سه‌تار

سه‌تار از سازهای زهی و مضرابی موسیقی ایرانی است که با ناخن انگشت اشارهٔ دست راست[توضیح 1] نواخته می‌شود. این ساز، دارای ۴ سیم از جنس فولاد و برنز است که به موازات دسته، از کاسه تا پنجه کشیده شده‌اند. سه‌تار دارای ۲۸ پردهٔ قابل حرکت از جنس روده‌ی حیوانات یا ابریشم است. صدای آن ظریف و تو دماغی و تا حدودی غمگین است و گستره صوتی آن از هنگامِ بمِ دو زیر خط حامل تا لا بمل بالای خط حامل و در نتیجه نزدیک به ۳ اکتاو است.[منابع 1]

سه‌تار
سازهای زهی
رده‌بندی
گسترۀ صوتی
سازهای مرتبط

سه‌تار پیشتر هم‌خانواده با سازهایی چون دوتار و تنبور بوده‌است و امروزه به تار بسیار نزدیک‌تر است. در موسیقی دستگاهی ایران استفاده از سه‌تار بسیار رواج دارد؛ گرچه بیشتر برای تک‌نوازی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این ساز برای هر دستگاه کوک ویژه‌ای دارد ولی فاصلهٔ چهارم یا پنجم پایین رونده معمولاً بین سیم‌های اول و دوم ثابت است.

نوازندگان سه‌تار برای اجرای آن، در حالت نشسته روی زمین یا صندلی، کاسهٔ ساز را به صورت مورب و با زاویهٔ ۴۵ درجه روی ران راست قرار داده و با سر انگشتان دست چپ روی پرده‌ها (دستان‌ها) ی روی دستهٔ سه‌تار حرکت می‌کنند و با انگشت اشارهٔ دست راست خود به سیم‌ها ضربه می‌زنند. معمولاً برای نوازندگی فقط انگشتان اشاره، میانی، حلقه و در بعضی موارد انگشت کوچک دست چپ استفاده می‌شوند اما در آثار استادان، استفاده از انگشت شست برای پرده‌گیری روی سیم بم نیز کاربرد دارد. در آموزش سنتی تار و سه‌تار، انگشت چهارم مورداستفاده نیست مگر به جای انگشت سوم، همچنین استفاده بیش از حد از آن، باعث تنبلی انگشت سوم می‌شود. انگشتی که برای یک نت معرفی می‌شود دربرگیرنده شش نت است، سه نت سیم سفید، سه نت هم سیم زرد. پس اگر نت‌ها در داخل این شش نت[توضیح 2] قرار دارند حرکت دست جایز نیست. انگشت اول مجاز به حرکت است و انگشت‌های دوم و سوم مجاز به حرکت نیستند مگر سکوت لازم بین دو جمله وجود داشته باشد.[1] در حین نوازندگی سه‌تار، می‌توان با زخمه‌زدن نزدیک به خرک، صدا را کمی زبر و خشن کرد؛ و با انجام این کار نزدیک به گلوی ساز، صدایی نرم و ملایم و اصطلاحاً پخته‌تر تولید می‌شود.

در ساخت ساز سه‌تار از چوب (معمولاً گردو و توت و افرا) برای بدنه، و (توت) برای صفحه و (گردو) برای دسته و از فلز (برنز و فولاد) برای سیم‌ها و از استخوان برای تزئینات دسته، شیطانک و گاهی اوقات سیم‌گیر استفاده می‌شود.[منابع 1]

تاریخچه
مقایسه اندازه و شکل صفحهٔ رویی سه‌تار و تنبور

سه‌تار از خانوادهٔ تنبور است اما امروزه از نگاه روش نواختن و شکل دسته و تکنیک‌ها بسیار به تار نزدیک است. سه‌تار در گذشته سه سیم (تار) داشته و اکنون چهار سیم دارد که سیم سوم و چهارم آن نزدیک به هم قرار دارند و هم‌زمان نواخته می‌شوند و مجموعهٔ آن دو را معمولاً سیم «بم» می‌نامند. با گذشت زمان کسانی چون ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی الدین ارموی و از متأخران ابوالحسن خان صبا لزوم افزایش یک سیم دیگر به این ساز را درک کرده و سه‌تارهای امروزی دارای چهار سیم هستند. این سیم از نظر تاریخی چهارمین سیمی‌است که روی ساز قرار گرفته، ولی در ترتیب قرارگیری سیم‌ها از پایین به بالا سیم سوم است. سیم سوم سه تار به سیم مشتاق معروف است و به روایتی از ابوالحسن صبا این سیم را نخستین بار درویشی به نام مشتاق علی شاه به این ساز افزوده‌است. صدای این ساز برای نخستین بار در سال ۱۳۰۶ با اجرای پروانه ضبط شد.[2][3]

ساز سه‌تار به علت ویژگی صوتی خاص خود و صدای ظریفش، همواره مورد توجه صوفیان بوده‌است.[4]

اجزا

ساز سه‌تار دارای دو قسمت کاسه و دسته است. خرک روی صفحه و سیم‌گیر در انتهای کاسه قرار دارد به‌گونه‌ای که اگر ساز ایستاده روی زمین باشد سیم‌گیر با زمین در تماس خواهد بود. در انتهای دسته پنجه قرار دارد که محل قرارگرفتن گوشی‌ها یا ابزارهای تنظیم کوک است. سه‌تار در مقایسه با تار فاقد جعبهٔ گوشی است و گوشی‌ها روی سرپنجه سوار شده‌اند و داخل آن نیستند.

سیم‌ها

سه تار دارای چهار سیم به این شرح است:

سیم‌های سه‌تار
شمارهجنسرنگنامقطر
سیم یکمفولادسفید«حاد»۲۰–۲۲ میکرون
سیم دومبرنززرد«زیر»۲۲–۲۵ میکرون
سیم سومفولادسفید«مشتاق» یا «زنگ»۲۰–۲۲ میکرون
سیم چهارمبرنززرد«بم»۳۵–۴۰ میکرون
کاسه

کاسهٔ سه‌تار از نظر ساختاری مانند کاسهٔ عود یا تنبور بوده ولی کوچک‌تر از آنها و گلابی‌شکل است. درازای کاسه سه‌تار از ۲۶ تا۳۰ سانتی‌متر، پهنای آن به تناسب بین ۱۲ تا ۱۶ سانتی‌متر و ژرفایش نزدیک ۱۳ سانتی‌متر است و معمولاً از چوب توت یا گردو ساخته می‌شود. ساختار کاسه، هم می‌تواند یک تراش یک تکه از چوب باشد و هم از ترک‌های جداگانه و به هم چسبیده ساخته شده باشد.

بدنهٔ سه‌تار؛ شامل کاسه، صفحه و خرک (پل روی صفحه). در انتهای کاسه نیز سیم‌گیر قرار دارد.
صفحه

روی کاسهٔ سه‌تار با تخته‌ای نازک از چوب پوشیده شده‌است که به آن صفحه گفته می‌شود. صفحه دارای سوراخ‌هایی برای خروج صدا است و معمولاً دست راست نوازنده روی آن قرار می‌گیرد اما در مواردی خاص برای افراد چپ دست، عکس این مورد صادق است.

دسته

درازای دسته ۴۰ تا ۴۸ سانتی‌متر و قسمتی که گوشی‌ها در آن تعبیه می‌شوند ۱۲ سانتی‌متر و پهنای دسته ۳ سانتی‌متر است. بعضی از سازندگان برای زیباتر شدن و همچنین برای افزایش عمر مفید ساز، از نوعی استخوان که معمولاً استخوان شتر است برای پوشاندن دسته استفاده می‌کنند.

خرک
تصویر خرک سه‌تار از بالا و پهلو. خرک سه‌تار را می‌توان به‌راحتی جدا کرد.

خرک قطعه‌ایست متحرک که روی صفحه و به فاصلهٔ سه انگشت از انتهای کاسه قرار دارد. عرض خرک سه‌تار بین ۵ تا ۶ سانتی‌متر و ارتفاع آن کمتر از ۱ سانتی‌متر بوده و از جنس چوب ساخته می‌شود. سیم‌ها پس از عبور از شیارهای کم‌عمق روی خرک از طول دسته عبور کرده و توسط شیطانک به گوشی‌ها می‌رسند.

سیم‌گیر

سیم‌گیر در بخش پایانی کاسه ساز قرار دارد و برای نگهداری سیم‌ها استفاده می‌شود. در گذشته سیم‌گیر را بیشتر از جنس استخوان می‌ساختند، اما امروزه نوع چوبی آن معمول‌تر است.

شیطانک

شیطانک بین قسمت اصلی دسته و پنچهٔ ساز قرار می‌گیرد و جنس آن از استخوان یا پلاستیک است. کاربرد شیطانک در هدایت و تقسیم‌بندی سیم‌ها در قسمت بالای دسته می‌باشد.

گوشی

سیم از یک طرف به سیم گیر در انتهای کاسه و از طرف دیگر به گوشی‌های کوک شونده در انتهای دسته ساز بسته می‌شوند. با چرخاندن گوشی‌ها می‌توان ساز را کوک کرد.

پرده

پرده‌ها نخ‌های باریکی از جنس رودهٔ حیوانات یا ابریشم هستند که در عرض دستهٔ سه‌تار به صورت سه‌لایی و چهارلایی بسته می‌شوند و وظیفهٔ تقسیم‌بندی فواصل موسیقایی را برعهده دارند. تعداد پرده‌ها ۲۶ عدد است که که یکی از آن‌ها قبل از شیطانک بسته می‌شود و فاصلهٔ آن با شیطانک در صدای سه‌تار مؤثر است.

فواصل پرده‌ها از خرک و شیطانک به این شرح است (طول سیم مرتعش ۶۶ سانتی‌متر):

فواصل پرده‌ها
شمارهنغمهاز خرک (cm)از شیطانک (cm)تعداد لایه
۱ر بمل۶۲٫۶۳٫۴سه لا
۲ر کرن۶۰٫۶۵٫۴چهارلا
۳ر۵۸٫۷۷٫۳چهارلا
۴می بمل۵۵٫۷۱۰٫۳چهارلا
۵می کرن۵۳٫۹۱۲٫۱سه لا
۶می۵۲٫۱۱۳٫۹چهارلا
۷فا۴۹٫۵۱۶٫۵چهارلا
۸فا دیز۴۷٫۰۱۹٫۰سه لا
۹سل کرن۴۵٫۴۲۰٫۶سه لا
۱۰سل۴۴٫۰۲۲٫۰چهارلا
۱۱لا بمل۴۱٫۸۲۴٫۲سه لا یا چهارلا
۱۲لا کرن۴۰٫۴۲۵٫۶چهارلا
۱۳لا۳۹٫۱۲۶٫۹سه لا
۱۴سی بمل۳۷٫۱۲۸٫۹چهارلا
۱۵سی کرن۳۵٫۹۳۰٫۱سه لا
۱۶سی۳۴٫۸۳۱٫۲سه لا
۱۷دو۳۳٫۰۳۳٫۰چهارلا
۱۸ر کرن۳۰٫۳۳۵٫۷سه لا یا چهارلا
۱۹ر۲۹٫۳۳۶٫۷چهارلا
۲۰می بمل۲۷٫۸۳۸٫۲چهارلا
۲۱می کرن۲۶٫۹۳۹٫۱سه لا
۲۲می۲۶٫۱۳۹٫۹سه لا
۲۳فا۲۴٫۸۴۱٫۳چهارلا
۲۴فا دیز۲۳٫۵۴۲٫۵سه لا
۲۵سل۲۲٫۰۴۴٫۰چهارلا

صدا

سه تار دارای صدایی مخملی و ظریف بوده از آنجایی که که با کنار ناخن انگشت سبابه دست راست نواخته می‌شود، صدای ساز ارتباط مستقیمی با اعصاب و روان نوازنده پیدا می‌کند و از این رو سه تار را اغلب همدم اوقات تنهایی خوانده‌اند.

اغلب شنوندگان، ساز سه تار را دارای لحن و نوای غمگینی احساس می‌کنند، اما نوازندگان معاصر موسیقی ایرانی در تلاش برای توسعه موسیقی مدرن و نوی ایران، آثاری آفریده‌اند که با حال و هوایی که تا دو دهه پیش از این ساز تصور می‌شد کاملاً متفاوت است.

محدودهٔ صوتی

محدودهٔ صوتی سه‌تار از بم‌ترین نت آن (دو سوم = C3) آغاز شده و در نت «لا» ی بالای خط حامل پایان می‌یابد.

محدودهٔ صوتی سه‌تار در حالت کوک دو-سل-دو-دو و بدون پردهٔ ر بمل بعد از شیطانک

کوک

هر چهار سیم سه‌تار می‌توانند توسط گوشی‌هایی که در انتهای دسته تعبیه شده کوک شوند.
نت پایهٔ کوک سه‌تار و تار معمولاً نت دو برای سیم یکم است و بقیه سیم‌ها بر اساس سیم اول کوک می‌شوند. نتِ دوی مورد استفاده در سه‌تار، در پیانو سی وسط (Middle C) است. نت دو در موسیقی ایرانی معمولاً یک پرده پایین‌تر از نت دو در موسیقی کلاسیک، و برابر با سی بِمُل در دیاپازون است.[منابع 2]

بعضی اوقات برای تمرین از پایه نت لا برای کوک سیم یکم استفاده می‌شود چرا که صدای ساز بم‌تر بوده و گوش نوازنده را آزار نمی‌دهد. دلیل دیگر برای استفاده از نتِ لا شل‌تر بودن سیم‌هاست و در نتیجه آسیب کمتری به سیم رسیده و عمر مفید آن بالا می‌رود؛ در عین حال که انگشت‌گذاری و اجرای تکنیک‌هایی مانند مضراب ریز روی سیم شل آسان‌تر است.

معمولاً برای هر دستگاه کوک خاصی در نظر گرفته می‌شود، اما بسته به دستگاه، احساس نوازنده و تم آهنگ مورد نظر می‌تواند متفاوت باشد. عوض شدن کوک ساز در هر دستگاه و آواز در موسیقی ایرانی منجر به عوض شدن حال و هوای آهنگ‌ها می‌شود اما می‌توان با استفاده از کوکِ دستگاه‌ها و آوازهای مختلف، آهنگ‌های مربوط به دستگاه یا آوازی دیگر را نواخت.

حالت‌های مختلف کوک

نامگذاری سیم‌ها برای کوک قراردادی است. به این معنی که لازم نیست کوک سیم همان نت دیاپازون باشد. برای مثال در حالتی که قرار باشد سیم اول روی نت دو کوک شود و سیم دوم روی نت سل، می‌توان هر دو را یک پرده پایین‌تر آورد و سیم اول را روی نت سی‌بمل و سیم دوم را روی نت فا کوک کرد. در موسیقی سنتی ایران می‌توان هر دستگاه را با کوک‌های مختلف اجرا کرد که در اینجا متداول‌ترین آنها معرفی می‌شود.

حالت‌های کلی کوک
حالت سیم و نوع صدا سیم ۱سیم ۲سیم ۳سیم ۴
صدای ریز با سیم‌های سفت و کشیده دوسلدودو
سیم‌ها دو نیم‌پرده بم‌تر کوک شوند سی‌بملفاسی‌بملسی‌بمل
سیم‌ها سه نیم‌پرده بم تر کوک شوند لامیلالا

به علت پایین‌تر بودن نت دو در موسیقی سنتی ایرانی نسبت به موسیقی کلاسیک به میزان یک پرده، کوکِ «سی بمل، فا، سی بمل، سی بمل» همان کوکِ «دو، سل، دو، دو» شناخته می‌شود. در واقع، نامگذاری این کوک (که در اینجا کوک ماهور است) به عنوان «دو، سل، دو، دو» برای راحتی کار نوازندگان و هنرجویان است تا نسبت فاصله بین نت مورد استفاده در سیم یکم تا سیم دوم را که ۵ نیم پرده است، درک کنند.

کوک شور

دستگاه شور مادر دستگاه‌های موسیقی ایران است و تمامی دستگاه‌ها و آوازها (به جز دستگاه چهارگاه) از شور مشتق می‌شوند.

کوک‌های متداول شور
سیم ۱سیم ۲سیم ۳سیم ۴
شور سُل دوسلدوفا
شور ر دوسلرر
شور دو دوفادودو
شور لا دوسللار

متعلقات شور

آوازهای ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی، بیات کرد با اینکه از متعلقات دستگاه شور هستند، اما هر یک دارای کوکِ جداگانه‌ای هستند. (امروزه آواز بیات اصفهان از متعلقات دستگاه همایون خوانده می‌شود که در قدیم متعلق به شور بوده و ربع پرده با شور تفاوت دارد)

آواز ابوعطا
کوک‌های متداول ابوعطا
سیم ۱سیم ۲سیم ۳سیم ۴توضیحات
ابوعطا دو دوسلدوفامأخوذ از شور سل
ابوعطا سل دوسلررمأخوذ از شور ر
ابوعطا فا دوفادودومأخوذ از شور دو
ابوعطا ر دوسللارمأخوذ از شور لا
آواز بیات ترک

کوک سه‌تار در آواز بیات ترک به روایت احمد عبادی نوازنده سه‌تار به این‌گونه است:

کوک‌های متداول آواز بیات ترک
نام سیم اول سیم دوم سیم سوم سیم چهارم
بیات ترک سی‌بملدوفاسی‌بملسی‌بمل
راست‌کوک سی‌بملدوسلسی‌بملفا
بیات ترک دودوسلدودو
بیات ترک می‌بملدوفامی‌بملمی‌بمل
بیات ترک فادوفادودو
آواز افشاری
کوک‌های متداول آواز افشاری
سیم اول سیم دوم سیم سوم سیم چهارم
دوسلدودو
آواز دشتی
کوک‌های متداول آواز دشتی
سیم اول سیم دوم سیم سوم سیم چهارم
دوسللار
دوفالار

کوک همایون
کوک‌های متداول دستگاه همایون
سیم ۱سیم ۲سیم ۳سیم ۴
همایون می کرن دوسلرر
همایون ر کرن دوسلدودو
همایون لا کرن دوسللا کرنر
همایون لا کرن ۲ دوفاسلدو
همایون سل کرن دوفاسل کرنمی بمل

کوک مورد استفاده برای دستگاه همایون دقیقاً مانند کوکِ مورد استفاده در آوازِ ابوعطاست. در نوازندگی آواز بیات اصفهان نیز از همین کوک برای سه‌تار استفاده می‌شود.

کوک ماهور
کوک‌های متداول دستگاه ماهور
سیم ۱سیم ۲سیم ۳سیم ۴
ماهورِ دو دوسلدودو
... دوفادودو
... دوسلدوفا

کوکِ سه‌تار در دستگاه ماهور به عنوان پایه شناخته می‌شود و در این کوک، سه‌تار دارای بیشترین وسعت صوتی خود است.

سیم‌های سه‌تار برای نوازندگی دستگاه ماهور به این صورت کوک می‌شوند:

کوک راست‌پنجگاه
کوک‌های متداول دستگاه راست‌پنجگاه
سیم ۱سیم ۲سیم ۳سیم ۴
راست‌پنجگاه فا دوفادودو
راست‌پنجگاه دو دوسلدودو
راست‌پنجگاه سل دوسلرر

نوازندگان سه‌تار

سه‌تار از سازهای بسیار پرکاربرد و مورد علاقه در موسیقی اصیل ایرانی است و نوازندگان بسیاری به آن روی آورده‌اند و آن را با مهارت کامل می‌نوازند. نام بردن از همه آنها در اینجا ممکن نیست و تنها برای نمونه به نام برخی از نوازندگان برجسته پیشکسوت و کنونی اشاره می‌شود.

برخی از نوازندگان پیشین

میرزا عبدالله، درویش خان، ابوالحسن صبا، نور علی برومند، ارسلان درگاهی، یوسف فروتن، سعید هرمزی، داریوش صفوت، احمد عبادی، جلال ذوالفنون، محمدرضا لطفی، عطا جنگوک، پرویز مشکاتیان،

برخی از نوازندگان مطرح کنونی
نوازندگی سه‌تار حافظ ناظری ۱۳۸۰

حسین علیزاده، داریوش طلایی، داریوش پیرنیاکان، مجید درخشانی، کیوان ساکت، حمید متبسم، مسعود شعاری، کیهان کلهر، بهداد بابایی، زیدالله طلوعی، بهراد توکلی، محمد فیروزی، سهراب پورناظری

پانویس
  1. برای نوازندهٔ راست‌دست
  2. از آنجایی که صدادهی سیم بم با دو سیم سفید و زرد متفاوت بوده و معمولاً در تناوب حرکتی قرار نمی‌گیرد از اشاره به آن صرف نظر شده است.

منابع
  1. ارفع اطرایی (۱۳۸۸). سازشناسی ایرانی. تهران: موسسه فرهنگی هنری ماهور. صص. ۲۱. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۸۷۷۲-۲۵-۸.
  2. آموزش سه‌تار، جلال ذوالفنون، تهران: نشر هستان، چاپ سی و دوم: ۱۳۸۶، بخش گفتاری بر چاپ بیستم، صفحهٔ ۵
  • اطلاعات قطعات سه‌تار از مسعود شعاری
  • اطلاعات کوک‌های ساز براساس گفتارهای احمد عبادی؛ پیاده شده از روی نوار.
  1. غفاری، یمین (۱۳۹۷). تار و ترانه: قدم به قدم با دستور مقدماتی تار و سه‌تار هنرستان. تهران: هستان. ص. ۱۹.
  2. شرایلی، محمدرضا (۷ مهر ۱۳۹۱). «اولین نوای ضبط شده از سه تار». تیوال. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۱ اوت ۲۰۱۸.
  3. «از دوره پهلوی اول، زنان وارد عرصه اجتماعی هنر شدند/ پروانه؛ نوازنده اولین سه تار ضبط شده در تاریخ موسیقی ایران». مهرخانه. ۴ مهر ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ آوریل ۲۰۱۵.
  4. Anders Hammarlund. Sufism, Music and Society in Turkey and the Middle East. صص. ۳۸.

برای مطالعهٔ بیشتر
  • جلیلوند، محمدرسول (۱۳۸۲). نگرشی بر سازشناسی سه تار. تهران: انتشارات تصنیف. شابک ۹۶۴-۷۹۷۵-۰۱-۵.
  • محمدی، سعید (۱۳۸۶). پنجهٔ سه‌تار. تهران: انتشارات چنگ.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.