التواریخ.
21. اصفهانی نامی. تاریخ گیتی گشای در تاریخ خاندان زند.
22. داوود حیدری پندنی. تاریخ گمشده بختیاری. دارخوین.
23. لایارد، سرهنری. سفرنامه لایارد. تهران: انزان.
24. «یادداشت‌های چراغعلی خان زنگنه».
25. اقبال صالحی (۱۳۹۲). پرتیکان باستان. اصفهان: سروچمان. صص. ۶۷.
26. خسروی، عبدالعلی. فرهنگ و ادبیات بختیاری. اصفهان: حجت.
27. جنبش وطن پرستان اصفهان وبختیاری.
28. گل سفیدی. حماسهٔ زاگرس.
29. میرمحمدی، جغرافیای تاریخی فریدن، ۹۸.
30. مدخل Isfahan xxi. PROVINCIAL DIALECTS در Encyclopædia Iranica
31. سپیانی، ایرانیان گرجی.
32. رحیمی، گرجی‌های ایران.
33. مولیانی، جایگاه گرجی‌ها در تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران، ۲۳۰ و ۲۳۱.
34. مولیانی، جایگاه گرجی‌ها در تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران.
35. Rezvani, Babak (Winter). "The Fereydani Georgian Representation". Anthropology of the Middle East. 4 (2): 52–74. doi:10.3167/ame.2009.040205. Check date values in: |date=, |year= / |date= mismatch (help); |access-date= requires |url= (help)
36. اقبال صالحی. پرتیکان باستان. سرو چمان.
37. اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری
38. پونه زار، خبرگزاری شهرستان فریدون‌شهر

منابع

• میرمحمدی، حمیدرضا. جغرافیای تاریخی فریدن. خوانسار: انتشارات ارمغان قلم، ۱۳۸۰ شابک ‎۹۶۴−۹۲۱۷۶−۸−۱ . خانهٔ کتاب بایگانی‌شده در ۲۹ مه ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine.
• سپیانی، محمد. ایرانیان گرجی. اصفهان: آرش، ۱۳۵۸.
• صالحی، محسن. آثار انقلاب (سفید) در فریدن. ۱۳۵۰.
• دفتر برنامه‌ریزی و پژوهشی وزارت امور آموزش و پرورش. جغرافیای کامل ایران. جلد اول. ۱۳۶۶.
• شایان، فریدون. سیری در تاریخ ایران باستان. انتشارات رز، ۱۳۵۰.
• هنرفر، لطف‌الله. اصفهان. چاپ دوم. شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
• ابوالحسن گلستانه، مجمل التواریخ
• اقبال صالحی، پرتیکان باستان
• بیشوب، از بیستون تا زرد کوه بختیاری
• هدایت، ناسخ التواریخ
• آذر بیگدلی، آتشکده
• جلاالدین همایی، تاریخ اصفهان
• ایل بختیاری
• لایارد، سفرنامه لایارد
• گلسفیدی، حماسه زاگرس
• ملا جلال، تاریخ عباسی
• تذکره شوشتر

متن مربوطه در ویکی‌نبشته: فریدن در تاریخ سرگذشت مسعودی

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ منطقه فریدن موجود است.