علی‌مردان‌خان (معاصر)
علی‌مردان‌خان بختیاری (زاده ١٢٧١-درگذشته ١٣١٣-تهران-زندان قصر) از سرداران بختیاری ایران از ایل چهارلنگ بختیاری در منطقه چنارود فریدن استان اصفهان و سردشت ایران بود که با ارتش رضاشاه درگیری داشت.[1] علی مردان خان در سال ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۳ به مدت ۵ سال مبارزه مسلحانه داشت وی از باب محمود صالح بود که این باب از دو طایفه محمد صالح و مُمزائی تشکیل شده است. وی در آن زمان در منطقه ای که هم اکنون در شمال غرب استان اصفهان و در شهرستان چادگان قرار دارد، در روستایی به نام چهل چشمه زندگی می‌کرد همچنین بناهایی در روستای اورگان بنا نمود که امروزه به عنوان یک بنای دولتی در این روستا مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما این روستاها در منطقه‌ای واقع شده که ان را می‌توان حد فاصله چهار لنگ و هفت لنگ نامید. در ضمن می‌توان اشاره کرد که باب محمود صالح این مکان را به عنوان ییلاق خود انتخاب کرده و در زمستان‌ها به گرمسیر سردشت خوزستان مهاجرت می‌کردند.
| علی مردان خان چهارلنگ بختیاری علی‌مردان‌خان | |
|---|---|
 تصویر علی‌مردان‌خان بختیاری | |
| زادهٔ | چنارود |
| درگذشت | ۱۳۱۳ زندان قصر، تهران |
| علت درگذشت | اعدام توسط رضا شاه |
| آرامگاه | شهر ری حرم عبدالعظیم حسنی ضلع غربی |
| محل زندگی | چنارود |
| ملیت | ایران |
| دیگر نام‌ها | شیر علیمردون |
| نژاد | بختیاری |
| شهروندی | ایران |
| سالهای فعالیت | مبارزه مسلحانه (۱۳۱۳–۱۳۰۸) |
| کارهای برجسته | چهار لنگ بختیاری |
| شهر زادگاه | چنارود |
| عنوان | شیرعلی مردان |
| مخالف(ها) | پهلوی و قاجار |
| دین | اسلام |
| مذهب | شیعه |
| همسر(ها) | بی بی عروس |
| والدین | علیقلی خان چهارلنگ بختیاری و بی‌بی مریم بختیاری |
پیشینه
علی مردان خان فرزند علیقلی خان چهارلنگ، پسر محمد علی خان اوّل (که در سال های۱۲۶۷ تا ۱۲۷۱ ه.ق علیه حکومت ناصرالدین‌شاه قاجار به مبارزه برخاست) پسر الله کرم خان پسر محمد حسین خان پسر ابدال خان (رهبر قیام بختیاری بر علیه آقامحمدخان قاجار در سال۱۱۹۹ ه. ق) و از نوادگان علیمردان خان اول (نایب السلطنه ایران بعد از نادرشاه و قبل کریم خان زند) از طایفهٔ محمود صالح یکی از شاخه‌های بزرگ چهارلنگ بود. مادرش بی بی مریم، معروف به سردار مریم بختیاری دختر حسینقلی خان ایلخانی بختیاری بود. بی بی مریم در جنگ اول جهانی که بخش‌هایی از ایران اشغال و زیر نفوذ نیروهای استعمارگر روسی و انگلیسی قرار گرفته بود؛ علیه نیروهای اشغالگر روس و انگلیس قیام کرد.
پدرش در بین طوایف زیادی از چهارلَنگ و در بین هفت لَنگ‌ها نیز جایگاه خاصی داشت و مادر شجاعش بی‌بی فاطمه به سردار فاطمه بختیاری شهرت داشت. بی‌بی فاطمه فرزند یکی از سران بختیاری بود که به دست پسران ناصرالدین شاه (سلطان مسعود میرزا ملقب به ظل‌السلطان) کشته شد.
پدرش در جوانی در اثر توطئه‌ای فامیلی وفات یافت. علیمردان خان، کودکی خود را نزد مادر بزرگ مادریش بی بی فاطمه چهارلنگ کیانرثی (دختر علیرضا خان کیانرثی عموزاده محمدتقی خان چهارلنگ اولین ایل خان مقتدر بختیاری و از نوادگان دختری علیمردان خان چهارلنگ محمودصالح (نایب السلطنه)) و همچنین دایی‌های خود علیقلی خان سردار اسعد و خسروخان سردار ظفر گذراند و به مکتب رفت. در جوانی، از سواران بختیاری در قیام مشروطه بود. در سال ۱۳۰۲ خورشیدی بعد از مجزا شدن طوایف چهارلنگ از هفت لنگ به همراه برادر خود محمد علی خان به عنوان رؤسای این طایفه تعیین گردیدند. علیمردان خان پس از چندی علیه دولت رضاشاه شورید و بختیاری و شمال خوزستان را تصرف کرد اما نهایتاً با تهاجم ارتش و پا در میانی دیگر خوانینِ بختیاری پس از یکسال جنگ در قهفرخ، فرخ شهر کنونی حاضر به صلح و تسلیم شد و به زندان قصر منتقل گردید. سرانجام در سپیده دم سال ۱۳۱۳ خورشیدی و برخلافِ امان نامه‌ای که رضاشاه صادر کرده بود در برابر جوخه اعدام قرارگرفت.
مرگ علیمردان خان تأثیر زیادی بر ایل بختیاری گذاشت تا حدی که دلیری‌های او در میدان جنگ به میانِ مَثلها و شعرهای بختیاری نیز راه یافت و آهنگسازان برای او ترانه شیرعلیمردان را ساختند.
علی مردان خان در کلام نویسندگان
درسپیده دم یکی از روزهای اسفند ۱۳۱۳ حیاط زندان، در وسط سنگ‌فرش حیاط چوبه داری دیده می‌شد؛ که در فاصله معینی تعدادی نظامی مسلح در حالیکه تفنگهای خود را آماده شلیک می‌کردند، جهت اجرای مأموریت حکم اعدام صف کشیده بودند. زیرا علیمردان خان بختیاری محکوم به مرگ شده بود.
سید جعفر پیشه‌وری از قول یکی از زندانبانان که شاهد اعدام آن سر کرده بختیاری بود می‌نویسد: در آخرین لحظاتی که می‌خواستند وی را به چوبه دار ببندند کلاه پهلوی خود را به نشان نفرت از رژیم پهلوی مچاله کرد و دور انداخت و صدای رسایش که می‌گفت زنده باد ایران و آزادی با صفیر چند گلوله خاموش شد و لحظاتی بعد جسد بیجان مردی که دلی چون شیر و عزمی پولادین داشت و در میدان‌های جنگ هیچ رزمنده‌ای پشت او را ندیده بود دمر بپای چوبه دار بر زمین در غلطید.
نامه علی مردان خان به ریاست مجلس شورای ملی
از اسناد مهم تاریخ معاصر ایران در موضوع روابط بختیاری ها، نامه ها و شکایاتی است که علی مردان خان بختیاری به ریاست مجلس شورای ملی نگاشته است. اصل نامه ها در مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود.[2] علی مردان خان در این شکوائیه بر چند نکته و موضوع تاکید و اشاره کرده است:
۱. ظلم و ستم فراوان خوانین به بختیاری ها و استثمار بیرحمانه مردم
۲. وابستگی خوانین به اجانب و بیگانگان
۳. بی اعتنایی برخی خوانین به اصول مشروطیت و عدالتخواهی.
متن خلاصه شده و اعتراضات او نیز بدین شرح است:
چند نفر از خوانین هفت لنگ که زمامدار حکومت بختیاری بوده و در هر واقعه خود را جلو انداخته و قائد و زعیم ایل بوده‌اند ، با اینکه خود مصدر هیچ خدمتی نبوده‌اند و در هر موقع جز خیانت ، چیزی از آنان مشهود نگردید ، سالهای دراز حکومت و وزارت و مشاغل مهم مملکتی را به عنوان مزد خدمت ، اشغال و از ظلم ، تعدی ، غارت و ضبط دارایی ملت فرو نگذاشته ، نه تنها ایل بختیاری را از هستی ساقط بلکه مجاهدات و خدمات آنها را بی‌نتیجه ، شرافت و آبروی آنها را به واسطه عملیات خائنانه تضییع نمودند.
فقط مطلبی که بر وکلا معظم پوشیده و مخفی است ، همانا رفتار ظالمانه و حرکات شقاوت کارانه‌ایست که نسبت به ایل و طوایف بیچاره ما آورده که قلم از تحریر آن عاجز است.
بیچاره ایل بختیاری از اثر ظلم و تعدی آنها نه مال دارد نه جان نه اختیار نه اراده. از کلیه حقوق زندگی عادی بی‌نصیب است. عده از ایل بختیاری از فرط بیچارگی، زن‌های خود را به انگلیس‌ها فروخته و برای سد جوع در هوای گرم عربستان ، در مقابل جزئی روزی در معادن نفت به کارهای سخت مشغول هستند.[3]
علی مردان خان در شعر شاعران
- برگ بلوط‌ها از پِشِنگه باروت
- مُشبک است
- آن کیست
- راه بر نفسِ تنگه بسته؟
- آن کیست
- رِکه کرده
- از کُچه بلند؟
- وقتی دهان سنگرش از چهچهٔ گلوله تهی ماند
- دلم رُمبید
- که را دلی است که در نعش شیر علی نگاه کند؟
- آن سوی سنگ پوزه‌های مورب
- آن سوی آفتاب
- آنجا که کرکسان
- قیقاج می‌زنند
- مگر نعش شیر علی افتاده‌است؟
- که را دلی است که در نعش او نگاه کند؟
- جز بی عروس
- که توریِ سپید را
- از سر هنوز نگشوده‌است؟
- بی عروس!
- نعش شیر علی را
- از زیر آفتاب
- بردار
مرثیه بختیاری
تفنگ علیمردون هم باز صدا کرد سرهنگ کُله پوستی هنگ بِلا کرد
تفنگ علیمردون هم باز قُرمنید سرهنگ کله پوستی چادر رُمنید
بی عروس کل ایزنه کل بساکی سَنگران خین گِرِد تا کفت خاکی
بی عروس تو کل بزن کل بساکی تفنگچی زِ مَمصالح سُوار ز راکی
شُمشیر علیمردون طلای بی غَش به زمین بِرچ ایزنه به آسمون تَش
نظامی کله پوستی لنگا مَلاری نی تری جنگ بُکُنی وا بختیاری
طیاره بال بال کنه سر کوه وِردُون اسم شانه کور کنه شیر علی مردون
طیاره بال بال کنه سر کوه فردون شُمشیرم به گِـل زنم سی کل ایرون
دودر گل سی کشتنم پلان بریدن گویلم ز داغ مو کمر بریدن
بالونا بالا هوا بالا تنیده ددویل محمد علی پلا بریده
کُجه تیپ کُجه سپاه کُجه فراشُم ره بدین دام و ددوم بیان سر لاشم
پانویس
در تاریخ بختیاری علی مردان خان (اول) دیگری هم وجود داشته که جد شیرعلیمردان (دوم) محمودصالح می‌باشد. علی مردان خان اول بعد از افشاریه با تصرف خوزستان و لرستان و اصفهان و فارس و دیگر نواحی مدعی تاج و تخت سلطنت بود و به نیابت از ابوتراب صفوی (شاه اسمائیل سوم) نایب السلطنه ایران شد، اما پس از کشمکشهایی با کریم خان زند و طی نبردهایی با وی، در چهار محال توسط گماشتگان کریم خان زند ترور شد.
منابع
- در تاریخ ایل بختیاری علی‌مردان‌خان دیگری هم مشهور شده که پس از مرگ نادرشاه، نایب السلطنه ایران بود و پس از نزاع‌های با کریم خان زند، در چهارمحال بختیاری ترور شد.
- «شهید علیمردان خان بختیاری کیست؟ + تصاویر». snn.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۴.
- «شهید علیمردان خان بختیاری کیست؟+ تصاویر». پایگاه خبری تحلیلی فردا | Farda News. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۴.
- حماسه زاگرس، مصطفی علیزاده گل سفیدی