چنگ

چنگ یا هارپ (به انگلیسی : Harp) گونه‌ای ساز زهی باستانی است و در کنار ساز عود (بربت)، از مشهورترین سازهای ایران باستان به‌شمار می‌آمده‌است.[1][2]

برای دیگر کاربردها، چنگ (ابهام‌زدایی) را ببینید.
چنگ
سازهای زهی
دیگر نام‌هاهارپ
رده‌بندی
گسترۀ صوتی
چنگ
سازهای مرتبط
اجرای سولیست نوجوان هارپ «طناز بیگی» (۱۵ ساله) همراه با ارکستر سمفونیک تهران به رهبری شهرداد روحانی ۱۶ شهریور ۱۳۹۷ تالار وحدت تهران
بانوی چنگ نواز، نقاشی رنگ و روغن اثر Thomas Sully
چنگ

تاریخچه

در ادبیات پارسی بسیار از این ساز یاد شده‌است و سیارهٔ زهره را چنگ‌زن دانسته‌اند. در مُهری گِلین که در بین سال‌های ۱۹۶۱ تا ۱۹۶۶ میلادی توسط دو باستان شناس از دانشگاه شیکاگو به نام‌های پیناس دلوگاس(pinhas delougaz) و هلن کانتور(Helene Kantor) در تپه چغامیش خوزستان یافته شد و مربوط به هزارهٔ چهارم قبل از میلاد و دوران ایلامیان می‌باشد یک نوازندهٔ چنگ منحنی را نشان می‌دهد. این چنگ ۶ رشته دارد.

در دورهٔ ساسانی هنر موسیقی نیز در اثر تشویق شاهان رونقی به سزا یافت. در دورهٔ اردشیر موسیقی دانان طبقهٔ جداگانه‌ای را تشکیل داده و به مقام ویژه‌ای نایل شده بودند. در دورهٔ خسرو پرویز موسیقی پیش رفت بسیار کرد. از نوشته‌های شاهنامه فردوسی و خسرو شیرین نظامی برمی آید که «باربد» بزرگ‌ترین موسیقی دان این زمان بوده‌است. (وی را مبتکر ۳۶۰ لحن موسیقی می‌دانند) از دیگر موسیقی دانان این دوره می‌توان نکیسا، بامشاد، رامتین و آزادوار چنگی را نام برد.

در دورهٔ ساسانی ۷۲ نغمه از نغمه‌های موسیقی رواج داشته‌است. از آن جمله:

«پالیزبان»، «سبزه»، «باغ سیاوشان»، «راه گل»، «شادباد»، «تخت درویش»، «گنج سوخته»، «تخت تاقدیس»، «چکاوک»، «خسروانی»، «نوروز»، «جامه‌دران»، «نهفت»، «گلزار»، «گل نوش» و «زیرافکن» که هنوز برخی از این اصطلاح‌ها در موسیقی امروز ما رایج است.

این نغمه‌ها از سدهٔ چهارم به بعد بیشتر می‌شود. در زمان ساسانیان برای اوستا، کتاب مقدس زردشتیان تفسیری به نام «زند» نوشتند و آن را هنگام مناجات با لحن موسیقی خواندند. شاید بتوان گفت نخستین ارتباط شعر و موسیقی ما از همین‌جا سرچشمه گرفته باشد. چنانچه حافظ آن را مطلع یکی از غزل‌های معروف خود قرار داده است:

بلبل ز شاخ سرو به گلبانگ پهلویمی‌خواند دوش درس مقامات معنوی

و فرخی می‌گوید:

زند و اف زند خوان چو عاشق هجر آزمایدوش بر گلبن همی تا روز نالهٔ زار کرد

۱– چنگ (از سازهای زهی) «جامی» شکل چنگ را چنین ترسیم کرده‌است:

از بس فغان و شیونم، چنگی است خام گشته تنماشک آمده تا دامنم از هر مژه چون تارها

«سوزنی سمرقندی» واژهٔ چنگ را (سه بار در معنای اصطلاحی آن و یک بار به معنی دست) به کار برده و بازی لفظی کرده‌است:

پیران چنگ پشت و جوانان چنگ زلفدر چنگ، جام باده و در گوش، بانگ چنگ

در «ویس و رامین» اثر «فخرالدین اسعد گرگانی» اختراع چنگ به رامتین موسیقی دان عصر خسروپرویز نسبت داده شده‌است:

نشان است او که چنگ با آفرین کردکه او را نام چنگ را متین کرد

«نظامی» در خسرو شیرین خود اصطلاح‌های «چنگ، بربط، ساز کردن، نوا و ساز» را یک جا در بیت‌هایی به کار برده است:

در آن مجلس که عیش آغاز کردندبه یک جا چنگ و بربط ساز کردند
نوای هر دو ساز از بربط و چنگبه هم درساخته چون بوی با رنگ

خاقانی شروانی توانسته است «چنگ» را در مفهوم ابهام و اشاره و کنایه توصیف کند. برای نمونه در بیت زیر وی چنگ را به پلاسی که تار و پودش نمایان است تشبیه کرده‌است:

چنگ زاهد تن و دامانش پلاسین لیکنبا پلاسش رگ و پی سر به سر آمیخته‌اند

«حافظ» نیز بارها «چنگ» را به کار برده و تصویرهای شاعرانه از آن ساخته است:

چنگ خمیده قامت می خواندت به عشرتبشنو که پند پیران هیچت زیان ندارد

و نیز حافظ در «ساقی نامه» ای دل‌نشین بسیاری از اصطلاح‌های موسیقی را به کار بسته است:

مغنی نوایی به گلبانگ رودبگوی و بزن خسروانی سرود

«مولوی» نیز در بیتی خود را به چنگ تشبیه کرده‌است:

چو چنگم و از زمزمهٔ خود خبرم نیستاسرار همی گویم و اسرار ندارم

از مهم‌ترین مُهرنگاره‌های خنیاگری (:موسیقی) در جهان؛ باید از آنچه که در تپه چغامیش خوزستان برجای مانده، یاد کرد که در سال‌های ۱۹۶۱–۱۹۶۶ میلادی، یافت شده‌است. این مهرنگاره ۳۴۰۰ ساله؛ سیمایی از بزم رامشگران را نشان می‌دهد. در این بزم باستانی، دسته‌ای نوازنده دیده می‌شوند که هر کدام، به نواختن‌سازی سرگرم هستند. چگونگی نواختن و نشستن این رامشگران، نشان می‌دهد که آنها، نخستین دسته ارکستر جهان هستند. در این گروه رامشگران، می‌بینیم که نوازنده‌ای چنگ و دیگری شیپور و آن دیگر تنبک می‌نوازد. چهارمین رامشگر در این میان، خواننده‌ای است که آواز می‌خواند. همچنین در این بزم کهن، آزاده‌ای را می‌بینیم که بر فرشی نشسته و از او پذیرایی می‌شود.[3]

و باز در مالمیر (ایذه) چنگ‌نوازانی را می‌بینیم که دو نوع چنگ را در دست دارند و پیشاپیش هانی و همسرش برای اجرای یک مراسم عبادی در حال نوازندگی هستند این دو نوازندهٔ چنگ نام خود را نیز با خط میخی ایلامی نگاشته‌اند. چنگ در این دوران ۱۳ رشته دارد. نقش‌برجسته‌های طاق بستان نوازندگان چنگ را نشان می‌دهد که در قایق برای شاه ساسانی که به شکارگاه آمده چنگ می‌نوازند. در آثار طاق بستان در یک قایق ۵ نوازندهٔ چنگ منقش شده‌است و در یک قایق که پادشاه در حال شکار است یک نوازنده به احتمال قوی باربد می‌باشد، در حال نوازندگی است. چنگ در این زمان از ۷ رشته تا ۱۱ رشته مشاهده می‌شود. به مرور زمان همچون بسیاری از سازهای دیگر مهجور و فراموش شده‌است. البته چنگ تا دوران صفویه موجود بوده‌است و آخرین چنگ نواز ایرانی در دوران صفویه به نام «سلطان محمد چنگی» بوده‌است.

سیر تحول ساز چنگ
چنگ دوران ساسانی در کاوش‌های باستان‌شناسی در بیشاپور

انواع ساز چنگ در قرن‌های مختلف در ایران یافت شده‌است از جمله چنگ منحنی مربوط به قرن هفتم هجری قمری از صفی‌الدین عبدالمؤمن اُرُمَوی (ارومیه‌ای). تصویر چنگ در تمام آثار باستانی ایران از دوران هخامنشیان گرفته تا سلوکیان دیده می‌شود.

ساز چنگ در ایران دارای چهار رشته سیم بوده‌است که در دورهٔ ساسانیان به ۱۱ رشته می‌رسد و در دوران اسلامی تا ۳۵ رشته هم می‌رسد. پیدایش چنگ از پیدایش کمان نشأت گرفته‌است، در اثر تیراندازی زه مرتعش می‌شد و صدای کمی به گوش می‌رسید. چنگ‌های اولیه شبیه کمانی از نی و چوب بوده که زهی میان آن کشیده شده‌است.

انواع ساز چنگ یا هارپ به چهار دستهٔ کلی چنگ ارکستری، چنگ سنتی، چنگ باستانی و چنگ تزیینی تقسیم می‌شود که خود از لحاظ شکل ظاهری به ۱۷ نوع الگو و فرم چنگ تقسیم می‌شود از جمله چنگ زاویه‌دار، چنگ منحنی، چنگ ون و چنگ کندوگ و چنگ ون کنار ساسانی و چنگ لیر (چنگی در یونان که به شکل U است) می‌شود یاد کرد.

ساز چنگ به عنوان قدیمی‌ترین ساز سیمی جهان مربوط به شش‌هزار سال پیش در خوزستان ایران یافت شده‌است. در ایران، تعداد چنگ‌نوازان در حال افزایش است و به اجرای برنامه و کنسرت می پردازند.

گرچه اروپاییان مدعی ابداع چنگ‌های پدالی هستند و ادعا می‌کنند این چنگ‌ها در قرن ۱۸ میلادی در آلمان پایه‌گذاری شده اما همین چنگ‌ها نیز بر اساس چنگ‌های زاویه‌دار شرقی ساخته شده‌است.

چنگ،سازی رشته‌ای است که با انگشت نواخته می‌شود که تکنیک نوازندگی در جهان هشت‌انگشتی است اما تکنیک نوازندگی در ایران طبق اطلاعات استخراج‌شده از مستندات باستانی، ده‌انگشتی است.

ساز چنگ غالباً از چوب‌های گردو و افرا ساخته می‌شود و از سازهای گرانقیمت محسوب می‌شود. این گرانی قیمت به خاطر ساختمان پیچیده و ساختن دشوار آن است.

در ایران فرزانه نوایی از چنگ نوازان پیشین ایران بود که در ۱۳۸۳ در گذشت و آذرنوش صدر سالک سال‌ها در ترکیب ارکستر سمفونیک تهران این ساز را نواخته است و فتانه شاهین از مدرسان این ساز می‌باشد.[4]

به تازگی کوشش‌هایی در راستای بازسازی این ساز صورت گرفته‌است از جمله مجید ناظم‌پور، سیامک مهرداد، حامد صغیری و عبدالله عباسی در ایران و فکرت کاراکایا (Fikret Karakaya) در ترکیه، نمونه‌هایی از این ساز را بازسازی نموده‌اند.[5]

ساختار ساز چنگ

چنگ سازیست مثلثی شکل از جنس چوب. این ساز در اندازه‌های مختلفی وجود دارد و بنابر اندازه ساز، می‌تواند از ۱۹ تا ۴۷ سیم داشته باشد. چنگ‌هایی که دارای پدال می‌باشند معمولاً ۴۰-۴۷ سیم دارند به نام (Pedal Harp) شناخته می‌شوند.

« پدال چنگ » دارای ۴۷ سیم و گستره صدایی ۶.۵ اکتاو است. وزن این ساز حدود ۳۵ کیلوگرم، ارتفاع آن ۱۸۵ سانتی متر، عمق آن ۱ متر و عرض آن ۵۵ سانتی‌متر است.

نت دو همیشه با رنگ قرمز و نت فا با رنگ آبی یا سیاه و سایر نت‌ها با رنگ سفید مشخص می‌شوند.[6]

پدال‌های هارپ
بخشی از محل کوک ساز
رنگ‌های سیم هارپ

پانویس
  1. «چنگ یا هارپ». روزنامه ایران.
  2. «آشنایی با تاریخچه ساز چنگ». همشهری آنلاین.
  3. هفته‌نامه امرداد، شنبه ۲۵ آذر ۱۳۹۱، سال سیزدهم، شماره ۲۸۸، ص ۶.
  4. «گفتگو با فتانه شاهین». سایت روزنامه ایران.
  5. «گفتگو با سیامک مهرداد». جدید آنلاین.
  6. «هارپ». سایت آداجیو.

منابع

پیوند به بیرون
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ چنگ موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.