بز

بُز (نام علمی: Capra aegagrus hircus) یک زیرگونه اهلی‌شده از راستهٔ جفت‌سمان (Artiodactyla)، خانوادهٔ گاوسانان (Bovidae)، سرده بزهای کوهی (Capra) و گونه بز وحشی (C. aegagrus). گاهی برای تفکیک میان دو جنسیت این جانور جنس ماده آن را «بُز» و جنس نر آن را «کَل» می‌گویند.

بز
یک بز پاکوتاه ایستاده بر کنده
وضعیت بقا
اهلی‌شده
آرایه‌شناسی
فرمانرو: جانوران
شاخه: طنابداران
رده: پستانداران
راسته: جفت‌سمان
تیره: گاوسانان
زیرخانواده: بزیان
سرده: بزهای کوهی
گونه: C. aegagrus
زیرگونه: C. a. hircus
نام سه‌جمله‌ای
Capra aegagrus hircus
(لینه، ۱۷۵۸)

به بچه‌بز یا بزِ خردسال، بُزغاله گویند.[1] به بزغالهٔ شیرمست یا بزغاله شش‌ماهه کهره می‌گویند. بز بالغ نر «پازن» و بز غالب (آلفا) گله تکشاد یا تَکّه نام دارد.

نخستین نشانه‌های اهلی‌سازی بز در ایران یافت شده که مربوط به حدود ۱۰٬۰۰۰ سال پیش از میلاد است.[2]

مردمک چشم بز به شکل مستطیل افقی با گوشه‌های محدب است.[3]

تولید مثل

فصل و سن زادآوری بز به آب و هوا ، نوع و میزان غذا و نژاد بستگی دارد. در مناطق گرمسیری استوایی بز در تمام طول سال می‌تواند زاد آوری کند. اما در مناطق معتدل و سرد فصل زاد آوری اواخر تابستان تا اواخر زمستان است. آغاز سن زادآوری بز معمولاً از ۷ ماهگی تا ۱۹ ماهگی است، اما اغلب بزها تقریباً در یک سالگی قادر به تولید مثل هستند.

عمر بز معمولاً میان ۸ تا ۱۲ سال و بطور متوسط ۱۰ سال است. فصل تولید مثل بز در ایران معمولاً اواخر تابستان و اوایل پاییز است. دوره آبستنی تقریباً پنج ماه است و بزغاله‌ها معمولاً در اسفند ، فروردین و اردیبهشت متولد می‌شوند. بز یک تا دو و گاهی سه بزغاله می‌زاید. بزغاله بسیار چالاک و بازیگوش است و چند ساعت پس از تولد می‌تواند به همراه مادرش حرکت کند.

نژادهای بز

بز اهلی، نژادهای گوناگونی دارد که در سراسر جهان، پراکنده‌اند و به احتمال بالا، منشأ آنان، پازن یا بز وحشی ایرانی بوده‌است. امروزه بیش از ۳۰۰ نژاد بز اهلی ، با ویژگیهای مختلف ، در سراسر جهان دیده می‌شوند ، که شماری از آنها از نظر اقتصادی و زندگی انسان اهمیت فراوان دارد. مثلاً نژادهای آنقره و کشمیر را برای تولید کرک و موی آنها و نژادهای سانن ، توگن بورگ و چند نژاد اصلی دیگر را برای تولید شیر فراوان و بعضی نژادها را برای تولید گوشت پرورش می‌دهند.

گونه‌ای نژاد بسیار کوچک بز را در آفریقا، برای گوشت آن و در آمریکای شمالی به عنوان حیوان دست‌آموز خانگی پرورش می‌دهند و دانشمندان برای تحقیقات آزمایشگاهی از آن استفاده می‌کنند. در بخشهایی از آسیا و آفریقا طبق سنتهای رایج ، نگهداری گله‌های بزرگ بز را نشانه برکت و ثروت می‌دانند. بز تقریباً هر نوع گیاه ، حتی گیاهان تلخ مزه و خارهای بیابان را می‌خورد. از این‌رو گله‌داران بزرگ از بز برای پاکسازی مراتع خود از این گونه گیاهان بهره می‌گیرند.

در کشورها

ایران

نخستین شواهد از اهلی سازی بز در جهان متعلق به منطقه گنج دره کرمانشاه ایران است (حدوداً ده هزار سال قبل از میلاد) که نشان دهندهٔ پرورش سازمان یافتهٔ این حیوان است. گونه‌های والد Capra hircus aegagrus است که هنوز به‌طور وحشی (بز کوهی) از ترکیه تا بلوچستان یافت می‌شود.

بز در اوستا یاشت ۱۴٫۲۵ به عنوان یکی از اشکالی که Vərəθraγna اختیار می‌کند ذکر شده؛ در وندیداد ۵٫۵۲ شیر بز در زمره غذاهایی که زنانی که بچه مرده می‌زایند ممکن است مصرف کرده باشند آمده‌است. دو لفظ دیگر اوستایی، ازه «بز نر» و اسچانی «-بچه» در نیرنگستان و در دادستان ایک دنیگ در فهرست حیواناتی که قربانی می‌شوند و در پوندهیشن که گفته می‌شود کوجمترین گوسپند است ذکر شده. در بوندهیشن پنج سرده بز ذکر شده‌اند.

گونه‌های اهلی بز در جهان ایرانی در کل به‌طور سازمان یافته مورد مطالعه قرار نگرفته‌اند، و تلاشی در جهت بهبود ژنتیکی آنها هم صورت نگرفته‌است. به نظر می‌رسد همگی به یک نوع تعلق داشته باشند، و شاخ‌های شمشیرگونه داشته باشند. مقطع آن دراز یا قدری مقعر است و پشم بلند سیاه یا به ندرت قهوه‌ای تیره‌ای دارد. واریاسیون‌های اصلی منطقه‌ای، که بازتاب دهندهٔ محیط زیست آن‌ها (استپ یا کوه) هستند، درازی مو رنگ‌بندی سر و سم و فرم و درازی گوش‌ها و الی آخر هستند. وجود بزهای گونهٔ آنکارا در ایران و افغانستان محتمل است ولی جایی ثبت نشده، مثالهای منزوی را ممکن است بتوان در نتیجهٔ موتاسیون‌ها یافت ولی نه آن طور که در ترکیه رخ می‌دهد، از طریق تولید مثل گزینشی.

جمعیت بزها در جهان حدود یک میلیارد رأس و در ایران حدود ۱۶ میلیون رأس تخمین زده شده‌است. این ارقام به وضوح اهمیت بز در جهان و ایران را نشان می‌دهند. در واقع، گرچه این حیوان در بازار ایران کمتر از گوسفند ارزش دارد، در تمامی نواحی که از دامداری امرار معاش می‌کنند به دلیل گسترهٔ محصولاتش و آسانی نگهداری بسیار مورد توجه است. بزها چیزهایی را می‌خورند که گوسفند نمی‌تواند بخورد، حتی در اراضی تعریف نشدهٔ حومهٔ شهرها، و نقش غیرقابل انکاری در مسیر سازی دارند. بدین ترتیب برای فقرا در ایران و افغانستان و بسیاری دیگر از مناطق خشک مانند آفریقا، بز نقشِ هم گاو و هم گوسفند را ایفا می‌کند.[4]

بزرگترین پرورش دهندگان

فهرست کشورها بر پایه بیشترین شمار بز زنده در سال ۲۰۱۸

کشور تعداد بز
 چین ۱۳۸٬۰۰۰٬۰۰۰
 هند ۱۳۲٬۰۰۰٬۰۰۰
 نیجریه ۷۹٬۳۸۰٬۰۰۰
 پاکستان ۷۴٬۱۳۰٬۰۰۰
 بنگلادش ۶۰٬۰۷۰٬۰۰۰
 چاد ۳۶٬۵۲۰٬۰۰۰
 اتیوپی ۳۳٬۰۴۰٬۰۰۰
 سودان ۳۱٬۸۳۰٬۰۰۰
 مغولستان ۲۷٬۱۲۰٬۰۰۰
 کنیا ۲۶٬۷۱۰٬۰۰۰
 مالی ۲۵٬۲۲۰٬۰۰۰
 اندونزی ۱۸٬۷۲۰٬۰۰۰
 تانزانیا ۱۸٬۳۸۰٬۰۰۰
 نیجر ۱۷٬۴۱۰٬۰۰۰
 اوگاندا ۱۶٬۱۹۰٬۰۰۰
جهان ۱٬۰۴۵٬۰۰۰٬۰۰۰

جستارهای وابسته

پانویس
  1. فرهنگ معین، سرواژهٔ «بزغاله».
  2. "BOZ". ENCYCLOPÆDIA IRANICA. Retrieved 24 November 2013.
  3. Goats have ... all-that-is-interesting.com
  4. "BOZ – Encyclopaedia Iranica". Encyclopædia Iranica. 1989-12-15. Retrieved ۲۰۱۵-۰۸-۲۵.

منابع
  • معین، محمد، فرهنگ معین، انتشارات امیرکبیر.
  • Wikipedia contributors, "Goat", Wikipedia, The Free Encyclopedia, (نسخه ۸ ژوئیه ۲۰۰۶).

نگارخانه
  • یک بز در کوهستان پارک مشهد
  • دو بز در حال شاخ به شاخ

پیوند به بیرون
مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به بز در ویکی‌گفتاورد موجود است.
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ بز موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.