نهاوند

نَهاوند (به لری: نهاون) شهری در غرب ایران است. این شهر در جنوب غربی استان همدان قرار گرفته و مرکز شهرستان نهاوند است. نهاوند دارای ۷۸٬۱۶۲ نفر جمعیت است که بعد از همدان و ملایر سومین شهر بزرگ استان به حساب می‌آید. نهاوند از تاریخی ترین و با تمدن‌ترین شهرهای ایران است و نام آن به دفعات در منابع تاریخی ذکر شده‌است. نهاوند زمستان‌هایی سرد و تابستان‌هایی نسبتاً خنک دارد. بارش سالانه در شهر نهاوند ۴۱۰ میلی‌متر می‌باشد.نهاوند از قدیمی ترین شهرهای جهان محسوب میشود

برای مقام موسیقی با همین نام، نهاوند (مقام موسیقی) را ببینید.
نهاوند
کشور ایران
استانهمدان
شهرستاننهاوند
بخشمرکزی
نام(های) دیگربه (لری) نهاوَن، ناون
نام(های) پیشینلائودیسه، نیفواندای، نیهاوند، نیوانتا، نیسایا[1]
سال شهرشدندارای پیشینه تاریخی
مردم
جمعیت۷۸٬۱۶۲ نفر سال(۱۳۹۵)[2]
جغرافیای طبیعی
مساحت۱۵۳۵ کیلومتر مربع
ارتفاع۱۶۴۴
آب‌وهوا
میانگین بارش سالانه۴۱۰ میلی‌متر
اطلاعات شهری
شهردارشاهین فرجی فر
ره‌آوردگردو، عسل، خمیر صنل، حلوا گردویی، کلوا، نقل، گز آردی، شیره انگور، خیار، ترخینه، هلو،
پیش‌شمارهٔ تلفن۰۸۱
وبگاهنهاوند پرتال
شناسهٔ ملی خودرو ایران ۲۸ ب، م
نهاوند

نام نهاوند

بنابر پژوهش‌های احمد کسروی، واژه نَهاوند به معنی شهر یا آبادی قرار گرفته در پیشِ رو است، زیرا «نَها» در زبان‌های ایرانی به معنی پیش و وند از فعل کهن «وندیدن» به معنی نهادن گرفته شده‌است؛ بنابراین نهاوند یعنی «نهاده در پیش رو».[3] نظریه‌های مختلفی از پیشینهٔ تاریخی این منطقه باستانی باقی مانده‌است. برخی از مورخین نهاوند را محل پهلو گرفتن کشتی نوح می‌دانند. به استناد تحقیقات باستان‌شناسان در تپه گیان) روستایی در ۱۸ کیلومتری جنوب باختری نهاوند (در حدود ۳۷ قرن قبل از میلاد مسیح قومی در این منطقه زندگی می‌کرد که تمدنی شبیه تمدن بین‌النهرین داشت و بعدها به دست اقوام دیگر اروپایی و آسیایی از بین رفت. در مورد کلمهٔ نهاوند از گذشته تا به امروز اختلاف نظرهایی وجود داشته‌است.

واژهٔ نهاوند در زمان‌های مختلف و از زبان‌های متفاوت، به صورت‌های مختلفی تلفظ شده‌است که از جملهٔ آن‌ها می‌توان به: نوح آوند، نیماوند، اینهاوند، نیوهاوند، نیاوند و نیهاوند اشاره کرد.

از طرف دیگر نهاوند در گذشته نام‌های دیگری داشته‌است به قول بطلمیوس نیفواندای خوانده شده و در عصر مادها به نهاوند، نهاوند ماد هم گفته شده‌است. به گفتهٔ ملک الشعرای بهار در عصر سلوکیه نهاوند استان بزرگی بوده که به لحاظ سکونت داشتن ملکهٔ لائودیسه در این شهر به آن لائودیسه هم گفته شده‌است.

به همین صورت واژه دماوند که صورت اصلی و قدیمی‌تر آن دُمباوند و دُنباوند ضبط شده به معنی «قرارگرفته در پشت» است زیرا دُنب در زبان‌های ایرانی به معنی دنباله و پشت است. به گفته برخی دیگر از صاحبنظران نهاوند کنونی همان «نوح آوند» بوده که به گفته آنان محل به گل نشستن کشتی نوح بوده‌است.

نهاوند به گفته برخی پژوهش گران تاریخ ایران به معنی شهر جلو یی و شهر دماوند به معنی شهر عقبی از سمت مغرب زمین می‌باشد و در برخی دیگر از کتاب‌ها از نهاوند به معنی شهر ظرف سخن بمیان آمده ولی در نقشه‌های ایران قدیم و در زمان ساسانیان نهاوند را به صورت نیهاوند نوشته‌اند که در همسایگی شهر دیناور و مای و همدان قدیم بوده‌است. شهرستان نهاوند که قدمت بسیار دیرینه‌ای در استان همدان دارد، در گذشته‌های دور پایتخت یزدگرد سوم بوده‌است و از آن به عنوان شهر خفته ساسانی یاد می‌شود.[4] اسلام در جنگ فتح الفتوح نهاوند برای اولین بار به ایران وارد شد. اکتشافاتی که در تپه‌های گیان و زرامین توسط رومن گیرشمن باستان‌شناس آلمانی صورت گرفت منجر به پیدا شدن ده‌ها اثر باستانی از جنس سفال، نقره و طلا گردید که این اشیاء هم‌اکنون در موزه لوور پاریس نگهداری می‌شود.

پیشینه تاریخی

تبدیل نهاوند به شهرستان
استان پنجم

نهاوند در گذشته و براساس قانون تقسیمات کشوری مصوب ۱۳۲۶ ه‍.ش از بخش‌های تابعه در استان پنجم کشور بود که در سال ۱۳۱۶ ه‍.ش به شهرستان ارتقاء یافت.[5][6]

ولایت ثلاث

ولایت ثلاث یکی از ولایت‌های ایران در بخشی از دوره قاجار بوده‌است. این ولایت در غرب ایران و جنوب استان همدان فعلی قرار داشته و شامل سه شهر ملایر، نهاوند و تویسرکان بود. حدود این ولایت منطبق با منطقه جنوب کوهستان الوند در استان همدان کنونی است که سه شهرستان ملایر، نهاوند و تویسرکان را شامل می‌شود. ولایت ثلاث بخشی از استان پنجم بوده‌است.[7] اصطلاح ولایت ثلاث در تقسیم‌بندی‌های کشوری دوره ناصرالدین‌شاه قاجار ایجاد شد و شامل دولت‌آباد (شهر ملایر)، نهاوند و تویسرکان می‌شد.

تاریخ نهاوند

نهاوند از شهرهای کهن ایران است. در دوره ساسانیان، بخشی از ایالت پهله ماد نهاوند یا ماه نهاوند نام داشت. نخستین ساکنان نهاوند حدود هزاره سوم پیش از میلاد کاسی‌ها بودند. در تقسیمات باستانی ایران، نهاوند و بروجرد دو نقطه شهری از ماه نهاوند بودند که این استان، از توابع پهله از سرزمین ماد محسوب می‌شد.[8][9] ایالت پهله در زمان ساسانیان به این نام نهاده شده و پهلوی، به مردم، زبان و خط مربوط به پهله اشاره می‌کند.[10] ماه نهاوند بعد از اسلام به ماه بصره نیز شهرت یافت چرا که خراج آن به بصره فرستاده می‌شد. ابن الندیم از قول عبداﷲ بن المقفع ذکر می‌کند که ماه نهاوند یکی از پنج ناحیه پهله (فهله) بوده‌است (یادداشت‌های دهخدا[11]). بروجرد و نهاوند دو قصبه یا نقطه شهری ماه نهاوند بوده‌اند.[8]

موقعیت جغرافیایی
پوشش گیاهی اطراف نهاوند

نهاوند در موقعیت ۴۸ درجه و ۲۴ دقیقه طول شرقی و ۲۳ درجه و ۲۲ دقیقه عرض شمالی قرار دارد. اختلاف ساعت آن با تهران ۱۳ دقیقه و ۲۸ ثانیه می‌باشد. نهاوند از شمال به شهرهای تویسرکان و همدان، از شرق به ملایر، از غرب به کنگاور و از جنوب به استان لرستان محدود است. فاصله این شهر تا تهران ۴۳۵ کیلومتر می‌باشد که از مسیر ملایر - اراک عبور می‌کندوفاصله نهاوند تا همدان ۱۳۰ کیلومتر و تا خرم آباد ۱۳۴ کیلومتر می باشد.

ترابری

شهرستان نهاوند بر سر مسیر ارتباطی کرمانشاه - ملایر - اراک - اصفهان و کرمانشاه - اراک - قم و ایلام - تهران قرار گرفته‌است. پروژه خط راه‌آهن غرب کشور که سال‌ها در انتظار بودجه بود، در هنگام بررسی بودجه سال ۱۳۷۹در مجلس با پیشنهاد نماینده نهاوند و حمایت سایر نمایندگان استان‌های مربوط مقرر گردید:شرکت راه‌آهن کشور بازای هر تن کیلومتر حمل بار مبلغ ۴ ریال اخذ و سرجمع آن را برای توسعه راه‌آهن غرب کشور و سرخس مصرف نماید. با این اعتبار عملیات ساخت راه‌آهن غرب کشور که یکی از بزرگترین راه‌های مواصلاتی و اقتصادی محسوب می‌شود آغاز شد. تاکنون قطعه اراک - ملایر تکمیل و افتتاح شده‌است. قرار است این مسیر از راه‌آهن نهایتابه راه‌آهن کشور عراق و از آنجا به سوریه و بالاخره به در یای مدیترانه و اروپا وصل گردد، که می‌تواند افزون بر کمک بزرگ به حمل و نقل مسافر و بار در غرب کشور، دریچه‌ای نو باشد، برای حمل ونقل صادرات و واردات کالای بخش غربی کشور با هزینه‌ای مناسب تر از آنچه در حال حاضر از طریق خلیج فارس انجام می‌گردد.[12]

وسعت
طبیعت نهاوند

برآوردهای آماری وسعت شهر نهاوند را در سال ۶۵–۶۴، حدود ۰۲/۱۳ کیلومتر مربع نشان می‌دهد. همچنین وسعت دهستان ۴۵۲، سلگی ۱۸۲ و خزل شرقی۶۴۶ کیلومتر مربع بوده که مجموع وسعت شهرستان حدود ۲۱۴۷ کیلومتر مربع می‌باشد.

بافت قدیمی شهر ابتدا در منطقه پاقلعه بوده، بعد به تدریج به دامنه‌های جنوبی و خاوری کشیده شده‌است. پس از احداث خیابان سراسری در سال ۱۳۱۵، به تدریج بافت کالبدی شهر از نظم و ترتیب بیشتری برخوردار و به آهستگی ترکیب عناصر و فضاهای زیستی آن به وضعیت متعارف شهری نزدیک‌تر شد. از مجموعه سطح شهر، بیش از نیمی از آن به مسکن اختصاص یافته‌است، حدود ۳۰ درصد به معابر و بقیه زیر پوشش خدمات شهری و فضاهای خالی است. تراکم متوسط شهر در حال حاضر ۱۱۲ نفر در هکتار است.

جمعیت

بر اساس سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰، جمعیت شهر نهاوند ۷۵٬۴۴۵ نفر بوده‌است که پس از همدان و ملایر، سومین شهر بزرگ استان همدان به‌شمار می‌آید.[13]

مردم‌شناسی

مردم نهاوند به گویش‌های مختلف زبان لری سخن می‌گویند.[14]

گویش نهاوندی
نوشتار اصلی: گویش نهاوندی

مستوفی در کتاب نزهت القلوب به معرفی نهاوند می‌پردازد گویش نهاوندی گویش مردم نهاوند است. نهاوندی گویشی از زبان پهلوی یا پهله ای[15] و این شهر یکی از مراکز مهم گویش‌وران لری شمالی است.[16] از سوی دیگر برخی منابع نهاوندی را گویشی مستقل از گروه زبان‌های جنوب غربی ایرانی می‌دانند.[17] گویش نهاوندی همانند دیگر گویش‌های زبان لری با زبان پارسی میانه نزدیکی دارد.[18]

ابنیه تاریخی

پل زرامین سفلی

پل آجری زرامین معروف به پل لاغه در ۵ کیلومتری غرب شهرستان نهاوند و در کنار روستای زرامین سفلی بر روی یکی از شعبات رودخانه گاماسیاب احداث شده‌است. این پل دارای یک دهانه با قوس جناغی از بناهای دوره قاجار می‌باشد. در حال حاضر با گسترده کردن طول گذر پل تبدیل به پل جاده‌ای شده‌است. این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۵۰۳۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

حمام آقا تراب

حمام آقا تراب یکی از بناهای تاریخی شهرستان نهاوند است که در سال ۱۳۵۶ در فهرست آثار ملی ثبت شده‌است. این حمام با صرف هزینه‌ای بالغ بر ۴۰۰ میلیون ریال به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده و در روز جهانگردی افتتاح می‌شود. بگزارش البرز به نقل از میراث «محمود یاری» مسئول روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان همدان با اعلام خبر تبدیل شدن این حمام به موزه گفت: «با تفکیک دو بخش زنانه و مردانه و تزئین آن‌ها با ماکتهای مجزا، در بخش مردانه مراسم شستشو به نمایش گذاشته شده و در بخش زنانه مراسم حنابندان یک عروس به تصویر کشیده شده‌است.» وی افزود: «با افتتاح این موزه در پنجم مهرماه (روز جهانگردی) مردم نهاوند و گردشگران غیر بومی می‌توانند بخش‌های مهمی از زندگی مردم پیشین منطقه به همراه آداب و رسوم و لباسهای محلی را ببینند.» حمام آقا تراب که در بافت قدیمی شهر نهاوند قرار دارد از دو بخش مردانه و زنانه تشکیل شده‌است. بنای این ساختمان مربوط به دوران قاجار بوده و یکی از جاذبه‌های تاریخی و قابل بازدید در نهاوند است. تزئینات بین بنا شامل گج بری، کاشی کاری و نقاشی یکی از نبردهای شاهنامه‌است. این حمام افزون بر دو قسمت ماکتها حمام سرد و گرم، حجره شاه‌نشین و خزینه نیز دارد[19]

معبد سلوکی (لائودیسه)

معبد لااودیسه در داخل شهر نهاوند قرار دارد و کتیبه‌ای از «آنتیوکوس سوم» و نیز تعدادی مجسمه برنزی خدایان یونانی در آن کشف شده‌است.[20]

تپه و دهکده باستانی گیان

تپه دهکده باستانی گیان در کیلومتر ۱۹ جنوب غربی نهاوند و در مسیر جاده جنگلی گیان قرار گرفته‌است. این تپه در سال ۱۹۳۲ میلادی توسط گریشمن بررسی شد. بسیاری از باستان شناسان به این منطقه آمده و گنجینه‌های بسیاری از جمله ظروف سفالی و جواهر را کشف کرده‌اند که منشأ این ظروف به قرن‌های دوم و سوم میلادی برمی‌گردد. تپهٔ گیان همچنین محل دفن مردگان نیز بوده‌است. روش دفن مردگان، رنگ کردن آن‌ها و کشف وسایل همراه آن‌ها پرده از رمز و رازهای زندگی آن‌ها برمی‌دارد و تمدن آنان را آشکار می‌سازد. در موزهٔ ایران باستان ظروف سفالی فراوانی از جمله گلدان و بشقاب و دیگچه که از این منطقه کشف شده‌است، در آنجا دیده می‌شود.

مقبره نعمان ابن مقرن

نعمان بن مقرن یکی از سرداران و فرماندهان عرب بود که در جنگ نهاوند (فتح الفتوح) در سال ۲۱ هجری یا ۶۴۲ میلادی پس از سه روز نبرد سنگین در پشت دروازه‌های نهاوند به دست سربازان ایرانی به فرماندهی فیروزان (پیروزان) کشته شد. جسد او در ۵ کیلومتری شمال غربی شهر نهاوند دفن گردیده‌است.

خانه قدوسی

این خانه قدیمی که متعلق به علی قدوسی از عالمان نهاوند است دارای سر در ورودی زیبائی است که با نقوش هندسی آجری تزئین شده‌است و دو ستون نما در دو سوی سر در به زیبائی آن افزوده‌است. نمای بنا در داخل حیاط به وسیلهٔ آجر کاری‌های زیبا تزئین شده‌است و قوسهایی به شکل شاخ قوچ نما را آراسته‌است. پیرامون حیاط با طاق نماهای هلالی تزئین شده‌است. این خانه قدیمی و تاریخی در خیابان انقلاب واقع شده‌است وچند خانه قدیمی دیگر در جای جای این شهر وجود دارد.

جاذبه‌های طبیعی نهاوند-شهر سراب‌های جوشان ایران

۱-سراب گیان

سراب گیان یکی از تفریح‌گاه‌های غرب کشور به‌شمار می‌رود. سرآب گیان، با چشمه‌های جوشان، پرآب و زلال، در ۲۲ کیلومتری جنوب غربی نهاوند در استان همدان پای کوه‌های گرین از رشته‌کوه‌های زاگرس جریان دارد که از جنوب به کوه‌های گرین و از غرب به زمین‌های روستاهای ظفر آباد و مهین آباد محدود می‌شود. تپه باستانی گیان نیز در مسیر و دو کیلومتری این سراب قرار دارد. در مسیر این سرآب، جنگلی طبیعی، به وسعت بیش از ۱۰۰ هکتار وجود دارد. کلمهٔ سرآب، از دو کلمهٔ «سر» و «آب» تشکیل شده که به معنی سرچمشه آب می‌باشد. در نهاوند به دلیل آهکی بودن زمین، آب حاصل از بارش با انحلال آهک به راحتی در زمین نفوذ می‌کند و به صورت چشمه در سطح زمین جاری، می‌شوند که معمولاً بسیار پرآب هستند. آب دهی سالانه سرآب گیان، در حد ۲۵۰۰ لیتر در ثانیه‌است، که پس از مصارف آشامیدنی اهالی و استفاده‌های کشاورزی روستاهای اطراف، مازاد آب به رودخانه گاماسیاب می‌ریزد. در مسیر این سرآب، جنگلی است طبیعی، به وسعت بیش از ۱۰۰ هکتار شامل: درختان قطور، کهنسال بلوط، چنار، زالزالک (گویچ) گرو، بید، زبان گنجشک، گوجه وحشی، داغداغان، آلوچه، مو، انجیر، ون، گلابی، نبهو، پادامک وحشی که یکی از تفریحگاه‌های غرب کشور محسوب می‌شود با توجه به قابلیت‌های گردشگری جنگل و سرآب گیان، اخیراً مطالعاتی انجام شده و برای آماده‌سازی و بهره‌برداری‌های گردشگری یک سلسله عملیاتی عمرانی در دست اقدام بوده و در حال حاضر نیز به عنوان یک اثر طبیعی جذاب قابل بازدید می‌باشد. دسترسی به این سرآب، از طریق جادهٔ نهاوند به کنگاور به سمت روستای گیان امکان‌پذیر می‌باشد.

۲-سراب گاماسیاب
سراب گاماسیاب
سراب گاماسیاب

سراب گاماسیاب (بزرگترین چشمه ایران) در ۲۰ کیلومتری جنوب شهرستان نهاوند به سمت نورآباد واقع شده‌است و از دره‌های شمالی رشته کوه گروین (کوه چهل نابالغان) سرچشمه می‌گیرد. منشأ اب آن یخچال طبیعی است و دارای آبدهی ۵ متر مکعب در ثانیه و دمای متوسط ۵ درجه سانتیگراد است.

رود گاماسیاب دارای آبی با کیفیت عالی می‌باشد. در طول دره شهرستان و مسیر دشت دلتایی نهاوند جاری است و به هنگام عبور، قسمت عمده روستاها و باغ‌های باختری شهر را مشروب ساخته و راهی شهرستان صحنه در استان کرمانشاه می‌شود. این رودخانه پس از ورود به استان کرمانشاه قره‌سو در عبور از استان لرستان، سیمره و در استان خوزستان کرخه نامیده می‌شود و بعد از این گذر پر پیچ و تاب به هورالعظیم می‌پیوندد. در بالا دست چشمه‌ها، غاری طبیعی دیده می‌شود که هر ساله میزبان گردشگران متعددی می‌باشد و نیز محوطهٔ اطراف سرآب جنگل کاری شده‌است. در مسیر این رود با احداث نیروگاه برق آبی و حوضچه‌های پرورش ماهی، در تولید برق و پرورش ماهی بهره‌برداری نموده‌اند. شایان ذکر است ماهی پرورش یافته در این منطقه به شهرها و کشورهای مجاور صادر می‌شود. چشمه جوشان و پرآب با ویژگی‌های خاص طبیعی، یکی از جاذبه‌های مستعد گردشگری استان محسوب می‌شود.

۳-سراب ملوسان

سراب ملوسان در ۱۷ کیلومتری شمال شهرستان نهاوند واقع گردیده‌است. زمین‌های اطراف این سراب، سرسبز و خرم و بیشتر روستاهای اطراف آن کوهستانی است و به همین علت از قدیم، بهترین منطقه پرورش بز کوهی و انواع شکارهای مختلف بوده‌است.

۴-سراب فارسبان

سراب فارسبان در ۳۲ کیلومتری جنوب غربی نهاوند با آبدهی ۱/۵ متر مکعب در ثانیه‌است که هر ساله تعداد زیادی از گردشکران داخلی را به سوی خود جلب می‌کند.

۵-سراب کنگاور کهنه

این سراب تقریباً در چهل و پنج کیلومتری غرب نهاوند و در نزدیکی روستای کنگاور کهنه در داخل یکی از دره‌های کوه گرو قرار گرفته‌است. دبی متوسط این سراب حدود ۰/۵ متر مکعب در ثانیه برآورد شده‌است. درختان این سراب از نوع چنار و بید است و یک درخت تنومند و کهنسال چنار که عمر آن به بیش از چهار صد سال می‌رسد در ابتدای سراب خودنمایی می‌کند. از دیگر سراب‌های این شهرستان می‌توان به سراب‌های بنفشه، گنبد کبود، تازناب طاف و باروداب (قلعه باروداب) اشاره کرد.

سراب فارسبان

۶-دریاچه وشت

دریاچه وشت که در ورودی روستای وشت در جاده بروجرد به نهاوند قرار دارد بر اثر افزایش بارش نزولات آسمانی در فرودین سال 1398 در نهاوند در محل یکی از معادن سنگ روستای وشت ظاهر شده است.بارندگی‌ها و پرآب شدن آب‌های زیر زمینی در روستای وشت شهرستان نهاوند باعث به وجود آمدن دریاچه در این منطقه شده که توجه زیادی را از نظر طبیعی به خود جلب کرده است.

گفته می شود عمق این در یاچه در برخی مناطق از۴متر تا ۱۰متر گزا رش شده است.این دریاچه به وسعت ۴ تا ۵ هزار متر مربع می باشد. طبق گفته کارشناسان آب این دریاچه آهکی است وخواص درمانی دارد.

دریاچه وشت

قنات‌های نهاوند

آب شهر از چند رشته قنات و چشمه تأمین می‌شود:*

  1. قنات قیصریه: که دارای ۴ سنگ آب است و از قنوات قدیمی شهر بوده در قیصریه خرابه مظهر شده خانه‌های چهار باغ و راسته میرزا آقا را مشروب می‌نماید.
  2. قنات چشمه: عبدل که دارای یک سنگ آب است در علیای محله سادات مظهر شده قسمتی از محله سادات میرزا آقایی و چهار باغ را مشروب می‌نماید.
  3. قنات پهلوان: محمدصادق که فعلاً دارای یک سنگ آب است و قسمتی از محله چهارباغ را مشروب می‌نماید.
  4. قنات گلشن: در محله گلشن مظهر و آن محل را مشروب می‌نماید. گذشته از این، چند چشمه نیز به نام چشمه علی، دو خواهران، چاله اولاد و چشمه ملامحمد طاهر مورد استفاده‌است.[21]

سوغات نهاوند

از جمله سوغات این شهرستان می‌توان به خمیر صنل، کلوا، حلوا گردویی و گز آردی که مختص نهاوند است اشاره کرد، همچنین نقل، گردو، عسل، شیره انگور، ترخینه هم از دیگر سوغاتی‌های معروف نهاوند است.

جستارهای وابسته

پانویس
  1. محمدمهدی احدیان. «بررسی جاینام نهاوند». فصلنامه علمی-پژوهشی <<پژوهش زبان و ادبیات فارسی>>. دریافت‌شده در ۱۸ آوریل ۲۰۱۴.
  2. «نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵». (به نقل از مرکز آمار ایران). ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ اکتبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۶.
  3. کسروی، احمد. کاروند کسروی.
  4. منبع وبگاه راسخون
  5. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۷ ژانویه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۰ ژوئیه ۲۰۱۴.
  6. «نسخه آرشیو شده» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۴ ژانویه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۷ ژوئیه ۲۰۱۶.
  7. چگینی، محمد. «مسئله انتخابات دوره چهارم مجلس شورای ملی در ولایت ثلاث. ج. ۱، ش. ۲، بهار ۱۳۹۰». نشریه اسناد بهارستان. دریافت‌شده در ۱۷ نوامبر ۲۰۱۴.
  8. «بروجرد». دانشنامه جهان اسلام (نقل قول از ابن مقفع). تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک); پارامتر |پیوند= ناموجود یا خالی (کمک); پارامتر |تاریخ بازیابی= نیاز به وارد کردن |پیوند= دارد (کمک)
  9. «جبال (۱) (جمع جَبَل) یا کورة جَبَل یا قُهِستان یا قوهستان (معرّب کوهستان) یا بلاد جبال». دانشنامه جهان اسلام. دریافت‌شده در ۱ ژوئن ۲۰۱۱.
  10. «پَهلَوی». دانشنامه جهان اسلام. دریافت‌شده در ۱ ژوئن ۲۰۱۱.
  11. علی‌اکبر دهخدا و دیگران، سرواژهٔ «ماه نهاوند»، لغت‌نامهٔ دهخدا (بازیابی در ۱۵ شهریور ۱۳۹۱.).
  12. پروژ عظیم راه‌آهن کربلا]
  13. http://www.ostan-hm.ir/fa/showpages.aspx?i=MA==%5Bپیوند+مرده%5D &mid=MzM=&spi=MQ ==
  14. «جمعیت و قومیتها». پورتال استانداری همدان. دریافت‌شده در ۹ مه ۲۰۱۷.
  15. «Language by Country». The Linguist List. دریافت‌شده در ۹ سپتامبر ۲۰۱۴.
  16. «LORI DIALECTS». Iranica. دریافت‌شده در ۲۹ سپتامبر ۲۰۱۴.
  17. محمد رستمی. «گویش نهاوندی». ایران فرهنگ.
  18. اشمیت، رودیگر، راهنمای زبان‌های ایرانی، جلد دوم: زبان‌های ایرانی نو، ترجمه پارسی زیر نظر حسن رضایی باغ‌بیدی، تهران: انتشارات ققنوس، ص۴۳۷
  19. سایت تبیان همدان
  20. علی حاکمی، «کتیبه بزرگ نهاوند»، در مجله باستانشناسی
  21. لغتنامه دهخدا، مدخل نهاوند
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.