هریوا
هَریوا (اوستایی: هَرَئیووا Haraēuua؛ پارسی باستان: هَرَیوا Haraiva؛ یونانی باستان: آرئیا Ἀρεία (نباید با نام یونانی آریانه (Arianē) اشتباه شود)؛ لاتین: آریا Aria[1]) سرزمینی باستانی واقع در درهٔ حاصلخیز هریرود (به یونانی: Ἄρειος آرئیوس) بودهاست.
آریا | |
---|---|
استان شاهنشاهی هخامنشی، امپراتوری سلوکی و شاهنشاهی اشکانی | |
۵۳۰ پیش از میلاد–قرن سوم پیش از میلاد | |
مرکز | |
Historical era | دوران باستان |
• تأسیس | ۵۳۰ پیش از میلاد |
• شاهنشاهی کوشان conquest | قرن سوم پیش از میلاد |
امروزه بخشی از | افغانستان ایران ترکمنستان |
این سرزمین که نامش را نیز از هریرود گرفته در قدیم بسیار حاصلخیز و هم مرکز شرابسازی بودهاست. بطلمیوس موقعیت هریوا را در جنوب مرو و باختر، در شرق پارت و بیابان کارامانیا، شمال زرنگ و غرب پاراپامیز آوردهاست و بنابراین مشتمل بر تقریباً ولایت هرات امروزی در افغانستان میشدهاست. پایتخت آن قبل از حملهٔ اسکندر مقدونی به ایران، آرتاکوآنا (به یونانی: Ἀρτακόανα) بودهاست. باشندگان هریوا را هروی مینامند.
ورود آریاییها
هرویها (به یونانی: آرینها) دستهای از تیرههای آریایی بودند که در هزارهٔ دوم پیش از میلاد، زادبوم خود در آسیای مرکزی را رها کرده و از ناحیهٔ رودخانهٔ آمودریا (اکسوس یا جیحون) به داخل فلات ایران روی آوردند و در سرزمینی بارور، پیرامون درهٔ حاصلخیز هریرود (به لاتینی: Arius) جای گرفتند. نام سرزمینشان را به نام این رودخانه، هریوا نامیدند، که کم و بیش با ولایت هرات امروزین همانند است. واژه هرَی از زبان ایرانی باستان هَرَیو آمده که به معنی «پُرشتاب» است.[2]
هریوا در اوستا
هریوا در فَرگَرد نخست وندیداد اوستا به نام هَرویو (Harôyu) آمدهاست که «ششمین سرزمین و کشور نیکی که من، اهورامزدا، آفریدم هرویو و دریاچهاش بود.»
دورانهای ماد و هخامنشیان
در سدههای واپسین هفتم و آغازین ششم پیش از میلاد، هریوا بدست دولت ماد افتاد و پس از انقراض دولت ماد بدست کورش بزرگ، یکی از ساتراپیهای هخامنشیان بهشمار میرفت. نام هریوه در فهرست سرزمینهای تابع هخامنشیان در تمام سنگنوشتههای بجایمانده از دورهٔ داریوش بزرگ و خشایارشا آمدهاست. بگفتهٔ بطلمیوس گیتیشناس یونانی، مرکز فرمانروایی هخامنشیان در هریوا، در آرتاکوآنا بودهاست. هرودت تاریخدان یونانی نیز در کتاب سومش هرویها را در فهرست مالیات دهندگان ایران آوردهاست.
دوران اسکندر
به گفتهٔ تاریخدان یونانی هرودت، اسکندر مقدونی در ۳۳۰ قبل از میلاد، آرتاکوانا، مرکز ساتراپی هریوه را گشود. ساتراپ (والی) هریوه در آن زمان ساتی برزن نام داشت. اگر چه باشندگان هریوا بسختی مقاومت کردند اما سپاهیان اسکندر موفق به فتح شهر شده و آن را ویران و بیش از نیمی از باشندگان آن را به قتل رسانیدند. اسکندر سپس شهر را آباد کرد و نام آن را «اسکندریه آریانا» (به یونانی: Αλεξάνδρεια, η Αρειανή الکساندرئیا آرئیانه)[3][4] یا بهطور سادهتر «اسکندریه آریا» نهاد.
دورانهای سلوکیان و اشکانیان
بعد از مرگ اسکندر (در سال ۳۲۳ ق. م)، هریوا جزئی از قلمرو سلوکیان درآمد. تا اینکه بعد از سال ۲۴۰ ق.م. دو سرزمین همسایهٔ هریوا یعنی باختر و پارت از اربابان مقدونی مستقل شدند. در این زمان هریوا جزئی از قلمرو دولت یونانی باختری نوبنیاد درآمد. در بین سالهای ۲۰۸ و ۱۹۰ ق.م. آنتیوخوس سوم (ملقب به کبیر) پادشاه سلوکی توانست قلمروش را تا سرزمینهای شرقی گسترش دهد و دوباره هریوا بدست سلوکیان افتاد. در سال ۱۶۷ ق.م. مهرداد یکم پادشاه مقتدر اشکانی با شکست دادن اوکراتید هریوا و برخی از سرزمینها را از سلوکیان گرفت. ازین به بعد هریوا جزئی از قلمرو اشکانیان باقیماند.
دوران ساسانیان
هرات در دورهٔ ساسانیان در سنگنبشتهای در کعبه زردشت واقع در نقش رستم به نام هریو (Harēv) و در فهرست پایتختهای استانهای امپراتوری ساسانیان به زبان پهلوی به نام هری (Hariy) یاد شدهاست.[5] در دورهٔ ساسانی از مراکز مهم نظامی و منطقه مرزی در مقابله با هیاطله بودهاست. پیش از حملهٔ اعراب مسلمان به خراسان دارای اقلیت مسیحی نستوری بود. این شهر مرکز شرابسازی هم بود.
دوران پس از اسلام
در سال ۳۱ ه.ق (حدود ۶۵۰ م) یا کمی پس از آن باوجود مقاومت سرسختانهٔ هرویها، شهر به دست اعراب مسلمان فتح شد.
در نوشتههای تاریخی نظیر تاریخ بیهقی، هریوا به نامهای هریوه، هریو، هری و هرات نیز آمدهاست. زر هریوه یا دینار هریوه که طلایی خالص و رایج، مسکوک ضرابخانهٔ هرات بوده مشهور است.
جستارهای وابسته
پانویس
- مشارکتکنندگان ویکیپدیا، آریا، ویکیپدیای لاتینی، دانشنامهٔ آزاد. (بازیابی در ۲۲ دسامبر ۲۰۰۸).
- دانشنامه ایرانیکا، سرواژه هرات
- مشارکتکنندگان ویکیپدیا، آرتاکوانا، ویکیپدیای لاتینی، دانشنامهٔ آزاد. (بازیابی در ۲۲ دسامبر ۲۰۰۸).
- وبگاه اسکندر مقدونی بایگانیشده در ۲۹ دسامبر ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine، سرواژهٔ Αρτάβαζος، سطر ۲۲م (به زبان یونانی، بازیابی در ۲۲ دسامبر ۲۰۰۸).
- "HERAT, ii.HISTORY, PRE-ISLAMIC PERIOD، وبگاه دانشنامه ایرانیکا". Retrieved 30 March 2009.
منابع
- وبگاه دانشنامه ایرانیکا، سرواژههای "ARIA"
- ایران باستان، حسن پیرنیا
- حاشیهٔ برهان قاطع، پورداود
- ویکیپدیای لاتینی، بازیابی در ۲۲ دسامبر ۲۰۰۸