طاق‌بستان

طاق‌بستان (به کردی: تاق وەسان به معنای طاق سنگی) مجموعه‌ای از سنگ‌نگاره‌ها و سنگ‌نوشته‌های دورهٔ ساسانی است که در ایران در محله طاق‌بستان در شمال شرقی شهر کرمانشاه و در غرب ایران واقع شده‌است. این مجموعه در قرن سوم میلادی ساخته شده‌است و ارزش هنری و تاریخی زیادی دارد. چند صحنهٔ تاریخی از جمله تاج‌گذاری خسرو پرویز، تاج‌گذاری اردشیر دوم، تاج گذاری شاهپور دوم و سوم و هم‌چنین چند سنگ نوشته (کتیبه) به خط پهلوی کتیبه‌ای و مراسم شکار گراز توسط سوار کاران و نواختن موسیقی با آلات موسیقی چنگ در آن حک شده‌است. وجود کوه و چشمه و دریاچه‌ای که در کنار آن قرار دارد، این مکان را به گردش‌گاهی زیبا تبدیل نموده که از زمان‌های دیرین تا به امروز مورد توجه بوده‌است. طاق‌بستان یکی از قدیمی‌ترین و زیباترین آثار باستانی ایران به‌حساب می‌آید.

مختصات: ۳۴٫۳۸۷۵۲۸۵۴۶°شمالی ۴۷٫۱۳۲۰۹۵۶۴۷۶°شرقی / 34.387528546; 47.1320956476
طاق‌بستان
طاق بستان
نامطاق‌بستان
کشورایران
استانکرمانشاه
شهرستانکرمانشاه
بخشمرکزی (کرمانشاه)
اطلاعات اثر
نام محلیتاق‌وه‌سان
نام‌های دیگرتاق‌وسان
نام‌های قدیمیتاق‌وه‌سان(کردی[1])
نوع بناسنگ‌تراش
کاربریتفریحگاه و محل شکار شاهنشاهان و نمایش قدرت
کاربری کنونیگردشگری
دیرینگیحدود ۱۵۰۰ سال
دورهٔ ساخت اثرساسانیان
بانی اثرساسانیان (شاپور دوم)
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت۱۷۲
تاریخ ثبت ملی۱۵ دی ۱۳۱۰
اطلاعات بازدید
امکان بازدیدعموم مردم

تاریخچه
نقاشی از طاق بستان اثر اوژن فلاندن فرانسوی در اوایل دوره قاجار

طاق‌بستان در زبان کردی کرمانشاهی تاق‌وه‌سان گفته می‌شود.[1] «طاق» همان «طاق»، «وه» بمعنی «از» و «سان» بمعنی «سنگ» است و به این ترتیب «طاق‌وه‌سان» در زبان کردی «طاق سنگی» یا «طاقی از سنگ» معنا می‌دهد.[2][3]

این مجموعه در سدهٔ سوم میلادی ساخته شده‌است. شاهان ساسانی نخست نواحی اطراف تخت جمشید را برای تراشیدن تندیس‌های خود برگزیدند، اما از زمان اردشیر دوم و شاهان پس از او، طاق‌بستان را انتخاب کردند که در مسیر جادهٔ ابریشم قرار داشت و دارای طبیعتی سرسبز و پرآب بود که امروزه نیز به همین شکل است.

عکس قدیمی از داخل طاق بزرگ در زمان اواخر دوره قاجار

ارزش هنری

هنر نقاشی و موسیقی
نگارهٔ زنان موسیقی‌دان در طاق بزرگ که در حال نواختن چنگ هستند.

سنگ‌نگارهٔ شکارگاه سلطنتی طاق بستان نخستین تابلوی سنگی با رعایت قاعده و اصول نقاشی در جهان به حساب می‌آید.[4] در این حجاری خسرو سوار بر شبدیز به گونه‌ای است که گویی اثر از روی نقاشی، نقش شده‌است. هم‌چنین در طاق بزرگ آثاری از زنان موسیقی دان به چشم می‌خورد که به نواختن چنگ و سازهای بادی مشغول هستند.[5][6][7] در قسمتی دیگری از طاق بزرگ صحنهٔ شکار گراز به چشم می‌خورد که از نظر حرکت و نمایش از جمله شاهکارهای هنر سنگ‌نگاری به‌شمار می‌رود، که در سبک هنری، نزدیک به سبک نقاشی بر روی دیوار است.[8]

پوشاک استفاده شده

با مطالعهٔ تحلیلی در نقش‌برجسته‌های طاق بستان، لباس رنگارنگ سوار با نخ‌های زرّین بافته شده و دارای سبک‌های لوزی شکل و تزئین کاملاً هندسی است. در صحنهٔ شکار گراز شاه لباسی در تن دارد که پارچهٔ آن مزین به نقش سیمرغ در نشانه‌های دایره‌وار است. لباس پاروزن‌ها نیز نقش‌های نمایشی دارد. در نقش برجسته‌ای در دیوارهٔ جانبی طاق بستان، زیور تشریفاتی جامهٔ پادشاه که بر تخت نشسته درون شمهٔ مرکزی به روی قرصی از بلور مهر کنی شده و با انواع زردوزی و گل‌اندازهای تنگ هم، تزئین فراوان یافته و جامه‌های ملتزمان و فیل‌سواران با نگاره‌های گیاهی و پرندگان، دست‌دوزی شده‌است.[9]

بخش‌ها

نقش‌برجستهٔ تاج‌گذاری اردشیر دوم
نوشتار اصلی: نقش‌برجسته تاج‌گذاری اردشیر دوم
اردشیر دوم در وسط، اهورا مزدا سمت راست و زرتشت سمت چپ او

این نقش برجسته نخستین نقش برجستهٔ طاق‌بستان است که در کنار طاق کوچک قرار دارد.[10] در سمت راست ایوان کوچک، سنگ‌نگاره‌ای وجود دارد که صحنه تاج‌ستانی اردشیر دوم، نهمین شاه ساسانی را نشان می‌دهد. در این صحنه، شاه ساسانی به حالت ایستاده با صورتی سه ربعی و بدنی تمام رخ در مرکز صحنه نقش شده که دست چپ را بر روی قبضهٔ شمشیر گذاشته و با دست راست حلقهٔ روبان‌داری را از اهورا مزدا می‌گیرد، درحالی که زرتشت یا به قولی میترا با هاله‌ای از نور در سمت چپ، پشت سر او قرار دارد.[10] زیر پای اردشیر دوم، ژولیان امپراتور روم که در جنگ اسیر شده‌است، قرار دارد. شاه ساسانی چشمانی درشت و ابروانی برجسته دارد. ریش او مجعد و موهای سرش به صورت انبوه بر روی شانه‌ها آویخته شده‌است. وی گوشواره‌ای بر گوش و گردن‌بندی در گردن و دست‌بندی در مچ دارد. گوشوارهٔ او به شکل حلقهٔ مدوری است که گوی کوچکی به آن آویزان است. گردن‌بند او نیز شامل یک ردیف مهره‌های مرواریدی درشت است. از قرار معلوم امشاسپند واسط بین آدمیان و اهورا مزدا، و هومن (بهمن) بوده‌است چه در گزیده‌های زاتسپرم می‌خوانیم: «وهومن زرتشت را به آسمان برین فراز برد که همه روشنی بود، که فروغ جاویدان و بی‌انتها بود که اهورا مزدا بود به سان روشنایی محض و خالص» (تاریخ مطالعات ایرانی، هاشم رضی صفحه ۲۴۶). لذا تصویر پشت سر اردشیر دوم، امشاسپند وهومن است.

طاق بزرگ
طاق بزرگ

مهم‌ترین اثر در طاق بستان، طاق بزرگ با سنگ نگارهٔ تاج‌گذاری خسرو پرویز است که دارای ایوانی با فضای مستطیل به عرض ۷ متر و ۸۵ سانتیمتر، ارتفاع ۱۱ متر و ۹۰ سانتیمتر و عمق ۷ متر و ۶۵ سانتیمتر است[11] که در کنارهٔ ورودی طاق، سنگ نگاره‌ای از فرشتگان بال‌دار، درخت زندگی، مجالس شکار گراز و شکار مرغان و ماهیان در مرداب و نقش‌های فیل، اسب و قایق می‌باشد که حاکی از مراسم بزم و شادی است.

در زیر نقش تاج‌گذاری خسرو پرویز سواری زره‌پوش سوار بر اسب قرار دارد.

در این تصویر شاه در میان و در سمت راست وی فروهر[پانویس 1] قرار دارد. فروهر تاجی کنگره‌دار بر سر دارد و حلقه فر ایزدی را به شاه می‌دهد. لباس شاه و نگاره فروهر تا حدی یک‌سان است. هر دوی آن‌ها شلواری چین‌دار به پا دارند که توسط بندی به مچ پایشان چسبیده‌است. هم‌چنین هر دو دارای کمربند و دست‌بند هستند. در سمت چپ شاه، میترا قرار دارد.

در سترگ‌ترین طاق، سه تندیس مشاهده می‌شود. شاه در میان، فروهر در سوی راست وی، که مانند تاج‌گذاری اردشیر دوم است و آناهیتا در سوی چپ شاه. آناهیتا ایزدبانوی آب‌هاست و نماد خرمی و سرسبزی.

طاق کوچک
طاق کوچک شاهپور دوم و شاهپور سوم

طاق کوچک در میان سنگ نگاره تاج‌گذاری اردشیر دوم و طاق بزرگ قرار دارد که دارای فضای مستطیل شکل به عرض ۵ متر و ۸۰ سانتیمتر و ارتفاع ۵ متر و ۳۰ سانتیمتر است[11] و مراسم تاج‌گذاری شاهپور دوم و سوم را به تصویر می‌کشد، این طاق دارای دو نقش در بالای دیوارهٔ طاق و دو کتیبه است. این کتیبه‌ها به خط پهلوی کتیبه‌ای هستند و برگردان آن به فارسی چنین است:[11]

برگردان سنگ نبشتهٔ شاهپور دوم (۹ سطر در پهلوی)
این پیکری است از بغ مزداپرست. خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد.
فرزند بغ مزداپرست، خدایگان هرمز،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد،
نوهٔ خدایگان نرسه شاه شاهان

برگردان سنگ نوشتهٔ شاهپور سوم (۱۳ سطر در پهلوی)
این پیکری است از بغ مزداپرست، خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر (نژاد) از ایزدان دارد،
فرزند بغ مزداپرست خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد،
نوهٔ خدایگان هرمز شاهنشاه

محوطهٔ چشمهٔ طاق‌بستان

در محوطهٔ طاق‌بستان و در شرق طاق‌ها چشمه‌ای وجود دارد که آثار تاریخی دیگری در آن به چشم می‌خورد. در ضلع شرقی طاق‌ها پلکانی سنگی در دل کوه تراشیده شده که از ۷۸ پله تشکیل شده‌است. همچنین یک طاقچهٔ سنگی در دیوارهٔ بالادست محوطهٔ چشمه وجود دارد که احتمال دست‌کند بودن آن داده شده و در آبان ۱۳۹۸، نقش‌برجستهٔ جدیدی در آن کشف شده‌است. سنگ‌نگاره تصویری شبیه به یک انسان را نشان می‌دهد که دستانش را به سوی آسمان باز کرده و شیئی در دست دارد. چند حرف نیز در کنار این سنگ‌نگاره وجود دارد که به گفتهٔ باستان‌شناسان به حروف لاتین شبیه بوده و ناخوانا است. قدمت این سنگ‌نگاره به درستی مشخص نیست. علاوه بر این نقش‌برجستهٔ دیگری نیز در کنار پلکان سنگی جنب چشمه وجود دارد که شباهت بسیاری به نقش‌برجستهٔ تازه‌ مکشوف دارد.[1]

آسیب‌ها
نوشتار اصلی: تخریب طاق‌بستان

نقش برجستهٔ محمد علی میرزا
نقش برجستهٔ اضافه شده توسط محمد علی میرزا دولتشاه در قرن ۱۹

در بالای این تابلوی حجاری بسیار نفیس، متأسفانه در زمان قاجار دستکاری‌هایی صورت گرفته و تصاویری را حجاری کرده‌اند که لطمه فراوانی به طاق‌بستان وارد کرده‌است. تصویر یک حاکم خودخواه در زمان قاجار که خواسته‌است از خود زیر این طاق یادگاری گذاشته باشد.

این حجاری، مجسمهٔ محمدعلی دولتشاه پسر فتحعلی شاه قاجار را نشان می‌دهد. تصویر چنان نامناسب و بی‌ارزش است که حتی ناصرالدین شاه در سفرنامه خود در این باب چنین نوشته‌است:

بالای این صفحه آغاغنی، خواجه پاشی محمد علی میرزای مرحوم، که از طوالش گیلان بوده، زحمت کشیدن صورت مرحوم شاهزاده را نشسته و حشمت الدوله پسرش و پسر کوچک‌تر را داده‌است حجاری نموده. خود آغاغنی را هم با هیئت مکروه ایستاده در جلوی شاهزاده نقش کرده‌اند. طوری به او بیفتاده که واقعاً مهوع است و طاق را ضایع کرده‌است و بس‌که بد حجاری شده روی اشکال را رنگ‌آمیزی کرده‌اند. الحق مایه تضییع طاق شده‌است.

عمارت مسعودیه
نوشتار اصلی: عمارت مسعودیه (کرمانشاه)

تا دوره قاجار در منطقه طاق بستان اثری از بناهای دیگر دیده نمی‌شود. در نقاشی‌هایی اوژن فلاندن که در دوره محمدشاه قاجار از طاق بستان کشیده‌است، اثری از بناهای دیگر نبوده‌است.

در میانه‌های دوره قاجاریه این بنا که به نام عمارت مسعودیه شناخته می‌شد؛ توسط امام قلی میرزا عمادالدوله حاکم وقت کرمانشاه ساخته شد. در سال ۱۳۴۲ به منظور نمایان ساختن آثار باستانی و آزادسازی چشمهٔ آناهیتا تخریب شد.[12] رومن گیرشمن و هیئت همراه وی بر پایه فرضیه‌های باستان‌شناسی بنای مسعودیه کرمانشاه در کنار طاق بستان را تخریب کردند.[13]

آسیب‌های طبیعی

به دلیل حرکت زمین در این منطقه بر دیواره‌های طاق بزرگ و طاق کوچک، ترک‌هایی ایجاد شده‌است که به مرور زمان و با تجمع خزه‌ها بر دیواره‌های آن باعث محو شدن بخشی از نقوش این طاق‌ها شده‌است و این روند با نفوذ آب به داخل ترک‌ها تشدید شده؛ باعث شده باستان شناسان به فکر مرمت این بنا باشند.[14]

نگارخانه
  • طاق بستان
  • پانوراما از طاقها و چشمه چسبیده به آن‌ها
  • نمایی از طاق‌بستان
  • الهه نیک بالدار
  • هلال ماه بر روی طاق بزرگ
  • طاق بزرگ
  • ژولیان امپراتور روم در زیر پای اردشیر دوم، در کتیبه تاج ستانی اردشیر دوم
  • درخت زندگی
  • مجموعهٔ ساسانی طاق‌بستان
  • طاق بزرگ
  • سربازان انگلیسی در داخل طاق‌بستان، طاق بزرگ
  • ایوان بزرگ، خسرو سوار بر شبدیز (به روایتی)
  • ایوان بزرگ، شکارگاه گراز
  • سرستون ایزد بهرام، موزه طاق‌بستان
  • سرستون ایزدبانو آناهیتا، موزه طاق‌بستان
  • تصویر دو طاق در شب
  • تصویر بازسازی شده از شاپور دوم و سوم
  • نقش خسرو پرویز بر روی شبدیز
  • نقش خسرو پرویز سوار بر شبدیز
  • تندیس اردشیر دوم در طاق بستان
  • طاق بستان در دوران محمدشاه قاجار؛ کاری از هنرمند فرانسوی اوژن فلاندن
  • حسن زیرک خوانندۀ کُرد (سمت راست) در طاق بستان
  • ده ریالی - پشت اسکناس تصویر اژدهای بالدار در طاق بستان
  • نقش‌برجسته تاج‌گذاری اردشیر دوم، روی جلد کتاب «ایران، گذشته و اکنون» (۱۹۰۶)
  • بازتاب زیبای طاق در چشمه طاق بستان
  • بازتاب 2

یادداشت‌ها
  1. FARAVAHAR

جستارهای وابسته

پانویس
  1. خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا): کشف سنگ‌نگاره‌ای جدید در طاق‌بستان، نوشته‌شده در ۷ آبان ۱۳۹۸؛ بازدید در ۷ آذر ۱۳۹۸.
  2. ف حیدری (۶ فروردین ۱۳۸۹). «کدامیک درست است؛ طاق بستان یا تاق اوسا؟». کرمانشاه نیوز. دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۰.
  3. کزازی، میرجلال‌الدین (۱۳۷۲). کرمانشاه و بهرام چهارم، در کیهان فرهنگی، شمارۀ ۱۰۶، صص ۴۴-۴۲؛ بازدید در ۱۹ مهر ۱۳۹۹.
  4. «حجاری شکارگاه سلطنتی طاق بستان کرمانشاه، نخستین تابلوی سنگی با رعایت قاعده و اصول نقاشی در جهان (از مجموعهٔ چرا ندیدیم؟)». کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان. ۱۳۸۶. دریافت‌شده در ۸ اکتبر ۲۰۱۰.
  5. «شاهو جوان‌ترین موسیقی ایرانی را به مخاطبان خود عرضه می‌کند». خبرگزاری پانا. ۱۶ آذر ۱۳۸۸. دریافت‌شده در ۹ اکتبر ۲۰۱۰.
  6. «تاریخچه موسیقی ایران». آموزشگاه موسیقی زریاب. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ سپتامبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۹ اکتبر ۲۰۱۰.
  7. «نخستین کنسرتوی ایرانی برای چنگ و ارکستر». روزنامهٔ شرق. ۴ اسفند ۱۳۸۵. دریافت‌شده در ۹ اکتبر ۲۰۱۰.
  8. «هنر سنگ‌تراشی». راسخون. ۱۸ اسفند ۱۳۸۷. دریافت‌شده در ۱۰ اکتبر ۲۰۱۰.
  9. «ابریشم دوزی (دوخت با ابریشم)». وبگاه سوزندوزی. ۲۶ ژوئیه ۲۰۰۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ آوریل ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۹ اکتبر ۲۰۱۰.
  10. «طاق بستان نقش‌ها و سازه‌هایش». آفتاب. ۲۴ آبان ۱۳۸۴. دریافت‌شده در ۷ اکتبر ۲۰۱۰.
  11. «طاق بستان». آریابوم. ۴ اسفند ۱۳۸۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ سپتامبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۸ اکتبر ۲۰۱۰.
  12. «طاق بستان». معاونت امور مجلس و استان‌ها. ۳ مرداد ۱۳۸۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۰.
  13. «اشتباه باستان‌شناس فرانسوی، عمارت مسعودیه کرمانشاه را تخریب کرد». خبرگزاری میراث فرهنگی. ۱۷ بهمن ۱۳۸۲.
  14. «زخم کهنه بر جان طاق بستان». جام جم آنلاین. ۱۱ فوریه ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۰.

منابع
  • آل‌داوود، صدیقه، طاق‌بستان، نمونه‌ای از نگاره‌های دوران ساسانی، زمان، ش ۴۴، آذر ۱۳۸۰، ص ۵۷–۵۸.
  • آورزمانی، فریدون، نقش برجسته‌های طاق‌بستان، وهومن، سال ۷، ش ۱۴، ۲ خرداد ۱۳۷۷، ص ۸–۱۱.
  • آریان‌پور، امیراشرف، «طاق‌بستان، نقش‌ها و سازهایش»، هنر موسیقی، ش ۷۹، فروردین ۱۳۸۶، ص ۳۰–۳۵.

پیوند به بیرون
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ طاق‌بستان موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.