ابوالحسن صبا

ابوالحسن صَبا (زادهٔ ۱۴ فروردین ۱۲۸۱ – درگذشتهٔ ۲۹ آذر ۱۳۳۶ ه‍.خ) موسیقی‌دان، آهنگساز، نوازنده و آموزگار موسیقی اهل ایران بود. او در طولِ چهل سال فعالیت حرفه‌ای در آهنگسازی، طراحی شیوه‌های نوین نوازندگی، گردآوری ردیف، تألیف کتاب‌های آموزشی و تربیت شاگردانی سرشناس، هنرمندی تأثیرگذار در رشد جریان‌های موسیقی در ایران شناخته می‌شود. وی با آنکه با اصول علمی موسیقی غربی آشنایی کامل داشت اما پایه و اساس هنر خود را بر گسترش و پیشرفت موسیقی سنتی و محلی ایران بنا نهاد. همچنین از وی به‌خاطر نوآوری‌ها و تحولاتی که در موسیقی ایران پدیدآورد، با عنوانِ «نیمای موسیقی ایرانی» یاد می‌شود و مدتی که در این عرصه حضور داشته‌است را «دوران طلایی موسیقی» نام نهاده‌اند.

ابوالحسن صبا
اطلاعات پس‌زمینه
نام شناسنامه‌ای	ابوالحسن صبا
زاده	۱۴ فروردین ۱۲۸۱ ه‍. خ تهران، ایران
خاستگاه	ایرانی
درگذشته	۲۹ آذر ۱۳۳۶ ه‍. خ (۵۵ سال) تهران، ایران
علت مرگ	سکته قلبی
ژانر	کلاسیک ایرانی
پیشه	موسیقی‌دان، نوازنده، آهنگساز
ساز(ها)	ویلن، سه‌تار، تار، سنتور، تمبک، کمانچه، پیانو، فلوت، کلارینت، نی
سال‌های فعالیت	۱۳۳۶–۱۳۰۱
ناشر(ان)	ماهور، انتشارات سرود، هیزمسترزویس، پارلفون،
اعضای پیشین	ارکستر گل‌ها
سازهای اصلی
ویلن، سه‌تار، سنتور
استاد(ها)	میرزا عبدالله فراهانی درویش‌خان حسین‌خان اسماعیل‌زاده حسین هنگ‌آفرین علی‌اکبرخان شاهی سرژ خوتسیف علینقی وزیری
شاگرد(ان)	حبیب‌الله بدیعی رحمت‌الله بدیعی فرامرز پایور علی تجویدی حسین تهرانی همایون خرم حسین دهلوی داریوش صفوت فرهاد فخرالدینی حسن کسایی لطف‌الله مفخم پایان اسدالله ملک
علت سرشناسی	نوازندگی، آهنگسازی، تدریس و تالیف کتاب‌‌های ردیف برای ویلن و سنتور
آلبوم پرآوازه	زرد ملیجه، به زندان
امضا

ابوالحسن صبا در تهران زاده شد. او از سه سالگی در خانواده‌ای اهل هنر با موسیقی آشنا شد و مقدمات آموختن موسیقی را ابتدا نزد پدرش آغاز کرد. از شش سالگی نواختن سه‌تار را نزد میرزاعبدالله فراهانی فرا گرفت. نُه‌ ساله بود که به کلاس تار و سه‌تار درویش‌خان راه یافت و همزمان آموختن کمانچه را نیز با حسین‌خان اسماعیل‌زاده ادامه داد. پس از آن در دوران نوجوانی سازهای دیگری مانند ویلن را با حسین هنگ‌آفرین و سنتور را با علی‌اکبرخان شاهی آموخت، وی همچنین فراگیری تئوری موسیقی و شیوهٔ نوازندگی در موسیقی کلاسیک را در همین دوران آغاز کرد. او پس از دورهٔ ابتدایی، در مدرسهٔ آمریکایی تحصیل کرد و با سلفژ و نواختن پیانو آشنا شد. صبا که تصمیم داشت تمام وقت خود را به موسیقی اختصاص دهد، سرانجام وارد مدرسهٔ عالی موسیقی با مدیریت علینقی وزیری که تازه از اروپا به ایران بازگشته بود، شد. او در این مدرسه با پشتکار و استعدادی که داشت، توانست علاوه بر فراگیری موسیقی، در تدریس و تمرین‌دادن به دیگر هنرجویان نیز وزیری را یاری دهد و سرانجام به‌عنوان تکنواز ویلن در ارکستر مدرسهٔ موسیقی به رهبری علینقی وزیری، جایگاه خود را تثبیت کرد. از صبا به خاطر توانایی و تسلط وی در نواختن انواع مختلفی از سازها، به‌عنوان «مردی که به تنهایی یک ارکستر کامل است» نیز یاد می‌کنند.

فعالیت حرفه‌ای صبا که از مدرسه عالی موسیقی آغاز شده بود، ادامه یافت. در این زمان کنسرت‌های این ارکستر در تهران و شهرستان‌ها آغاز شد و آثاری از علینقی وزیری نیز توسط این ارکستر ضبط شد. پس از آن، مدرسهٔ صنایع ظریفه (شعبهٔ مدرسهٔ عالی موسیقی) توسط وزیری در رشت تأسیس و ریاست این مدرسه به صبا واگذار شد. او پس از نقل مکان به این شهر، ضمن مدیریت و آموزش موسیقی، به روستاها و کوهپایه‌های شمال رفت و به جمع‌آوری آهنگ‌های محلی پرداخت و به همین دلیل نخستین موسیقی‌دان ایرانی است که برای گردآوری، ثبت و اجرای موسیقی نواحی ایران تلاش کرد. وی پس از دو سال فعالیت به دلیل شرایط آب‌و‌هوایی به بیماری روماتیسم مبتلا شد و به ناچار این شهر را ترک و به تهران بازگشت. صبا با یکی از شاگردان خود به نام منتخب اسفندیاری ازدواج کرده بود که حاصل این ازدواج، سه دختر به‌ نام‌های غزاله، ژاله و رکسانا بودند. وی سرانجام پس از سال‌ها تلاش، سحرگاه ۲۹ آذر سال ۱۳۳۶ ه.ش، به‌ دنبال بیماری قلبی که داشت، در سن ۵۵ سالگی در اثر سکتهٔ قلبی در خانه‌اش درگذشت. این خانه پس از مرگ وی به موزه صبا تبدیل شد. او نخستین موسیقی‌دان ایرانی است که موزه‌ای از او در ایران تأسیس شده است.

سبک موسیقی صبا در سه بخشِ ردیف، آهنگسازی و نوازندگی قابل تحلیل است. او که ردیف موسیقی ایران را نزد میرزاعبدالله و درویش‌خان فرا گرفته بود، تلاش بسیاری برای گردآوری بیشتری از نغمه‌ها و آثار شفاهی کرد که هنوز به ثبت نرسیده بودند. وی در این راه و برای ثبت این آثار از هیچ کوششی دریغ نمی‌کرد و به سراغ مداحان، تعزیه‌خوانان، چوپانان، نی‌زن‌ها و نوازندگان می‌رفت. او سرانجام توانست نغمه‌هایی را به ردیف موسیقی بیفزاید و برای نخستین بار ردیف موسیقی ایرانی را برای ساز ویلن نوشت و «مکتب ویلن ایران» را تثبیت کرد. صبا در آهنگسازی با آنکه آشنایی کاملی با سازها و موسیقی غربی داشت، اما توجه ویژه‌ای به الهام‌گرفتن از موسیقی ردیف و محلی برای خلق آثارش داشت. قطعهٔ «زرد ملیجه» که سوغات وی از گیلان است و قطعهٔ «به زندان» در مایهٔ شوشتری، نمونه‌ای از این آثار هستند. صبا در سبک نوازندگی خود، به‌خاطر مهارت در نواختن سازهای متعددی مانند: سه‌تار، ویلن، سنتور و تمبک، تکنیک‌ها و تزئینات جدیدی در نوازندگی این سازها ابداع کرد. در سه‌تارنوازی، صدای هر نُت را همیشه با یک صدای واخوان همراه می‌کرد. صبا در اجرای تکیه‌ با سه‌تار، سبکی جدید ارائه داد که احتمالاً حاصل تحقیقات او در اجرای تکیه با ساز فلوت و پس از آن انتقال به ویلن و سپس سه‌تار بوده است. او در ویلن، تکیه‌ها و تحریرها را دسته‌بندی کرد و با استفاده از تکنیک‌ها، سبک و مکتب پایداری را برای ویلن ایرانی به‌وجود آورد. همچنین وی را می‌توان احیاکنندهٔ ساز سنتور و سنتورنوازی در ایران و پایه‌گذار خط موسیقی برای این ساز دانست؛ زیرا او ردیف موسیقی ایرانی را که توسط نوازندگانی همچون علی‌اکبر فراهانی و فرزندانش، برای تار و سه‌تار طراحی شده بود، به شیوهٔ سنتورنوازی ترجمه و برای این ساز ۴ کتاب بر اساس دستگاه‌ها و آوازهای موسیقی ایرانی طراحی و منتشر کرد. او در تمبک‌نوازی نیز سبکی جدید ایجاد کرد و شیوهٔ نت‌نویسی برای ساز تمبک، نخستین‌بار توسط ابوالحسن صبا ابداع شد.

صبا آثار متعدد و متنوعی از خود بر جای گذاشته‌ است. این آثار شامل آهنگسازی، نوازندگی و تألیف کتاب می‌شود. آثار نوازندگی را می‌توان به دو بخشِ آثار ضبط شده بر روی صفحه‌های گرامافون «۷۸ دور» که به صفحه‌های سنگی شهرت داشتند و آثار ضبط شده بر روی نوارهای مغناطیسی طبقه‌بندی کرد. آثار شنیداری که از صبا به‌صورت رسمی برجای مانده، بین سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۳۶ ضبط شده‌اند و حدود دویست صفحهٔ گرامافون از وی به یادگار مانده‌است. بسیاری از آثار آهنگسازی وی نیز به صورت مکتوب منتشر شده یا با تنظیم‌های متفاوتی توسط ارکسترهای گوناگون اجرا یا ضبط شده‌اند. در بخش تألیف کتاب، ردیف‌های ویلن، سنتور و سه‌تار از آثار شاخص وی در این حوزه محسوب می‌شوند. صبا در طول فعالیت حرفه‌ای خود علاوه بر همکاری و پایبندی به ادامهٔ راه علینقی وزیری، دوستی نزدیکی با روح‌الله خالقی، محمدحسین شهریار و نیما یوشیج داشت و فعالیت‌های مشترک بسیاری با موسیقی‌دانان سرشناسی همچون موسی معروفی، رضاقلی‌میرزا ظلی، مشیرهمایون شهردار، مرتضی محجوبی، ملوک ضرابی، جواد بدیع‌زاده، قمرالملوک وزیری، خاطره پروانه و دیگران داشت. وی همچنین شاگردان بسیاری مانند فرامرز پایور، علی تجویدی، همایون خرم، حسین دهلوی، منوچهر صادقی، مهدی خالدی، پرویز یاحقی و بسیاری دیگر را تربیت کرد که بعدها راه او را ادامه دادند. صبا به فرهنگ غرب نیز علاقه‌مند بود و با اینکه نقاشی را در مدرسهٔ کمال‌الملک با شیوه‌های سنتی آموخته بود؛ به آثار پیکاسو علاقه داشت و از میان نقاشان کلاسیک هم، رامبرانت را دوست داشت. از میان آهنگسازان غربی بیشتر از همه به بتهوون علاقه داشت و مجسمهٔ او را در اتاقش نگهداری می‌کرد. صبا همچنین در ساز‌سازی مهارت داشت و نخستین کارگاه رسمی سازسازی وابسته به دولت به پیشنهاد و کوشش او تأسیس شد. صبا به جانوران و پرورش گل‌ و گیاه نیز علاقه‌مند بود، به ادبیات فارسی اهمیت می‌داد، شعر می‌سرود و از میان نویسندگان ایرانی بیش از همه به صادق هدایت علاقه‌ داشت.

زندگی‌نامه

دوران کودکی

ابوالحسن صبا در کودکی

ابوالحسن صبا ۱۴ فروردین سال ۱۲۸۱[persian-alpha 1] ه‍. ش در خانهٔ پدری‌اش واقع در محلهٔ شاه‌آباد، خیابان ظهیرالاسلام تهران زاده شد. او دومین فرزند از پنج فرزند خانوادهٔ صبا بود.[4] پدرش ابوالقاسم صبا معروف به کمال‌السلطنه (زادهٔ ۱۲۹۲ ه‍.ق – درگذشتهٔ ۱۳۴۵ ه‍.ق)، پزشکِ دربار قاجار، نوهٔ محمودخان صبا، شاعر و نقاشِ دوره ناصری و ندیدهٔ فتح‌علی صبای کاشانی، ملک‌الشعرای دربار فتحعلی‌شاه قاجار بود. مادرش آمنه رئیس، از طرف پدر به خانوادهٔ صبا و از طرف مادر به خاندان سمیع گیلانی منسوب بود.[5][6] فرزندان خانوادهٔ صبا به ترتیب سن عبارت بودند از: عبدالحسین، ابوالحسن، عالیه، خدیجه و عادله. عبدالحسین صبا که فرزند بزرگ بود، در نواختن سه‌تار مهارت داشت و بعد‌ها به خدمت وزارت دارایی درآمد.[7]

ابوالحسن صبا از سه‌سالگی نزد ربابهٔ روانبخش (ندیمهٔ عمه‌اش) که از شاگردان حبیب سماع حضور بود، با تمبک‌نوازی و تصنیف‌خوانی آشنا شد. پدرش نیز اهل هنر و ادبیات بود و سه‌تار می‌نواخت. او از شاگردان میرزا‌عبدالله فراهانی بود اما پس از درگذشت خواهرش نواختن سه‌تار را کنار گذاشت و ساز را در خانه پنهان کرد. ابوالحسن که شیفتهٔ سه‌تار بود هروقت فرصت پیدا می‌کرد به سراغ ساز پدر می‌رفت و مخفیانه برای خود می‌نواخت. مادر که از این موضوع خبردار شد جای ساز را در خانه تغییر داد اما ابوالحسن خیلی زود مکان جدید نگهداری ساز را پیدا کرد و به نواختنِ پنهانی‌اش ادامه داد. روزی هنگام بازی و نواختن، سیم زرد سه‌تار پاره شد و پدر از بازی و نواختن پنهانی پسرش باخبر شد. او که علاقه و اشتیاق ابوالحسن را دید با مهربانی سیم‌ ساز را عوض کرد و پس از کوک کردن، یکی از گوشه‌های موسیقی ایرانی را برای فرزندش نواخت. ابوالحسن صبا از پدرش درخواست کرد که این گوشه را به او آموزش دهد. فردای آن‌روز صبا در مقابل پدرش ساز را برداشت و به‌درستی کوک کرد و نواخت.[8]

به همین سبب ابوالحسن مقدمات سه‌تارنوازی را نزد پدر آغاز کرد.[9] از سال ۱۲۸۷ ه‍. ش، زمانی که شش ساله بود با راهنمایی پدرش، چندین سال[persian-alpha 2] نواختنِ سه‌تار و پس از آن تار را نزد میرزاعبدالله فراهانی فرا گرفت که این آموزش‌ها تا زمان درگذشت میرزا ادامه داشت. ابوالحسن همچنین به واسطهٔ میرزاعبدالله، مدتی از آموزش‌های آقا حسینقلی فراهانی (برادر میرزاعبدالله) نیز بهره‌مند شد.[13] او در خاطرات خود در مورد میرزاعبدالله، حالت وی را در مواقعی که برای خود می‌نواخته چنین توصیف کرده است:[14]

«گاهی مرحوم میرزا پس از آن‌که مدتی برای خود سه‌تار می‌زد از خود بی‌خود می‌شد. سه‌تار، او را برمی‌داشت و به عالمی دیگر می‌برد. آن‌وقت از سه‌تار صدایی برمی‌خاست که از این عالم نبود، دریچه‌ای از بهشت به روی ما گشوده می‌شد و زمزمهٔ فرشتگان را به گوش جان می‌شنیدیم.»

ابوالحسن صبا تحصیلات ابتدایی خود را در سال ۱۲۸۸ ه‍.ش در مدرسهٔ علمیه آغاز کرد. صادق هدایت از هم‌دوره‌ای‌های او در این مدرسه بود. وی در سال ۱۲۹۰ ه‍.ش به کلاس سه‌تار و تار‌نوازی درویش‌خان راه یافت و به مدت پنج سال نیز نزد او شاگردی کرد. صبا در کلاس درویش‌خان با نورعلی برومند همکلاس بود و درویش‌خان آن‌ها را «دو تا کوچولو» صدا می‌زد.[15] برومند دربارهٔ آن دوره گفته بود: «وقتی که درویش‌خان به صبا درس می‌داد و ما از بیرون اتاق گوش می‌کردیم، آنقدر صدای سازشان شبیه بود که ما نمی‌توانستیم بفهمیم کدام یک ساز می‌زنند.»[16]

اگرچه شهرتِ صبا بیشتر با صدای ساز ویلنش گره خورده است اما برخی هنرمندان از جمله مرتضی نی‌داوود و محمدرضا لطفی، نوازندگی سه‌تارش را برتر از ویلن‌نوازی او دانسته‌اند.[15] صبا همزمان از سال ۱۲۹۱ ه‍.ش نواختن کمانچه را نزد حسین‌خان اسماعیل‌زاده فراگرفت و هم‌درسِ هنرمندانی نظیر حسین یاحقی و رضا محجوبی شد.[5]

دوران نوجوانی

حسین هنگ‌آفرین نخستین معلم ویلن صبا

ابوالحسن صبا از سال ۱۲۹۲ ه‍.ش به منظور آموختن نوازندگی ویلن، نزد حسین هنگ‌آفرین رفت. پس از آن نت‌خوانی، نت‌نویسی و نواختن ویلن کلاسیک را از «تینا مانتوفل»[17] که یک موسیقی‌دان اهل روسیه بود آموخت. او در کلاس‌های درویش‌خان چنان پیشرفت کرد که در سال ۱۲۹۳ ه‍. ش، تقدیرنامهٔ مخصوص و «مدال تبرزین» را از وی دریافت کرد. او در همین سال، دورهٔ تصنیف‌ها، ضربی‌ها و تمبک را از حاجی‌خان ضرب‌گیر (عین‌الدوله‌ای) فراگرفت. پس از آن در سال ۱۲۹۴ ه‍.ش نواختن ساز سنتور را نزد علی‌اکبرخان شاهی آغاز کرد. صبا پس از پایان تحصیل در مدرسهٔ علمیه، در سال ۱۲۹۵ ه‍.ش برای ادامهٔ تحصیل به مدرسهٔ آمریکایی تهران وارد شد. او نواختن پیانو و سلفژ را از «دکتر جردن» مدیر مدرسه و همسرش آموخت. وی در این مدرسه زبان انگلیسی را هم فرا گرفت و با روح‌الله خالقی نیز آشنا شد.[5] خالقی در مورد آن زمان نوشته است:[18] «وقتی قبل از ۱۲۹۷ به مدرسهٔ آمریکایی می‌رفتم، صبا دو کلاس از من جلوتر و با برادر بزرگم همکلاس بود و از همان‌وقت در میان تمام شاگردان مدرسه شهرت داشت که ابوالحسن‌خان اغلب سازها را به خوبی می‌نوازد.»

او همزمان با تحصیل و آموختن سازهای مختلف، در سال ۱۲۹۶ ه‍.ش نزد عباس زرگر و «ضیاء»، نجاری، منبت‌کاری و زرگری را فراگرفت و نخستین تجربهٔ سازسازی را نیز به‌دست‌آورد. صبا در سال ۱۲۹۷ ه‍.ش تحت تأثیر نی‌نوازیِ نایب‌اسدالله، به ساز نی گرایش پیدا کرد و با تمرین، نواختن این ساز را نیز تجربه کرد. او هم‌زمان به کلاس‌های سرژ خوتسیف راه یافت و نوازندگی ویلن کلاسیک را نزد وی کامل کرد.[5] صبا همچنین نزد اکبر هنگ‌آفرین با نواختن فلوت آشنا شد.[19]

دوران جوانی

ابوالحسن صبا در جوانی

ابوالحسن صبا از سال ۱۳۰۱ ه.ش نواختنِ سازهای دیگری همچون کلارینت را نیز فرا گرفت و هم‌زمان با شنیدن صفحه‌های گرامافونِ فریتس کرایسلر، آهنگساز و نوازندهٔ ویلن آمریکایی که متولد اتریش بود، با آثار موسیقی کلاسیک بیش از پیش آشنا شد. او در همین زمان، تحصیل در مدرسهٔ آمریکایی را رها کرد و با وجود مخالفت‌های پدرش، بیشتر وقت خود را به موسیقی اختصاص داد. وی در کنار موسیقی، همچنان به فعالیت‌های صنعتی خود نیز ادامه داد تا اینکه در همین سال (۱۳۰۱ ه‍.ش) به استخدام قورخانهٔ تهران درآمد و مدتی در آنجا به کار مشغول شد.[5] او همچنین در این زمان به عنوان سولیست ویلن با ارکستر انجمن اخوت به همکاری پرداخت.[20] صبا در قورخانه همکاری به نام رضا هندی داشت که به‌واسطهٔ او با سید محمدحسین خشگنابی، متخلص به «بهجت تبریزی» که بعدها به شهریار شُهرت یافت، آشنا شد. رضا هندی آواز می‌خواند و هم‌اتاقیِ شهریار جوان بود. شهریار در این مورد گفته بود: «۱۳۰۱ بود که من برای درس خواندن به تهران آمدم. پدرم نامه‌ای نوشت و سفارش مرا به مردی به نام کمال‌السلطنه کرد. من البته این نامه را به آن مرد نرساندم که از حمایت بی‌نیاز بودم.» صبا از طریق رضا هندی به خانهٔ شهریار دعوت شد. در بین صحبت‌هایش نام پدر خود را به زبان آورد و شهریار تازه متوجه شد که ابوالحسن فرزند همان دوست دیرینهٔ پدرِ او است و از آن به‌بعد، دوستی آن‌ها نیز آغاز شد.[21]

در اوایل زمستان سال ۱۳۰۲، آگهی افتتاح مدرسهٔ عالی موسیقی، با مدیریت علینقی وزیری که تازه از اروپا به ایران بازگشته بود، در روزنامه چاپ شد. صبا به همراه موسی معروفی که او نیز از شاگردان مطرحِ درویش‌خان بود، به این مدرسه راه یافت و همزمان با تحصیل موسیقی، در ارکستر مدرسه به نوازندگی مشغول شد.[5] پدر صبا نسبت به پرداختن فرزندش به موسیقی به عنوان حرفهٔ اصلی مخالف بود، اما ابوالحسن صبا با پشتکار و استعداد فراوان به تمرین موسیقی پرداخت و پس از مدت کوتاهی از سوی علینقی وزیری به عنوان نمایندهٔ کلاس انتخاب شد. او در تدریس و تمرین‌دادن به دیگر هنرجویان نیز وزیری را یاری می‌داد.[22] علینقی وزیری در خاطراتش از صبا و این دورهٔ مدرسهٔ عالی موسیقی نوشته‌است: «ابوالحسن‌خان صبا صنعتی است (یعنی در کار موسیقی استعداد ذاتی دارد) ویلن خوب خواهد زد. باید با پدرش مذاکره شود تا از این خرافات که ساز بد است، خارجشان کنم …»[5]

ابوالحسن صبا و روح‌الله خالقی در جوانی

صبا پس از مدتی به عنوان تکنواز ویلن در ارکستر مدرسهٔ موسیقی به رهبری علینقی وزیری، جایگاه خود را تثبیت کرد. وی همچنین در «کلوپ موزیکال» که وابسته به مدرسهٔ عالی موسیقی بود نیز به نوازندگی مشغول شد. صبا در این دوره، صبح تا ظهر به کار اداری مشغول بود و هر روز بعد از ظهر به مدرسهٔ عالی موسیقی می‌رفت و معمولاُ تا ساعت ۹ شب به آموختن و تمرین موسیقی می‌پرداخت. پس از مدتی تعداد هنرجویان مدرسه بیشتر شد و علینقی وزیری تعدادی از شاگردان را به صبا سپرد. با این اتفاق نخستین کلاس ویلن صبا در مدرسهٔ عالی موسیقی تشکیل شد و او هم‌زمان با تحصیل، به‌صورتِ رسمی به عنوان مدرس ویلن مدرسه، فعالیت خود را آغاز کرد.[22] او در این زمان با افرادی همچون محمدحسین شهریار، نیما یوشیج (پسرعموی همسر آینده‌اش) و روح‌الله خالقی نزدیکی و معاشرت بیشتری پیدا کرد. روح‌الله خالقی که مانند صبا از نخستین شاگردان مدرسهٔ عالی موسیقی بود دربارهٔ دوران آغاز تحصیل در این مدرسه نوشته است:[23]

من قبل از شنیدن صدای ساز صبا، ویلون نواختن رضاخان محجوبی را که شش ماه هم شاگردش بودم بسیار می‌پسندیدم، ولی در اولین جلسه‌ای که ویلن صبا را شنیدم، او را زبردست‌تر از معلم سابق خود یافتم. صبا از همان موقع گویی به خواص این ساز پی برده و به‌خوبی فهمیده بود که ویلن را نباید به تقلید از سبک کمانچه نواخت.

خالقی تأکید می‌کند که اگر راهنمایی‌های صبا نبود او و همکلاسی‌های دیگرش، درس‌های وزیری را به صورت کامل درک نمی‌کردند. او نوشته است: «در حقیقت ما در این کار علاوه بر استاد، مرهون بهترین شاگردش یعنی صبا بودیم.»[23] ابوالحسن صبا که به نقاشی و خوشنویسی نیز علاقه‌ٔ فراوان داشت، در همین زمان دوره‌ای را در مدرسهٔ کمال‌الملک نزد هادی تجویدی[5] و کمال‌الملک[24] سپری کرد. در نزدیکی خانهٔ صبا در کوچهٔ ظهیرالاسلام، یکی از دوستانش کارگاه نجاری داشت. او بعضی‌ وقت‌ها به آن کارگاه می‌رفت و به تعمیر و ساخت سازهای مختلف می‌پرداخت.[25]

سال‌های آغازین (۱۳۱۵–۱۳۰۶)

ابوالحسن صبا

ریاست مدرسهٔ صنایع ظریفه

در فروردین سال ۱۳۰۶ ه.ش ارکستر مدرسهٔ عالی موسیقی همراه با علینقی وزیری برای اجرای کنسرت به شهرهای رشت و بندر انزلی سفر کرد. مردم گیلان تحت تأثیر ویلن‌نوازی صبا، از وزیری خواستند تا یک مدرسهٔ موسیقی در رشت تأسیس کند. او نیز از این درخواست استقبال کرد و پس از مدتی مقدمات برپایی شعبهٔ مدرسهٔ عالی موسیقی در رشت را فراهم کرد.[22]

نخستین فعالیت‌های حرفه‌ایِ ضبط شدهٔ ابوالحسن صبا در زمستان سال ۱۳۰۷ ه.ش[26]، با ضبط آثاری از علینقی وزیری همراه با ارکستر مدرسهٔ عالی موسیقی آغاز شد که صبا به عنوان کنسرت‌مایستر ارکستر حضور داشت.[27] در سال ۱۳۰۸[persian-alpha 3] آثار دیگری از وزیری به همراه ارکستر مدرسهٔ عالی موسیقی ضبط شد. در این ضبط‌ها صبا در فاصلهٔ بند اول و دوم سرود «ای وطن»، ساختهٔ وزیری با آواز روح‌انگیز و در روی دوم صفحه، قطعهٔ «زرد ملیجه» خود را با ویلن اجرا کرده‌است.[29][26]

علینقی وزیری در ۱۸ اسفند سال ۱۳۰۸ ه‍.ش حکم تأسیس و مدیریت مدرسهٔ صنایع ظریفه (شعبهٔ مدرسهٔ عالی موسیقی) در رشت را به ابوالحسن صبا ابلاغ کرد. صبا از تهران به رشت نقل مکان کرد و مدیریت این مدرسه را بر عهده گرفت. وی در مدت زمانِ اقامت خود در گیلان، با نوازندگان و خوانندگان محلی آشنا شد و ضمنِ نت‌نویسی آثار آنان، از موسیقی گیلان در آثار خود نیز تأثیر گرفت. در این زمان ارکستر مدرسهٔ عالی موسیقی با حضور صبا و روح‌انگیز کنسرت‌هایی را در گیلان به اجرا گذاشت. او به عنوان مدیر و مدرس موسیقی مدرسهٔ تازه تأسیس، در رشت ماند و در آنجا ضمن آموزش موسیقی، به روستاها و کوهپایه‌های شمال رفت و به جمع‌آوری آهنگ‌های محلی پرداخت و ارمغان‌هایی از این سفر به‌همراه آورد.[5]

صبا برای جمع‌آوری و نت‌نگاریِ نغمه‌های محلی، گاه با اسب و قاطر از مسیرهای دشوار عبور می‌کرد تا به مناطقی همچون دیلمان و عمارلو برود. در عمارلو با یک نوازندهٔ محلی کمانچه به نام «فیض‌الله» آشنا شد. در آن زمان وسیلهٔ ضبط صدا و موسیقی در دسترس نبود به همین دلیل آن‌چه فیض‌الله می‌نواخت صبا به خطِ نت یادداشت می‌کرد.[22] آثاری همچون «شرفشاهی»، «دیلمان»، «زرد ملیجه»، «درقفس»، «رقص چوبی»، «قاسم‌آبادی، «کوهستانی» و «امیری» (مازندرانی) یادگار این دوره از زندگی اوست که برخی از آنان در ردیف موسیقی ایرانی ماندگار شدند.[30][31] صبا نخستین موسیقی‌دان ایرانی است که برای گردآوری، ثبت و اجرای موسیقی نواحی ایران تلاش کرد.[19] او پس از ضبط این آثار، همچنان به فعالیت‌های خود در رشت ادامه داد اما به تدریج شرایط آب و هوایی و رطوبت گیلان به او نساخت و به بیماری روماتیسم مبتلا شد.[32]

بازگشت به تهران

ابوالحسن صبا

ابوالحسن صبا پس از حدود دو سال اقامت در رشت، به‌ناچار از مدیریت مدرسهٔ صنایع ظریفه، آموزش و تحقیقات موسیقی در گیلان انصراف داد و به تهران بازگشت.[5] او در تهران مجدداً بر فعالیت‌های هنری خود به‌ویژه آموزش موسیقی متمرکز شد. ابوالحسن صبا در سال ۱۳۱۰ ه‍.ش در منزل خود واقع در خیابان ظهیرالاسلام تهران، کلاس‌های موسیقی دایر کرد و به آموزش ویلن، سنتور، سه‌تار و آواز به هنرجویان مستعد مشغول شد.[33] وی در آن زمان، به‌تدریج ردیف‌های خود را نیز به هنرجویان آموزش می‌داد. او در هر جلسه چند خط از ردیف‌هایش را برای شاگردان می‌نوشت و آن‌ها رونویسی می‌کردند. این موضوع تا سال‌ها بعد که ردیف‌های صبا به چاپ رسید در کلاس‌هایش ادامه داشت.[34]

او در خرداد و تیر سال ۱۳۱۲ ه‍.ش همراه با موسی معروفی، رضاقلی‌میرزا ظلی، ضیاء مختاری و مشیرهمایون شهردار، قطعاتی از آثار آهنگسازی خود را در کمپانی کلمبیا، به روی چند صفحهٔ گرامافون ضبط کرد.[5] تا پیش از این، شاگردان و اعضای ارکستر مدرسه عالی موسیقی با وفاداری به تفکرات علینقی وزیری، آثار او را اجرا و ضبط می‌کردند. در این سال ۳ نفر از شاگردان وزیری؛ پرویز ایران‌پور، موسی معروفی و ابوالحسن صبا، تلاش کردند تا با گروه‌های کوچکشان بیانِ شخصی در آثار موسیقی خود را ضبط و ثبت کنند.[35]

نخستین آثار موسیقی مردم‌پسند ایرانی (پاپ) در آن روزها را می‌توان در ساخته‌های صبا در این دوره جستجو کرد. یکی از آثار مشهور در این زمینه، ترانهٔ کُمیک «گلبندک» است که صبا بر اساس ملودی رنگ افشاری وزیری اجرا کرده است. شعر این ترانه که با مصرع «می‌گذشتم شبی زیر بازارچهٔ گلبندک» آغاز می‌شود را خود صبا سروده و با ویلن اجرا کرده است. «سالَک» نام ترانهٔ فکاهی دیگری است بر اساس رنگ اصفهان رکن‌الدین مختاری ساخته شده است. شعر این اثر با مطلع «همه چیزش خوبه این نگار من، حیف که سالک داره» را نیز صبا نوشته است. ترانهٔ فکاهی دیگر «فاکستروت آش رشته» نام دارد که از ساخته‌های خود صبا است که با این مصرع آغاز می‌شود: «مادرم از برای من کرده انتخاب، یک زن خوشگل ولیکن با زور سُرخاب» هر سه اثر را صبا با ویلن و آواز خود به همراه پیانو با نوازندگی ضیاء مختاری اجرا کرده است.[36] صفحه‌های «سه‌گاه با آواز ظلی»، تکنوازی «ابوعطا، حجاز» و «بیات ترک» از جمله آثار ضبط شدهٔ صبا تا سال ۱۳۱۴ بود.[5]

سفر به سوریه و لبنان

ابوالحسن صبا در زمستان سال ۱۳۱۴ ه‍.ش با دعوت «م. ارسطوزاده» (موسی ارسطو‌زاده) که نمایندهٔ شرکت «کلمبیا» در ایران بود[37]، به‌منظور ضبط موسیقی، همراه با هنرمندانی همچون مرتضی محجوبی، ملوک ضرابی، جواد بدیع‌زاده و حسین‌قلی طاطایی، راهیِ سوریه و لبنان شد. در این سفر صفحه‌های برخی دیگر از آثار صبا، همچون «زنگ شتر»، «همایون» و «چکاوک» (تکنوازی‌های ویلن) و «بیات اصفهان» در «کمپانی سودوا»^∗ واقع در سوریه، ضبط شد. صبا همچنین قطعاتی را همراه با پیانو‌نوازیِ فرهاد معتمد به ضبط رساند.[5]

جواد بدیع‌زاده در بخشی از خاطره‌اش از این سفر گفته‌ است که پس از اقامتی کوتاه در بغداد با یک خودرو به طرف شام حرکت کردند. رانندهٔ عرب‌زبان در حدود دوازده ساعت در صحرای شام و جایی که هیچ شهر و آبادی نبوده پیش می‌رود اما مسیر را نمی‌یابد. آن‌ها نزدیک به چهار شبانه‌روز در صحرا سرگردان و نااُمید در انتظار مرگ به‌سر می‌بردند تا این‌که در نیمهٔ شب چهارم صبا صدای حرکت خودرویی را احساس می‌کند. پس از آن، یک اتوبوس نزدیک می‌شود و مسافرانِ سرگردان، خود را به آن می‌رسانند. ابتدا راننده و سپس مسافران از اتوبوس پیاده می‌شوند تا هویت صبا و دوستانش را دریابند. بدیع‌زاده نوشته‌است:[38]

... صبای مرگ به چشم دیده و به‌جان‌آمده، وسط صحرای شام، ویلن را برداشت و در مایهٔ «سه‌گاه» درآمدی کرد و من نیز حال گمشدهٔ خود را بازیافتم و در همان مایه و در همان حال زدم زیر آواز و خواندن این غزل که:

باز آی ساقیا که هواخواه خدمتم		مشتاق بندگی و دعاگوی دولتم
من کز وطن سفر نگزیدم به عمر خویش		در عشق دیدن تو هواخواه غربتم‌

بدیع‌زاده ادامهٔ ماجرا را این‌گونه روایت کرده که پس از اجرای ساز و آواز همگی سوار اتوبوس می‌شوند. او در کنار صبا می‌نشیند و در مورد چهار‌مضرابی که صبا در صحرا اجرا کرده می‌پرسد که آن قطعه را به صورت بداهه نواخته یا پیش از آن ساخته بوده‌ است؟ صبا پاسخ می‌دهد که مقداری از ملودی را در ذهن داشته و چندان بداهه نبوده و نام آن اثر را «زنگ شتر» گذاشته‌است. به توصیهٔ بدیع‌زاده برای فراموش نشدن آن ملودی، صبا نُت آن را روی جعبهٔ سیگار خود می‌نویسد و در همین سفر «زنگ شتر» را ضبط می‌کند و روی صفحهٔ آن می‌نویسد: «به یاد غزاله» (غزاله نام نخستین فرزند صبا است)[39]

صبا پس از بازگشت به تهران، در ۱۳ شهریور سال ۱۳۱۵ ه‍.ش کنسرتی را در سالن سینما تهران به خوانندگی قمرالملوک وزیری و همراهی یوسف کاموسی (نوازهٔ تار و عود) به روی صحنه برد.[5]

سال‌های میانی (۱۳۲۶–۱۳۱۶)

ابوالحسن صبا

در سال ۱۳۱۶ ه‍.ش سنتورنوازِ سرشناس، حبیب سماعی از مأمورت مشهد به تهران بازگشت. در این هنگام دوستیِ عمیقی بین او و صبا ایجاد شد و کلاس‌های آموزش سنتور خود را با پیشنهاد ابوالحسن صبا دایر کرد.[40] خودِ صبا نیز به‌عنوان شاگرد در کلاس‌های حبیب سماعی حاضر شد[41] و در طول هشت سال شاگردی، دوستی و معاشرت با حبیب سماعی، مطالب بسیاری از وی آموخت.[40]

در سال ۱۳۱۷ ه‍. ش، صبا سفرِ دوم خود را به دمشق و بیروت انجام داد. در این سفر که چهار ماه به‌طول انجامید هنرمندانی نظیر مرتضی محجوبی، جواد بدیع‌زاده، جلال‌الدین تاج اصفهانی، حسین‌قلی طاطایی، ملوک ضرابی و ملکه برومند، آثاری از صبا، مهرتاش و حسین یاحقی را با صدای تاج اصفهانی و ملکه برومند (با نام مستعار «م‌.ب») ضبط کردند.[40] نخستین اجرای ضبط شده از آواز بیات تهران با صدای بدیع‌زاده به همراه ویلن‌نوازی صبا و نوازندگی پیانوی محجوبی، از جمله آثار ضبط شده در این سفر بوده است.[42] یک سال بعد، در ۴ اردیبهشت سال ۱۳۱۸ ه‍. ش، نخستین ایستگاه رادیو تهران افتتاح شد و صبا از نخستین هنرمندانی بود که همکاری خود را با رادیو آغاز کرد.[40]

در شهریور سال ۱۳۲۰ محمدعلی فروغی نخست‌وزیر شد و عیسی صدیق به وزارت فرهنگ رسید. این دو نفر که با خدمات هنری علینقی وزیری آشنا بودند، وی را برای ریاست ادارهٔ موسیقی کشور، هنرستان عالی موسیقی و بخش موسیقی رادیو برگزیدند. وزیری نیز روح‌الله خالقی را به‌عنوان معاونِ خود انتخاب کرد.[43] در آذر همین سال (۱۳۲۰) علینقی وزیری «ارکستر نوین» را با هدف اجرای قطعات موسیقی ایرانی، در رادیو تشکیل داد[44] و صبا به‌عنوان تکنواز همکاری خود را با این ارکستر آغاز کرد. او در همین زمان با سِمَتِ هنرآموز کلاس هنرستان عالی موسیقی، به استخدام وزارت فرهنگ و هنر درآمد.[34]

خالقی در حال رهبری ارکستر، خواننده: غلامحسین بنان، مایستر: ابوالحسن صبا، ۱۳۲۵

صبا همزمان با مجلهٔ موسیقی به سردبیری محمد محیط طباطبایی نیز به همکاری پرداخت و نت قطعهٔ محلی «شرفشاهی» را برای مقالهٔ محیط طباطبایی نوشت. صبا در همین ایام، سه برنامهٔ تکنوازی ویلن را به افتخار حضور هنرمندان تاجیک در ایران، در کنسرت هنرستان عالی موسیقی به اجرا درآورد. ابوالحسن صبا در سال ۱۳۲۲ ه.ش، نگارشِ نخستین دورهٔ آموزش ردیف خود برای سنتور و ویلن را آغاز کرد. پس از مدتی در سال ۱۳۲۳ ه‍.ش، جلد اول کتاب ردیف صبا برای ویلن آماده شد و با تلاش لطف‌الله مفخم‌پایان به انتشار رسید. در اسفند سال ۱۳۲۲ ه‍.ش روح‌الله خالقی با دعوت از چند موسیقی‌دان ایرانی، انجمن موسیقی ملی و ارکستر ملی را تشکیل داد. از جمله نوازندگان این ارکستر می‌توان به ابوالحسن صبا، حبیب سماعی، موسی معروفی، علی‌محمد خادم میثاق، عبدالعلی وزیری، جواد بدیع‌زاده، احمد فروتن راد، مهدی برکشلی و مهدی خالدی اشاره کرد. نخستین اجرای ارکستر ملی، ۲۴ اردیبهشت ۱۳۲۳ ه‍.ش در سالن دبستان نظامی، در خیابان سپه تهران، با حضور صبا و رهبری خالقی برگزار شد.[45]

صبا در سال ۱۳۲۴ ه‍. ش، دورهٔ دوم ردیف ویلن خود را به کوشش لطف‌الله مفخم‌پایان و با خوشنویسی ابراهیم بوذری منتشر کرد. او همزمان به نت‌نویسی قطعهٔ «دیلمان» پرداخت که پس از مدتی با تلاش جواد معروفی تنظیم و توسط ارکستر ملی (انجمن موسیقی ملی) اجرا شد. صبا، مبانی اولیهٔ نت‌نویسی برای ساز سنتور را در سال ۱۳۲۵ طراحی و آغاز کرد. روح‌الله خالقی در همین سال، نخستین نشریهٔ مستقل موسیقی ایران را با نام مجلهٔ چنگ تأسیس کرد و سردبیری آن را به لطف‌الله مفخم‌پایان که از شاگردانش بود، سپرد. مجلهٔ چنگ به مدت یک سال فعالیت خود را ادامه داد و هر سه ماه، یک شماره و در مجموع چهار شماره به انتشار رساند.[46] در این نشریه مقاله‌های اگر گِردِ نقطه‌دار مأخذ واحد کشش می‌بود و تفحص در اطراف و پیرامون پنج‌ضربی و هفت‌ضربی به قلمِ صبا منتشر شد.[5]

سال‌های پایانی (۱۳۳۶–۱۳۲۷)

اعضای ارکستر گل‌ها: مرتضی محجوبی، مرضيه، ابوالحسن صبا، علی تجویدی، عبدالله جهان‌پناه و... در استوديو گل‌ها، سال ۱۳۳۶

در سال ۱۳۲۸ ه‍.ش نخستین جلد کتاب ردیف سنتور ابوالحسن صبا به کوشش هوشنگ امیری به چاپ رسید. در ماهِ مهر همین سال، هنرستان موسیقی ملی توسط روح‌الله خالقی افتتاح شد[47] و ابوالحسن صبا تدریسِ ویلن و سه‌تار را در این هنرستان آغاز کرد. در سال ۱۳۲۹ ه‍. ش، «نشان درجه اول هنر» از سوی وزارت فرهنگ و هنر به صبا اهدا شد. او در سال ۱۳۳۰ مدتی در رادیو سه‌تار می‌نواخت اما وی که با اقدامات مدیران موسیقی رادیو مخالفت داشت، پس از مدتی با نظر احمد عبادی از این‌کار انصراف داد. در سال ۱۳۳۲ ه‍.ش، حسین ملک که از شاگردان ابوالحسن صبا بود سرود «سی‌ام تیر» را ساخت و صبا کلامِ آن را سرود. این اتفاق باعث شد حسین ملک و صبا مدتی توسط نیروهای حکومتی بازداشت شوند. صبا در همین سال مقالهٔ حلزون: ساز جدید و سلسه مقاله‌های سنتور را در مجلهٔ موزیک منتشر کرد.[48]

سوم اسفند سال ۱۳۳۲ ه‍. ش، آمنه رئیس، مادر ابوالحسن صبا درگذشت و صبا را از نظر روحی و جسمی دچار رنج فراوان کرد. در سال ۱۳۳۳ ه‍.ش سرپرستی ارکستر شماره یک ادارهٔ هنرهای زیبا از سوی وزیر فرهنگ و هنر به او سپرده شد. صبا با درج آگهی در روزنامه، تعدادی از نوازندگان باسابقه به همراه چند نوازندهٔ جدید را در این ارکستر به‌کار گرفت. او همزمان نت‌نویسی تصنیف‌های دیوان محمدعلی امیرجاهد را به همراه تجزیه و تحلیل تصنیف «جان من» در دستگاه شور، برای درج در کتاب امیرجاهد نوشت.[48]

ابوالحسن صبا (اواخر عمر) در حال رهبری ارکستر، خواننده خاطره پروانه

با آن‌که صبا از اقدامات مسئولان موسیقی رادیو ناراضی بود اما در تیر ۱۳۳۳ ه.ش آواز قمرالملوک وزیری را که به تازگی سکته‌ای را پشت سر گذاشته و بهبود یافته بود، در یک برنامهٔ رادیویی، با ویلن در آواز ابوعطا همراهی کرد. ۲۷ آبان همین سال، «مدال طلای نیمرخ شوپن» از سوی کاردار لهستان در ایران به صبا اهدا شد. در ۲۹ بهمن ۱۳۳۳، ماسک چهرهٔ او به کوشش بهمن هیربد، توسط جمشید و پرویز تناولی ساخته شد. صبا در این روز به مدت دو ساعت بدون هیچ واکنشی، لوله‌هایی را که در بینی‌اش گذاشته بودند تحمل کرد و پس از ساخته شدن ماسک گفت: «دوستان بنشینید، من که نمی‌توانم پاسخ‌گوی محبت‌های شما باشم و پاداشی تقدیم کنم؛ برای همین پاداش شما را با نواختن چند قطعه با سه‌تار می دهم.» سپس سازش را برداشت و برای پرویز و جمشید تناولی به مدت ۱۰ دقیقه سه‌تار نواخت.[49] پس از مدتی دو فیلم کوتاه توسط محمدقلی سیار از تدریس ابوالحسن صبا در هنرستان موسیقی تهیه شد. در سال ۱۳۳۴ ه.ش، نخستین برنامه‌های گل‌های جاویدان نیز با اجرای ویلن صبا ضبط شد.[48] نخستین کارگاه رسمی سازسازی وابسته به دولت در ایران نیز در همین زمان به پیشنهاد و کوشش ابوالحسن صبا و با سرپرستی ابراهیم قنبری‌مهر در وزارت فرهنگ و هنر تأسیس شد.[50] ابوالحسن صبا در سال ۱۳۳۵ به همراه احمد عبادی، علی‌اصغر بهاری، حسین تهرانی و فرامرز پایور در انجمن روابط فرهنگی ایران و آمریکا به اجرای برنامه پرداخت و لوح و جام افتخار به او اهدا شد. پس از آن به همراه حسین تهرانی و فرامرز پایور برای اجرای موسیقی ایرانی، به کشور آلمان سفر کرد. بعد از بازگشت به تهران تقی روحانی گفتگویی با او انجام داد که از رادیو تهران پخش شد. در این هنگام همچنین اجراهای خصوصی متعددی از ویلن و سه‌تارنوازی صبا همراه با تمبک حسین تهرانی، توسط دوستانش ضبط شد.[48] صبا در این زمان چند روزی را به همراه سید موسی صدر در یکی از باغ‌های اطراف زاینده‌رود اصفهان سپری کرد[persian-alpha 4] و با او در مورد مباحثی مانند موسیقی، عشق و عرفان به تبادل‌نظر پرداخت.[52]

او در سال‌های پایانی زندگی از بیماری قلبی رنج می‌برد و با آنکه زودرنج شده بود اما همچنان به فعالیت‌های هنری و تدریس به شاگردانش ادامه داد.[53] او معتقد بود «اگر سه سال دیگر زنده بماند خواهد توانست موسیقی ایرانی را به جایی برساند که دیگر نگران نمیرد».[54] در ۲۲ آذر سال ۱۳۳۶، آخرین یادداشت صبا با عنوان هنر یا زندگی؟ در مجلهٔ اطلاعات هفتگی چاپ شد. او این یادداشت را به درخواست سردبیر آن مجله نوشته بود.[55] آخرین حضور صبا در تمرینِ ارکستر شمارهٔ یک ادارهٔ هنرهای زیبا که خود رهبری آن را بر عهده داشت، روز ۲۵ آذر ۱۳۳۶ ه‍. ش، چهار روز پیش از درگذشتش بود.[56]

درگذشت

ای صبا با تو چه گفتند که خاموش شدی؟
چه شرابی به تو دادند که مدهوش شدی؟

«

»

شهریار در سوگ ابوالحسن صبا

ابوالحسن صبا روز دوشنبه ۲۵ آذر، احساس سرماخوردگی داشت. صبح سه‌شنبه با درد شدید سینه از خواب بیدار شد. همسرش برای او معجونِ چهارتخمه دم کرد. صبا برای ناهار، درخواست آش شلغم داد چون قرار بود به ادارهٔ رادیو برود، آش را خورد اما حال عمومی‌اش همچنان خوب نبود و به اصرار همسرش در خانه ماند و به استراحت پرداخت. صبح روز چهارشنبه با درد بیشتری از خواب برخاست. بازهم چهارتخمه خورد. در این هنگام دو نفر از شاگردانش، فرامرز پایور و آذر عظیما برای تمرین آخرین قطعهٔ صبا با نام «شاخهٔ گل» که قرار بود روز بعد در برنامهٔ گل‌های رنگارنگ ضبط شود، به خانه صبا آمدند که با تذکر همسر صبا، زودتر از موعد دست از کار کشیدند. پس از آن، صبا ناهارش را خورد و خوابید. بعد از استراحت با وجود نامساعد بودن حالش، مطابق معمول حرف می‌زد و شوخی می‌کرد. در ابتدای شب بازهم درد شدید به سراغش آمد اما راضی نشد به پزشک اطلاع بدهند و گفت فردا صبح خودم به دکتر مراجعه خواهم کرد. درد او همچنان ادامه داشت و تا صبح بیدار بود.[57]

پنجشنبه ساعت ۱۰ صبح، صبا به همراه دخترش غزاله به پزشک مراجعه کرد. پزشک «فرین» پس از معاینه از عدم توجه و پیگیری معالجه توسط صبا اظهار نارضایتی کرد و گفت که یکی از رگ‌های قلب کار نمی‌کند و خون به قلب نمی‌رسد. پس از اقدامات اولیه و بهبودیِ نسبی، صبا به خانه بازگشت. ساعت ۳ بعداز ظهر ناگهان حالش تغییر کرد و دچار تشنج و تنگی نفس شد. «پزشکان» که دوست و پزشکِ صبا بود به خانهٔ صبا آمد و پس از معاینه از وخامت حال او گفت. به او یک آمپول تزریق کردند که پس از آن کمی بهتر شد. به همسرش می‌گفت «بیا پیش من بنشین» و تلاش می‌کرد تا او را از نگرانی درآورد. به دخترش ژاله گفت: «بیا مرا ببوس پدرت دارد می‌میرد.»[58] محمدحسین شهریار و محمدعلی امیرجاهد نیز حاضر شدند.[59] از ساعت ۸ شب حال صبا با وخامت بیشتری همراه شد. پزشک دیگری (وثیق) بر بالینش آوردند اما او به حالت اغما رفت و تا ساعت ۱۲ شب بیهوش بود. حدود ساعت ۱ بعد از نیمه‌شب گفت: «تشنه‌ام، لبم خشک شده، چیزی بدهید بخورم.» حدود ساعت ۲ بعد از نیمه‌شب، شاگرد و دوست صمیمی‌اش حسین تهرانی بر بالینش حاضر شد، دستش را گرفت و صبا را صدا زد. او چشمانش را باز کرد و گفت: «حسین جان آمدی؟ دارم می‌میرم.»[58] دست همسرش را گرفت، دخترانش را بوسید از رکسانا خواست تا پیانو بنوازد و زیر لب این شعر نیما را زمزمه کرد: «به کجای این شب تیره بیاویزم قبای ژندهٔ خود را»[59] آخرین جمله‌های صبا خطاب به افراد حاضر بر بالینش بود که گفت: «ناراحتم کارم نداشته باشید.» و به خواهرش نگاه کرد و گفت: «دارم می‌میرم.» پس از آن، فاصلهٔ نفس‌هایش زیاد شد.[58] سرانجام ابوالحسن صبا، سحرگاه ۲۹ آذر سال ۱۳۳۶ ه.ش (ساعت ۴ صبح) به‌دنبال بیماری قلبی که چند سال از آن رنج می‌برد در خانهٔ پدری‌اش واقع در خیابان ظهیر‌الاسلام، در سن ۵۵ سالگی در اثر سکتهٔ قلبی درگذشت.[53][5] روزنامهٔ اطلاعات روز شنبه ۳۰ آذر ۱۳۳۶ ه.ش در تیتر خود با عنوان «گل‌ها پژمرد» نوشت: «ابوالحسن صبا دیشب پس‌ از یک بیماری کوتاه به رحمت ایزدی پیوست و خبر فوت او عموم ایرانیان را متأسف و متأثر ساخت.»[60]

مراسم تشییع پیکر ابوالحسن صبا، ۳۰ آذر ۱۳۳۶ ه.ش در میان برف زمستانی، از مسجد قائم خیابان سعدی شمالی (چهارراه سیدعلی) برگزار شد. پس از آن، پیکر صبا به آرامستان ظهیرالدوله منتقل و با حضور پُرشمار هنرمندان و هنردوستان به خاک سپرده شد.[61]

واکنش‌ها

صبا می‌میرد

عمر دنیا به سر آمد که صبا می‌میرد		ورنه آتشکدهٔ عشق کجا می‌میرد
صبر کردم به همه داغ عزیزان یا رب		این صبوری نتوانم که صبا می‌میرد
غسل‌اش از اشک دهید و کفن از آه کنید		این عزیزی‌ست که با وی دل ما می‌میرد
به غم‌انگیزترین نوحه بنالی ای دل		که دل‌انگیزترین نغمه‌سرا می‌میرد

بخشی از سرودهٔ شهریار برای درگذشت صبا[62]

مهدی خالدی و اسماعیل نواب صفا، یک قطعه موسیقی مشترک به یاد ابوالحسن صبا با عنوان «کجا رفت؟» در دستگاه سه‌گاه ساختند که با صدای غلامحسین بنان ضبط و از رادیو پخش شد.[persian-alpha 5] علی تجویدی و رحیم معینی کرمانشانی نیز اثر دیگری به یاد صبا آهنگسازی، تولید و منتشر کردند. در همین زمان، مراسم یادبود ابوالحسن صبا در سالن تأتر دهقان، واقع در خیابان لاله‌زار تهران برگزار شد. مدتی پس از درگذشت ابوالحسن صبا، در ماهِ دی سال ۱۳۳۶ ه.ش، رهبری ارکستر شماره یک هنرهای زیبا به حسین دهلوی سپرده شد و از آن پس، به یاد صبا، نام این ارکستر به «ارکستر صبا» تغیر پیدا کرد. این ارکستر تا سال ۱۳۴۷ به فعالیت و کنسرت‌های خود به رهبری حسین دهلوی ادامه داد. ۷ دی ۱۳۳۶ نیز مراسم بزرگداشت صبا از سوی ادارهٔ هنرهای زیبای کشور در تالار فرهنگ برپا شد.[61]

بهمنِ همان سال، از سوی مسؤلان فرهنگی، دستور حفظ و نگهداری آثار و اشیاء متعلق به صبا و طرح تأسیس موزه‌ای به نام او صادر شد. پس از آن، سازها، اشیاء و آثار ابوالحسن صبا به مدت یک هفته به نمایش عمومی گذاشته شد. در ۷ بهمن سال ۱۳۳۶ ه.ش مراسم چهلمین روز درگذشت صبا، با سخنرانی محمود مهران (وزیر فرهنگ)، موسی عمید، مهدی برکشلی و روح‌الله خالقی در تالار فرهنگ تهران برگزار شد. در این مراسم یکی از آثار صبا، با ارکستر صبا (ارکستر شماره یک هنرهای زیبا) به اجرا درآمد.[61]

زندگی خصوصی

منتخب اسفندیاری، همسر صبا

ازدواج

صبا، در سال ۱۳۱۱ ه.ش با یکی از شاگردان خود با نام منتخب اسفندیاری کوه‌نور (زادهٔ ۱۲۹۶ در یوش – درگذشتهٔ ۱۳۸۰) که دختر عموی نیما یوشیج بود ازدواج کرد.[64] پدرِ منتخب، احمد ملقب به «امیر منتخب»، رئیس ایل اسفندیاری و حاکم و رئیس دارایی در مازندران بود. او به نواختنِ اُرگ آشنا بود و صدای خوبی داشت. مادرش نیز تار می‌نواخت و خیاطی می‌کرد. به همین سبب منتخب از کودکی به موسیقی علاقه‌مند شد و به کلاس تار علی‌اکبر شهنازی راه یافت. او به مدت پنج سال نزد شهنازی نواختن ساز تار را فرا گرفت با این حال صدای سازش دلنشین نبود. پس از درگذشت احمد، مادر منتخب با نصر‌الله خواجه‌نوری ازدواج کرد.[65]

روزی ابوالحسن صبا به واسطهٔ دوستی با نصرالله خواجه‌نوری که از هم‌کلاسی‌هایش در زمان تحصیل در مدرسهٔ آمریکایی تهران بود، به خانهٔ آن‌ها رفت. در آن‌جا از صبا خواسته شد تا نوازندگی منتخب را ببیند و ایراداتش را بگوید. پس از اجرای یک چهارمضراب توسط منتخب، صبا از نوازندگی او تعریف کرد و ایراد را از عدم درک ضرب دانست. صبا پیشنهاد می‌دهد تا برای تدریس به منتخب، هفته‌ای دو یا سه‌بار به منزلشان برود. بدین ترتیب صبا گاهی هرشب به منزل منتخب می‌رفت و به او آموزش می‌داد. پس از مدتی ابوالحسن صبا به منتخب علاقه‌مند شد. او با وجود مخالفت مادرش، که اصرار داشت وی با دخترعمهٔ خود ازدواج کند، مادر و خواهرانش را به خانهٔ منتخب فرستاد و از او خواستگاری کرد اما مادر منتخب برای صبا پیغام فرستاد که دیگر به خانه‌شان نرود. صبا که سخت عاشق بود، به پیشنهاد دوست شاعرش محمد‌حسین شهریار، نامه‌ای به جهت خواستگاری مجدد، در چهار صفحه برای خواجه‌نوری (پدرخواندهٔ منتخب) نوشت که جای قطره‌های اشکش روی آن مانده بود. همین نامه سبب شد تا مادر و پدرخواندهٔ منتخب به ازدواج فرزندشان با ابوالحسن صبا رضایت بدهند. حاصل این ازدواج،

ابوالحسن صبا به همراه همسر و دخترانش غزاله و ژاله

سه دختر به نام‌های غزاله، ژاله و رکسانا بودند.[66] غزالهٔ صبا در سال ۱۳۱۳ ه.ش، ژالهٔ صبا در سال ۱۳۱۴ ه.ش و رکسانا صبا در سال ۱۳۲۱ ه.ش متولد شدند.[67]

منتخب اسفندیاری در سال ۱۳۸۰ ه.ش در یک سانحهٔ رانندگی درگذشت.[68] فرزند اول صبا، غزالهٔ صبا نیز به نقاشی و طراحی مد و لباس مشغول بود. او اردیبهشت ۱۳۹۹ ه‍.ش در پاریس درگذشت.[69] از خانوادهٔ صبا تنها کسی که به‌طور حرفه‌ای به موسیقی پرداخت، نوه‌اش سید ابوالحسن میرولی، فرزند غزالهٔ صبا است که در دانشگاه‌های برکلی و سوربن به تحصیل نوازندگی گیتار و موسیقی جَز و فیوژن پرداخته است.[70]

علایق

صبا به ندرت برای دیدن فیلم به سینما می‌رفت، با این‌حال یکی از فیلم‌هایی که بیشتر مورد توجه او قرار گرفته بود دزد دوچرخه بود. او از میان آهنگسازان غربی بیشتر از همه به بتهوون علاقه‌ داشت و مجسمهٔ او را در اتاقش نگهداری می‌کرد. غیر از بتهوون، بلا بارتوک، زلتان کدای و سرگئی پروکوفیف نیز از آهنگسازان مورد علاقهٔ صبا بودند. بارتوک را به دلیل این‌که آهنگ‌های محلی کشورش مجارستان را که به برخی نغمه‌های موسیقی ایرانی شباهت دارد، مورد استفاده قرار داده بود تحسین می‌کرد. او در ساختنِ سازهایی همچون ویلن، تار، سه‌تار، نی و سنتور مهارت داشت[71] و به زبان انگلیسی، فرانسوی، ترکی و عربی آشنایی کامل داشت. وی همچنین در سال‌های پایانی زندگی به آموختن زبان روسی پرداخت.[72]

صبا به جانوران و پرورش گل و گیاه بسیار علاقه داشت. از میان نویسندگان ایرانی بیش از همه به صادق هدایت علاقه‌مند بود و در زمینهٔ شعر و شاعری، خود گاهی شعر می‌سرود اما شعرهای نوِ شهریار را دوست داشت و این مصرع از نیما یوشیج را بسیار می‌خواند: «به کجای این شب تیره بیاویزم قبای ژندهٔ خود را». وی با این‌که نقاشی را در مدرسهٔ کمال‌الملک با شیوه‌های کلاسیک آموخته بود، به آثار پیکاسو علاقه داشت و از میان نقاشان کلاسیک هم، رامبرانت را دوست داشت.[73] از وی چند تابلو نقاشی با تکنیک رنگ روغن با تصویر‌هایی از پرنده، حیوانات، گل و منظره به یادگار مانده است. صبا همچنین نقاشی با ناخن را از نیما یوشیج آموخته بود[74]، در خوشنویسی نیز از خط شکسته‌نستعلیق استفاده می‌کرد و در گل‌دوزی هم مهارت داشت. به ادبیات فارسی اهمیت می‌داد و آوانویسیِ نت‌هایش را به خط فارسی می‌نوشت.[75] او مدتی دربارهٔ ستاره‌شناسی مطالعه کرد و به اکتشافات و اختراعات توجه داشت. صبا به بازی شطرنج نیز علاقه داشت و برخی اوقات با یکی از دوستانش که خارج از ایران زندگی می‌کرد از راه نامه‌نگاری، شطرنج بازی می‌کرد.[73] او همچنین به تردستی علاقه داشت و گاهی با وسایل شعبده‌بازی که در خانه داشت به این کار می‌پرداخت. صبا در زمان‌های بیکاری به دکان کفاشی که در نزدیک خانه‌اش بود می‌رفت و مردِ کفاش و همکاران او را در کفش‌دوزی راهنمایی می‌کرد که چگونه کفش‌های بهتری ارائه دهند.[72] صبا جواهرسازی و زرگری را نیز تجربه کرده و این فن را نزد عباس زرگر آموخته بود.[24]

ایرج میرزا در سرودهٔ خود خطاب به صبا نوشته است:[76]

در شعر نه کَس توراست هم‌دوش		در خط نه کَسی توراست همسنگ
برچنگ چو پنجه برگشایی		از پنجهٔ باربَد فُتد چنگ
ساز تو عجیب‌تر ز درویش		نقشِ تو غریب‌تر ز ارژنگ
تازی تو به علم همچو خرگوش		دیگر متعلّمین چو خرچنگ

موسیقی

«می‌گویند موسیقی ایرانی مغموم است و باید موسیقی نشاط‌انگیز جای آن گذاشت. اگر موسیقی نشاط‌انگیز تهیه شود که ریشه و مبنای آن از موسیقی ایرانی آب نخورد دیگر آن را نمی‌توان موسیقی ایرانی نام نهاد، و اگر مبنای موسیقی مغموم باشد، چطور می‌توان از آن موسیقی بشاش و خندان به‌وجود آورد. روحیهٔ ایرانی مغموم بوده و هنوز مغموم است، این مغمومیت در کلیهٔ شئون و تمام اشعار و موسیقی ما موجود و نهفته است. به عبارت دیگر تراوشات درونی و قلبی ما است که خواه ناخواه ابراز می‌داریم. پس اگر بخواهیم موسیقی نشاط‌آور داشته باشیم اول باید در درون و قلب خود ایجاد بشاشیت و نشاط نماییم. ساختگی خیر، طبعاً موسیقی ما هم که تراوشات روحی ما است نشاط آور خواهد شد.»

ابوالحسن صبا[77]

سبک

ابوالحسن صبا چهل سال از زندگی خود را به صورت حرفه‌ای، به فعالیت‌های هنری پرداخت. او در تمام جریان‌های موسیقی آن زمان ایران تأثیری مستقیم داشت.[78] وی در تمام رشته‌های موسیقی ایران و حتی برخی هنرهای دیگر مهارت داشت و دانشنامه‌ای جامع از علم و عمل موسیقی ایرانی بود. مکتب نوین موسیقی ایرانی که از درویش‌خان آغاز شده بود با صبا به اوج رسید و شاگردان صبا نیز پیرو راه او شدند.[71] او موارد استفادهٔ موسیقی را به چهار بخش دسته‌بندی کرده بود. ۱. مجالس خصوصی ۲. مجالس عروسی ۳. مجالس عزا ۴. مجالس نظام.[79] از ابوالحسن صبا به دلیل نوآوری‌ها و تحولاتی که در موسیقی ایران پدید آورد، با عنوان «نیمای موسیقی ایرانی» یاد می‌شود[80][81] و به همین سبب عصر او را «دوران طلایی موسیقی» می‌خوانند.[82]

ردیف

ابوالحسن صبا ردیف موسیقی ایران را ابتدا نزد میرزاعبدالله و پس از آن نزد درویش‌خان فرا گرفت. او را می‌توان یکی از برجسته‌ترین ردیف‌دانان موسیقی ایران دانست.[83] با این‌حال وی موسیقی ردیف را تنها مدرک مستند موسیقی ایرانی نمی‌دانست. به اعتقاد صبا در اطراف ما منابع شنیداری متعددی وجود دارد که می‌توان از آن‌ها بهره برد. او به طور ویژه بر دو منبع تأکید بیشتری داشت. یکی مجالس روضه‌خوانی و تعزیه و دیگری نغمه‌هایی که در میان مردمان نواحی مختلف ایران رواج دارد و به صورت سینه به سینه حفظ و به زمان ما رسیده است.[79]

به عقیدهٔ صبا؛ «تعزیه بوده است که موسیقی ما را حفظ کرده»، به همین سبب از روضه‌خوانی‌ها و مرثیه‌سرایی‌ها به راحتی نمی‌گذشت و برای ثبت گوشه‌ها به نقاط مختلف سفر می‌کرد. برای نمونه می‌توان به سفرِ صبا به اصفهان اشاره کرد. رضا کسایی در این رابطه گفته است: «صبا برای ثبت گوشه‌ها تنها به شهر اصفهان قناعت نمی‌کرد. در خارج از شهر هم آرام و قرار نمی‌گرفتند. سراغ مداحان اهل بیت، تعزیه‌خوانان، نی‌زن‌ها، چوپان‌ها، ساززن‌ها و منبری‌های خوش‌خوان را می‌گرفتند...»[79]

رضا کسائی (آواز خوان و برادر بزرگتر حسن کسائی[84]) از روزی گفته که قرار بوده است صدرالمحدثین (عبدالحسین صدر خوانساری[persian-alpha 6]) به منبر برود و صبا برای دیدار با او بی‌تابی می‌کرده است. در آن زمان صدرالمحدثین ملودیِ یک کار عمل را بر روی شعر صفای اصفهانی، با این نیم‌بیت آغازین: «دل بردی از من به یغما ای ترک غارتگر من» می‌خواند. صبا بی‌درنگ نت این آواز را می‌نویسد. این گوشه با عنوان «صدری» در آواز افشاری، در ردیف اول ویلن صبا منتشر شده که تا پیش از آن در محافل موسیقی اصفهان، با نام «نحوی» یاد می‌شده است.[79] گوشه‌های دیگری همچون «شهابی» (به یاد شهاب‌السادات) در آواز بیات ترک، «دیلمان» و «امیری» (برگرفته از موسیقی محلی) در آواز دشتی، از جمله نغمه‌هایی هستند که برای نخستین بار توسط صبا به ردیف موسیقی ایرانی افزوده شد.[86]

صبا نخستین هنرمندی بود که با ردیف‌های موسیقی ایرانی به شکلی خلاقانه برخورد کرد، پلی میانِ سنت و دورانِ‌ گذارِ فرهنگی ایران شکل داد[81] و به پژوهش در عرصهٔ ردیف‌های موسیقی ایرانی پرداخت.[82] او بود که برای نخستین‌بار، ردیف موسیقی ایرانی را برای ساز ویلن نوشت و مکتب ویلن ایران را تثبیت کرد و گسترش بخشید.[83] تکنیک نوازندگی صبا به‌ویژه در نواختن ویلن، تا سال ۱۳۱۰ ه.ش، روندی رو به رشد داشت. او از این سال به بعد بیشتر فعالیت‌های خود را بر آموزش به هنرجویان و نگاشتنِ ردیف و کتاب‌های آموزشی متمرکز کرد.[86]

آهنگسازی

با این‌که ابوالحسن صبا به اصول علمی موسیقی اشراف کامل داشت، آثار آهنگسازی او به طور کامل بر اساس ردیف و اصول موسیقی قدیم ایران بنا شده است.[87] ابوالحسن صبا در آثار آهنگسازی خود به طبیعت و همچنین به موسیقی محلی مناطق مختلف، به ویژه مناطق شمالی ایران توجه خاص داشت. «زرد ملیجه» به معنای گنجشک زرد، «کوهستانی» که تجسمی موسیقایی از یک چوپان است که در هنگام غروب، گوسفندانش را جمع‌آوری و از تپه‌ای سرازیر می‌کند، «در قفس» که تلاش‌های مرغی در قفس، برای رهایی را با موسیقی متصور شده است و «کاروان» که با پیتزیکاتوهای دست چپ نوازندهٔ ویلن، حرکت شترهای کاروانی را تجسم می‌کند، همگی از طبیعت سرچشمه و الهام گرفته شده است. او در ساخت قطعهٔ «به زندان» در مایهٔ شوشتری، از صدایی آزادی‌خواه تأثیر گرفته است.[86] در قطعهٔ «سامانی» نیز از صدای درِ اتاقش ایده گرفته و این صدا را با موسیقی «سر و سامان» داده است. در «زنگ شتر»، حرکت شترها همراه با زنگوله‌هاشان تداعی شده و صبا از مشاهداتش در سفر به حلب ایده گرفته است.[88] صبا در نت‌نویسی نیز دقت و مهارت بسیار داشت و برای نخستین‌بار وزن‌های لنگ، مانند 5
8 یا 7
8 را در موسیقی نواحی ایران تشخیص[86] و در ردیف و آثار خود مورد استفاده قرار داد.[89]

نوازندگی

«هر ساز برای خود تکنیک و اصول مخصوص دارد. روش‌های من‌درآوردی و صداهای ناموزون را نمی‌توان به‌عنوان یک کار نو و هنری قالب کرد. کسانی که مدعی ابتکاری در شیوهٔ نواختن هستند باید ابتکارشان در جهت پیش بردن و اجرای سهل‌تر قطعات باشد، نه آن‌که صداهایی که با موسیقی ملت ما ارتباطی ندارد از سازها درآورند»

«هرکسی به سلیقهٔ خود ناخن روی سیم‌های آن حرکت می‌دهد و این خودمختاری و عدم علاقه به حفظ ردیف، سبب شده که قواعد علمی و فنی آن به تدریج از بین رفته و فراموش شده است.»

ابوالحسن صبا[90]

ابوالحسن صبا در نواختن سازهای متعددی مهارت داشت. نقل شده است که موسیقی‌دانی اهل ایتالیا پس از ملاقات با او درباره‌اش می‌گوید: «این مرد به تنهایی یک ارکستر کامل است»[91] او اصطلاح «اهلی‌کردن» را برای سازها به‌کار می‌برد و هروقت پس از تمرین، بر نواختن یک ساز مسلط می‌شد می‌گفت: «اهلی شد»[17]

سه‌تار

ابوالحسن صبا که نواختن سه‌تار را از میرزاعبدالله و درویش‌خان فرا گرفته بود، تکنیک‌ها و تزئینات جدیدی در نوازندگی این ساز ابداع کرد.[92] او در نواختن سه‌تار نیز مانند ویلن، به بالاترین سطح رسیده بود[17] و برخی هنرمندان از جمله مرتضی نی‌داوود و محمدرضا لطفی، نوازندگی سه‌تارش را برتر از ویلن‌نوازی او دانسته‌اند.[15] با این‌حال صبا در کنسرت‌ها یا ضبط‌های رسمی از سه‌تار استفاده نکرد. نادر سینکی دلیل این اتفاق را این‌گونه شرح داده است:[93]

«استاد صبا تبحر خاصی در نواختن سه‌تار، ویلن و تار داشتند ولی بنا به روایتی شنیده‌ایم به خواهش استاد خود، هیچ‌گاه از ساز سه‌تار در مراسم‌های رسمی استفاده نکردند؛ چراکه پسر میرزاعبدالله (استادِ صبا) نوازندهٔ سه‌تار بود و از طرفی صبا نیز به قدری بر این ساز مسلط بود که میرزا از دیده نشدن پسر خود هراس داشت.»

اسماعیل نواب صفا نیز در همین ارتباط نوشته است: «در مرداد ۱۳۲۷ صدای سه‌تار عبادی از رادیو پخش شد. مرحوم صبا گفت یک هفته سه‌تار و یک هفته ویلن در رادیو اجرا خواهم کرد. عبادی تلفنی با صبا صحبت کرد و گفت شما استاد بی‌مانندی هستید، آیا درست است که فرزند استادتان (میرزاعبدالله) به نواختن سه‌تار در رادیو پرداخته است، پس از سال‌ها به فکر سه‌تار نواختن بیفتید؟ صبا به پاس احترام عبادی تا زنده بود از نواختن سه‌تار در رادیو خودداری کرد»[94]

صبا بر پوزیسیونِ (وضعیت) دُرستِ دستِ نوازنده در هنگام نواختن سه‌تار تأکید داشت. او طریقهٔ قرار گرفتن انگشت‌ها بر روی دستهٔ سه‌تار و حالت قرار گرفتن دست راست بر روی صفحهٔ ساز را مورد توجه قرار می‌داد. صبا با دست چپ سه‌تار را به شکلی می‌گرفت که پنجه برای اجرای قطعه‌های مختلف آمادگی لازم را داشته باشد. او گاهی در اجرای برخی از چهارمضراب‌ها انگشت شست را از پشت به روی دستهٔ ساز می‌آورد و از بالا پرده‌ها را می‌گرفت. در سبک سه‌تار‌نوازی صبا، جایگاهِ دست راست بر روی صفحهٔ‌ ساز، در فاصلهٔ مشخصی بین خَرَک و دسته قرار دارد و انگشت وسط بر روی صفحه تکیه داده می‌شود که این حالت برای اجرای دقیقِ مضراب‌های چپ و راست مؤثر است. صبا انگشت سبابه را بیشتر از سایر نوازندگان خم می‌کرد و به سمت کف دست می‌برد و از برخورد آن با سیم، صدای لطیف‌تری شنیده می‌شد. در شیوهٔ سه‌تارنوازی صبا، پوزیسیون دست راست تغییر نمی‌کند و دست بر روی صفحهٔ ساز حرکت ندارد. صبا مضراب‌های چپ و راست را مرتب و حساب شده می‌نواخت و در هنگام آموزش به شاگردان، بر تعداد مضراب‌های راست و چپی که در هر گوشه باید نواخته شود تأکید داشت. ابوالحسن صبا در اجرای تکیه‌ها سبکی جدید ارائه داد که احتمالاً حاصل تحقیقات او در اجرای تکیه با ساز فلوت و پس از آن انتقال به ویلن و سپس سه‌تار بوده است. او برای اجرای تریل‌ها نیز، مقدار تکرار نت‌های تریل را برای نوازندگان مشخص می‌کرد.[14]

در سه‌تارنوازی صبا صدای هر نُت به‌صورت تنها اجرا نشده و همیشه با یک صدای واخوان همراه می‌شود. با این‌حال بیانی شفاف دارد و صدای سازش «شلوغ» نیست.[95] در این شیوه، صدای واخوان جدا از صدای «سیمِ سایر» (سیمی که انگشت‌گذاری بر روی آن انجام می‌شود) شنیده نمی‌شود؛ بلکه صدای واخوان در امتداد و طنینِ «سیم سایر» به گوش می‌رسد. این نکته در سه‌تارنوازی نورعلی برومند نیز دیده می‌شود در حالی‌که با شیوهٔ نوازندگی هنرمندانی همچون احمد عبادی، جلال ذوالفنون و حسین علیزاده متفاوت است. در سه‌تار‌نوازی صبا، با هر مضراب ۳ صدا تولید می‌شود. نخست صدای «سیمِ سایر» است که انگشت گذاری روی آن انجام می‌شود، دومین صدا، از «سیم واخوان» (راجع) و سومین صدا از برخورد ناخن و تا حدودی سرِ انگشت به صفحهٔ ساز است. نحوهٔ بیان در سه‌تار صبا کاملاً جدی است. او در نواخته‌های سه‌تارش به هیچ عنوان از حالت‌های مردم پسند و سطحی استفاده نکرده است.[96]

فرم اجرایی سه‌تارنوازی صبا در تداوم شیوهٔ نوازندگی سه‌تارنوازان قدیمی است[95] و بیش از آن‌که متأثر از درویش‌خان باشد، از نسل پیش از او تبعیت می‌کند. با بررسی آثاری که از نوازندگی سه‌تار صبا بر جای مانده است، می‌توان گفت نوازندگی او در سال‌های پایانی زندگی‌اش به مراتب بهتر و زیباتر از دوران جوانی او بوده‌است. در مورد احساسات صبا نسبت به سه‌تار گفته‌اند که او هر زمان غمگین بود یا دلش می‌گرفت سه‌تارش را بر‌می‌داشت و می‌نواخت و بی‌صدا اشک می‌ریخت. در خلوت و هنگامی که در حیاط خانه فرش پهن می‌کردند نیز از سه‌تارش غافل نمی‌شد. او در تدریس سه‌تار، شاگردان اندکی را به صورت محدود در کنار ساز‌های دیگر نظیر ویلن آموزش داد با این‌حال دوستش تقی تفضلی، تنها شاگرد صبا در سه‌تار است که به‌طور مشخص نزد او نواختن سه‌تار را فرا گرفته است.[96]

ابوالحسن صبا

ویلن

پیش از ابوالحسن صبا، نوازندگان ویلن از شیوهٔ کمانچه‌نوازی تقلید می‌کردند. به همین دلیل گسترهٔ انگشت‌گذاری آنان از پوزیسیون اول تجاوز نمی‌کرد و رسیدن به صدای مطلوب و استفادهٔ درست از آرشه مقدور نبود. صبا که شیوهٔ درست ویلن‌نوازیِ کلاسیک را نزد تینا مانتوفل، سرژ خوتسیف و علینقی وزیری آموزش دیده بود، از مهارت خود برای اجرای نغمه‌های ایرانی بهره گرفت. او تکیه‌ها و تحریرها را دسته‌بندی کرد و با استفاده از تکنیک‌ها، سبک و مکتب پایداری را برای ویلن ایرانی به‌وجود آورد. صبا در اجرای آوازهای ایرانی با ویلن، استفادهٔ زیاد از ویبراسیون را صحیح نمی‌دانست. او شاگردانش را به رعایت دقیق آرتیکولاسیون و اجرای واضح نت‌ها توصیه می‌کرد و «اجرای مالِشی» جمله‌های موسیقی و همچنین استفاده زیاد از گلیساندو روی نت‌ها را نادرست می‌دانست. وی به‌کاربردن آرشه‌های پَرِشی با راست و چپ‌های مخصوصی که ابداع کرده بود را در اجرای رِنگ‌های موسیقی ایرانی، مانند رنگ «شهرآشوب»، لازم می‌دانست.[27] او در شیوهٔ نت‌نویسی خود با ابداع علامت‌های خاص، نواختن حالت‌هایی همچون تکیه‌ها و تحریرها را تسهیل کرد.[97]

صبا در اجرای چهارمضراب‌ها، برای تمام دستگاه‌ها و آوازهای موسیقی ایرانی کوک‌های ویژه و نُت پدالِ مطلوب به‌کار می‌برد. او معتقد بود اجرای نمایشی تکنیک‌های نوازندگی نباید به ارزش هنری و زیبایی اثر لطمه وارد کند. صبا برای تلفیق هجاهای بلند و کوتاه شعر و تکیه و آکسان‌های کلام با موسیقی، از روش آرشه‌کِشی و انگشت‌گذاری ابداعی خود بهره می‌گرفت و برای هر گوشه از دستگاه‌های موسیقی، شعرهایی با وزن منطبق و مناسب با آن نغمه پیدا کرده بود.[27]

سنتور

هرچند صبا نواختن سنتور را از علی‌اکبر شاهی آموخت اما به سبب دوستی با حبیب سماعی به نکته‌ها، تکنیک‌ها و مطالب بسیاری در زمینهٔ سنتور‌نوازی دست یافت. از قباد ظفر نقل شده است که حبیب سماعی همیشه به شاگردانش توصیه می‌کرد که ابتدا نزد صبا بروند و اصول و مبانی نواختن سنتور را از وی فراگیرند پس از آن برای تکمیل و اجرای برخی از حالت‌های ردیف به او مراجعه کنند. از نظر فرامرز پایور که خود از شاگردان صبا بوده است، درست‌ترین تکنیک نوازندگی سنتور در دوره‌های آموزشی صبا برای این ساز به چشم می‌خورد و بهتر از این دوره‌ها کتاب دیگری در دسترس نیست. دوره‌های آموزشی صبا برای سنتور، نخستین نت‌هایی هستند که برای این ساز نوشته شده‌اند.[98] او در حقیقت پایه‌گذار خط موسیقی برای ساز سنتور بود. همچنین وی را می‌توان احیا کنندهٔ ساز سنتور و سنتور‌نوازی در ایران دانست زیرا او ردیف موسیقی ایرانی را که به سبب نوازندگانی همچون علی‌اکبر فراهانی و فرزندانش، برای تار و سه‌تار طراحی شده بود، به شیوهٔ سنتورنوازی ترجمه و برای این ساز ۴ کتاب بر اساس دستگاه‌ها و آوازهای موسیقی ایرانی طراحی و منتشر کرد. این اتفاق موجب شد تا مسیر آموزش سنتور و ردیف موسیقی ایرانی برای این ساز هموار شود. صبا در سنتورنوازی به فرم‌های دومضراب[persian-alpha 7]، سه‌مضراب[persian-alpha 8] و همچنین اجرای مضراب‌های پامَلَخی[persian-alpha 9] توجه ویژه داشت. اجرای تکنیک‌ها و حالت‌های مختلف همچون مضراب‌های شَلال[persian-alpha 10]، دُرّاب[persian-alpha 11]، سرمضراب[persian-alpha 12]، نحوهٔ اجرای لگاتو و نت‌نویسی آن و اجرای دقیق ریزها، نت‌نویسی برای زینت‌ها، تکیه‌ها و دیگر مضراب‌های مورد نیاز سنتور از مواردی است که در ردیف‌های سنتورِ صبا مشهود است.[105]

صبا تا پیش از هم‌نشینی با حبیب سماعی، مضراب‌هایش را به‌وسیلهٔ حرکت انگشت‌های وسط به روی سیم‌های سنتور فرود می‌آورد اما پس از آن، شیوهٔ حبیب را برگزید و از طریق حرکت مُچ می‌نواخت. این تغییر در دست راستش به وضوح انجام شد حال آن‌که دست چپ کمتر تغییر یافت و در هنگام نوازندگی، مضراب دست چپ را با انگشت وسط حرکت می‌داد.[105] صبا در ساخت سنتور نیز تلاش‌های فراوان کرد و از این جهت، نقش او در سنتورسازی و احیای سنتورهای استاندارد حائز اهمیت است.[106]

تمبک

او در تمبک‌نوازی نیز سبکی جدید ایجاد کرد. حسین تهرانی در این ارتباط گفته است که مفاهیمی همچون انگشت‌گذاری، تریوله‌نوازی با دو انگشت و تکنیک کروماتیک‌نوازی در تمبک را از صبا آموخته است.[92] شیوهٔ نت‌نویسی برای ساز تمبک، نخستین‌بار توسط ابوالحسن صبا ابداع شد.[107]

شاگردان

صبا در میانِ شاگردانش از راست: فرامرز پایور، ابوالحسن صبا، منوچهر صادقی

ابوالحسن صبا در طول سال‌های تدریس خود در مدرسهٔ عالی موسیقی، هنرستان موسیقی دولتی، هنرستان موسیقی ملی و کلاس‌های اختصاصی خود، شاگردانِ بسیاری را در رشته‌های مختلف پرورش داد که از آن‌ جمله می‌توان به تفکیک رشته و ترتیب حروف الفبا، به هنرمندان زیر اشاره کرد:[108]

ویلن: قدرت‌الله انتظامی[109]، حبیب‌الله بدیعی، رحمت‌الله بدیعی، محمدعلی بهارلو، محمود تاجبخش، علی تجویدی، عبدالله جهان‌پناه، اسماعیل چشم‌آذر[110]، مهدی خالدی، همایون خرم، حسین دهلوی، محمود ذوالفنون، ساسان سپنتا، عباس شاپوری، فرهاد فخرالدینی[111]، ابراهیم قنبری‌مهر، لطف‌الله مفخم پایان، مهدی مفتاح، محمد میرنقیبی، اسدالله ملک، پرویز یاحقی. سنتور: فرامرز پایور، منوچهر جهانبگلو، محمد حیدری[112]، رضا شفیعیان،[113] منوچهر صادقی، منصور صارمی، حسین صبا، مرتضی عبدالرسولی، طلیعه کامران[114]، حسین ملک، مهدی ناظمی[115]. سه‌تار: تقی تفضلی، داریوش صفوت، نورعلی الهی. تار: منتخب اسفندیاری، فرهاد ارژنگی. نی: حسن کسایی. فلوت: سیروس فرصت. کمانچه: محمد طغانیان دهکردی.[116] تمبک: حسین تهرانی. آواز: احمد ابراهیمی، ملکه برومند، غلامحسین بنان، حسین خواجه امیری (ایرج)[117]، اکبر گلپایگانی (گلپا)[118]، منوچهر همایون‌پور، رضاقلی‌میرزا ظلی.

استاد صبا در نگاهداری و برقراری موسیقی سنت‌گرای ایرانی سهم بزرگی داشته است. باشد که شاگردانش تعالیم این استاد بزرگ را همیشه به یاد داشته باشند و عنصرهای بیگانه را به گونه‌ای در موسیقی ایرانی نیاورند که سبب نابودی روح و ارزش موسیقی ایرانی شود.

— تران وانکه[119]

آثار

ابوالحسن صبا در طول زندگی خود، در آثار هنری متعدد و متنوعی حضور داشته‌است. این آثار شامل قطعات موسیقی ضبط شده، کتاب‌های آموزشی و ردیف موسیقی ایرانی برای برخی از سازها، چند مقالهٔ تخصصی موسیقی، آنالیز برخی از تصنیف‌های محمدعلی امیرجاهد و مقداری دست‌نوشته می‌شود. صبا در دست‌نوشته‌های خود به مطالبی همچون: قطعاتی از ردیف دورهٔ سوم ویلن، بخش‌هایی از ردیف قُدما، تعدادی از تصنیف‌ها و ضربی‌های قدیمی و یادداشت‌هایی در خصوص بررسی نظری و اجتماعی، پیرامون موسیقی ایرانی پرداخته‌است. آثار شنیداری که از صبا به صورت رسمی برجای مانده، بین سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۳۶ ضبط شده‌اند. این آثار را می‌توان به دو بخشِ آثار ضبط شده بر روی صفحه‌های گرامافون «۷۸ دور» که به صفحه‌های سنگی شهرت داشتند و آثار ضبط شده بر روی نوارهای مغناطیسی طبقه‌بندی کرد.[26]

صفحه‌های گرامافون

صفحه گرامافون همایون، تکنوازی ابوالحسن صبا

حدود دویست صفحهٔ گرامافون از صدای ساز ویلن ابوالحسن صبا به یادگار مانده‌است. این صفحه‌ها شامل تک‌نوازی‌ها، همنوازی‌ها، ساخت و اجرای چند ترانهٔ طنز و چند مورد خوانندگی می‌شود. صبا در این آثار نمونه‌هایی از تکنوازی منطبق با ردیف موسیقی ایرانی، اجرای برخی از نغمه‌های موسیقی محلی، تکنوازی و همنوازی همراه با «ارکستر مدرسهٔ عالی موسیقی»، اجرای ترانه‌های عامیانهٔ تهران از آثار اسماعیل مهرتاش، جواب آواز نخستین اثر ضبط شده از آواز بیات تهران با صدای جواد بدیع‌زاده، اجرای برخی از تصنیف‌های طنز و جدی و همچنین همنوازی همراه با «ارکستر انجمن موسیقی ملی» در اجرای برخی تصنیف‌ها و پیش‌پرده‌های تئاتر را ارائه داده‌است. این آثار شنیداری طی هفت دوره ضبط و منتشر شده‌اند.[26]

دورهٔ اول، شامل صفحه‌هایی است که توسط کمپانی پولیفونِ آلمان در زمستان سال ۱۳۰۷ ه‍.ش در تهران ضبط شده‌اند. آثار موسیقی برجای مانده در این مجموعه، نخستین آثار ضبط شدهٔ ارکستر مدرسهٔ عالی موسیقی، شامل تکنوازی‌ها، قطعات بدون کلام و چند تصنیف از ساخته‌های علینقی وزیری با صدای روح‌انگیز است. صبا در تمامی این آثار (غیر از تکنوازی‌های وزیری) نوازندهٔ ویلن اول ارکستر بوده‌است.[26]

دورهٔ دوم، آثار ضبط شده توسط کمپانی بدافون (بایدافون) آلمان را شامل می‌شود که در سال ۱۳۰۸ ه‍.ش در تهران تولید شده‌است. در این مجموعه نیز آثار دیگری از علینقی وزیری همراه با ارکستر مدرسهٔ عالی موسیقی اجرا شده‌است. برای نخستین بار تکنوازی ویلن صبا در بخش‌هایی از دو صفحهٔ ضبط شده در این دوره شنیده می‌شود. در صفحهٔ سرود (تصنیف) «ای وطن» و «رنگ دشتی» که بر دو روی یک صفحه ضبط شده‌اند، ابوالحسن صبا قطعهٔ «زرد ملیجه» را در میانِ اثر علینقی وزیری، به صورت تکنوازی اجرا کرده‌است که روی برچسب صفحه به انگلیسی نوشته شده «سولوی ویلن آقای صبا». در صفحهٔ دیگر نیز که مربوط به تصنیف «بهار» است، درآمد افشاری در مقدمهٔ تصنیف با ویلن اجرا شده‌است که برخی این تکنوازی را از نواخته‌های صبا و برخی دیگر از نواخته‌های سایر هنرجویان مدرسهٔ عالی موسیقی، نظیر روح‌الله خالقی می‌دانند. بیشتر تصنیف‌های موجود در صفحه‌های این دوره را روح‌انگیز خوانده‌است که در برخی موارد به همراه علینقی وزیری به صورت دوصدایی اجرا شده‌اند. صبا در تمامی این آثار نیز نوازندهٔ ویلن اول ارکستر بوده‌است.[26]

دورهٔ سوم، مجموعه صفحه‌های گرامافونی است که در سال ۱۳۱۰ ه‍.ش توسط کمپانی بدافون آلمان با برچسب «پارلوفون» ضبط شده‌است. این مجموعه را کمپانی آغاسی به نمایندگی کمپانی بدافون در تهران تولید کرده‌است. در این دوره آثار متعددی همراه با ارکستر مدرسهٔ عالی وزیری به ضبط رسید که شامل برخی از تصنیف‌های علینقی وزیری، ترانه‌های کودکان، دو قسمت از اپرت گل‌رخ و چند سرود است که با خوانندگی روح‌انگیز و در برخی موارد با همراهی وزیری به اجرا درآمده است. صبا در روی دوم صفحهٔ «به یاد گیلان» با عنوان «همایون» که شامل اجرای قسمت‌هایی از دستگاه همایون و در روی اول آن، قطعاتی در آواز دشتی است، به تکنوازی پرداخته که به احتمال زیاد این نخستین صفحهٔ تکنوازیِ ویلن اختصاصی او است. ابوالحسن صبا در آثار این مجموعه نیز نوازندگی ویلن اول ارکستر مدرسهٔ عالی موسیقی را بر عهده داشته‌است.[26]

دورهٔ چهارم، شامل صفحه‌هایی است که توسط کمپانی کلمبیای انگلستان در خرداد و تیر سال ۱۳۱۲ ه‍.ش در تهران ضبط شده‌اند. در این مجموعه چهار روی صفحه، تکنوازی ویلن صبا و سه روی صفحه، تصنیف‌های طنز با صدای خودش اجرا شده‌است. سایر آثار این دوره نیز شامل همراهیِ آواز رضاقلی‌میرزا ظلی، چند تصنیف جدی و فکاهی با صدای عزت روح‌بخش و فرح‌انگیز با همراهی ارکستر مشیر همایون شهردار می‌شود. نخستین اثر ضبط‌شده از روح‌بخش در این دوره بوده‌است. صفحه‌های این دوره در دو اندازهٔ ۲۵ سانتی‌متری با مدت زمان حدود ۳ دقیقه و ۳۰ سانتی‌متری با مدت زمان بیش از ۴ دقیقه منتشر شده‌اند. صدابردار این صفحه‌ها «هورس فرانک چاون» بوده‌است.[26]

دورهٔ پنجم، مجموعه صفحه‌هایی است که در زمستان سال ۱۳۱۴ ه‍.ش توسط کمپانی سودوا (سوسیته اورینتاله دو دیسک) در کشور سوریه ضبط شده‌اند. در این دوره آثاری همچون تعدادی سرود، تصنیف عامیانه، جدی و کمیک، آواز، آثار بدون کلام و تکنوازی اجرا شده‌است. تکنوازی‌های صبا در این مجموعه شامل سه‌گاه و چهارمضراب زنگ شتر، همایون و چکاوک، بیات اصفهان و ماهور و دلکش است. بر روی برچسب برخی از این صفحه‌ها علاوه بر «ویلن صبا»، عبارت «کمانجه» نیز به اشتباه درج شده‌است. صدای صبا در برخی ترانه‌های طنز یا عامیانهٔ این مجموعه به صورت همخوان شنیده می‌شود. نمایندگی فروش این صفحه‌ها را کمپانی آغاسی (لاله‌زار) در تهران بر عهده داشته‌است.[120]

دورهٔ ششم، آثار ضبط شده توسط کمپانی سودوا را دربردارد که در زمستان سال ۱۳۱۷ ه‍.ش در سوریه ضبط شده‌اند. در برخی از آثار این مجموعه، صدای ساز عود سامی ملاح (نوازندهٔ عرب مقیم حلب) و در برخی دیگر صدای تارِ آشود آرستمیان، تسولاک، ساشا و کمانچه یا ویلن موسیو هایکو (نوازندگان ارمنی‌تبار که در آن سفر به گروه هنرمندان ایرانی اضافه شده بودند) نیز شنیده می‌شود. صفحه‌های این دوره در اندازهٔ ۲۵ سانتی‌متری با مدت زمان حدود ۳ دقیقه تولید شده و توسط کمپانی آغاسی (لاله‌زار) در تهران به فروش رسیدند. در تعدادی از صفحه‌های این مجموعه که خوانندگی آن‌ها را ملکه برومند بر عهده داشته، نغمه‌های محلی استفاده شده‌است. این آثار را صبا با آموزش و کوشش، به همراه نوای ویلن خود، اجرا و ضبط کرده‌است. صفحهٔ «آواز صدری» (با روایت صبا از خوانندهٔ مشهور مذهبی، صدر اصفهانی)، صفحهٔ «دل بردی از من»، قطعهٔ «در قفس» و «آواز دیلمان» در صفحهٔ «پایبند مهر» از جملهٔ این آثار هستند.[26]

دورهٔ هفتم، شامل صفحه‌هایی است که در سال ۱۳۲۶ ه‍.ش توسط کمپانی هیزمسترزویس انگلستان در تهران تولید شده‌اند. در این دوره آخرین آثار ضبط شدهٔ صبا بر روی صفحه‌های گرامافون «۷۸ دور» به یادگار باقی مانده‌است. قطعات موسیقی این مجموعه همراه با «ارکستر معروفی» که منتخبی از اعضای انجمن موسیقی ملی بودند و صبا به‌عنوان نوازندهٔ ویلن اول، به خوانندگی غلامحسین بنان، اسماعیل ادیب خوانساری، مرتضی احمدی و دلربا اجرا شده‌است. قطعات «دیلمان» (با آواز بنان) و «رقص چوبی» در این دوره ضبط شدند. صفحه‌های این دوره در اندازهٔ ۲۵ سانتی‌متری با مدت زمان حدود ۳ دقیقه تولید شده‌اند.[26]

دیگر آثار صوتی به‌جا مانده از صبا

ابوالحسن صبا

با آنکه ضبط صفحه‌های گرامافونِ ۷۸ دور تا سال ۱۳۳۸ ه.ش در ایران ادامه داشت؛ پس از سال ۱۳۲۶، اثری از ضبط صفحه‌‌های موسیقی صبا یافت نشده است. دستگاه‌های ضبط و پخش نوار مغناطیسی به تدریج از سال ۱۳۳۰ ه.ش رواج پیدا کردند و با وجود امکانات بیشتر، جای گرامافون را گرفتند. صبا در این دوره بیشتر تمایل به حضور در جمع‌های دوستانه و خصوصی پیدا کرده بود، به همین سبب غیر از ویلن‌نوازی، آثاری با سه‌تار و آوازش نیز ضبط شده است. ابوالحسن صبا از زمان تأسیس رادیو تا پایان زندگی‌اش با این سازمان همکاری داشت و در برنامه‌های مختلف به عنوان تکنواز، همنواز، تنظیم‌کننده و سرپرست ارکستر حضور داشت. با این‌حال به علت عدم امکانات ضبط، اجرای برنامه‌ها به صورت زنده انجام می‌شد و تا پیش از دههٔ ۱۳۳۰ ه.ش، اثر ضبط شده‌ای از آثار صبا در رادیو وجود ندارد.[121]

آثار صوتیِ صبا که بر روی نوارهای مغناطیسی باقی مانده‌اند را می‌توان به دو بخش طبقه‌بندی کرد؛ آثار ضبط خصوصی در خانهٔ دوستانش و آثار اجرا شده در برنامه‌های رادیویی (که بین سال‌های ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۶ ه.ش ضبط شده‌اند)[121]

آثار ضبط خصوصی

این آثار شامل اجراهایی است که بینِ سال‌های ۱۳۳۲ تا پایان زندگی صبا در سال ۱۳۳۶ ه.ش، در خانهٔ برخی دوستانش که بیشتر در خانهٔ «دکتر پزشکان» بوده ضبط شده‌اند.[122] تاریخ آخرین ضبط یافت شده از صبا، ۱۰ روز پیش از درگذشتش، ۱۹ آذر ۱۳۳۶ ه.ش است. صبا در این اجراهای خصوصی، بخش‌های متعددی از نغمه‌های موسیقی ایرانی را با سه‌تار و در برخی موارد با ویلن و آواز، نواخته و اجرا کرده است. بیشتر این آثار با تمبک‌نوازی حسین تهرانی همراهی شده است. اجراهایی نیز از کمانچه‌نوازی صبا به همراه آواز حسین قوامی برجای مانده است. از اجراهای دیگرِ صبا در این مجموعه آثار، می‌توان به این موارد اشاره کرد: اجرا در مایهٔ بیات اصفهان، همراه با آواز علی‌محمد قاضی عسگر که از خوانندگان سرشناس اصفهان بود، اجرا در دستگاه سه‌گاه، همراه با آواز علی مستوفیان و تمبک علی تجویدی و اجراهایی با آواز ادیب خوانساری، خاطره پروانه، منوچهر همایون‌پور و آذر عظیما که گاهی با سه‌تار و گاهی با ویلن ضبط شده‌اند. ویلن‌نوازی‌های خصوصیِ صبا در دستگاه‌ها و آوازهای چهارگاه، همایون، ماهور، دشتی، سه‌گاه، راست‌پنجگاه، نوا، افشاری، بیات ترک، ابوعطا، شور، بیات اصفهان، شوشتری و گوشهٔ منصوری بوده است. اجراهای سه‌تارِ صبا در ضبط‌های خصوصی نیز در مایه‌های چهارگاه، بیات اصفهان، ماهور، نوا، ابوعطا، افشاری و شور به یادگار مانده است.[123]

آثار ضبط رادیویی

این آثار نیز بین سال‌های ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۶ ه.ش در رادیو به ضبط رسیده‌اند. بخشی از این اجراها شامل تک‌نوازی‌های ۱۵ دقیقه‌ای و همنوازی‌هایی با فرامرز پایور است که تعداد اندکی از این اجراها باقی مانده است. از آن میان می‌توان به تکنوازی صبا در آواز بیات ترک و همنوازی با سنتور فرامرز پایور، در دستگاه شور اشاره کرد که در ابتدای این برنامه گفتگوی کوتاهی با صبا نیز انجام شده است. بخش دیگر این آثار شامل اجراهایی می‌شود که در مجموعه برنامه‌های گل‌ها، با کوشش داوود پیرنیا تهیه و ضبط شده‌اند. از جملهٔ این برنامه‌ها می‌توان به این موارد اشاره کرد: نخستین شمارهٔ برنامهٔ «یک‌شاخه گل» (آثاری از آذر عظیما همراه با ویلن صبا و سنتور پایور) و اجراهایی در برنامهٔ «گل‌های رنگارنگ» به شماره‌های ۱۰۷، ۱۰۹، ۱۱۸، ۱۲۵، ۱۳۴، ۱۳۶، ۱۵۵ و ۱۷۲ به عنوان تکنواز، همنواز، تنظیم‌کننده و سرپرست ارکستر گل‌ها. برنامهٔ شماره ۱۷۲، آخرین حضور و اجرای صبا در برنامهٔ «گل‌های رنگارنگ» پیش از درگذشتش بوده است. در این برنامه تصنیف «ای امید دل من کجایی» با آهنگسازی پرویز یاحقی و خوانندگی غلامحسین بنان در دستگاه شور ضبط شده‌است.[121]

«نغمهٔ ضربی در دشتی» بر روی شعر وحشی بافقی (روزگاری من و دل ساکن کویی بودیم)، «نغمهٔ ضربی در سه‌گاه» بر روی شعر شیخ بهایی (زلف و کاکل او را چون به‌یاد می‌آرم)، «نغمهٔ ضربی در همایون» بر روی غزلی از مولوی (کس نیست چنین عاشق بیچاره که ماییم)، «نغمهٔ ضربی در چهارگاه» با شعری از فخرالدین عراقی و «نغمهٔ ضربی» بر روی شعری از صفی‌علیشاه، آثاری هستند که ابوالحسن صبا به درخواست داوود پیرنیا برای برنامهٔ گل‌های جاویدان ساخته است.[124]

پس از درگذشت صبا، نمونه‌هایی از نواخته‌های او بازتولید و منتشر شد. از آن میان می‌توان به یک صفحهٔ ۴۵ دور با عنوان ‌و‌ ‌برچسب «اختصاصی» اشاره کرد. این صفحه اجرایی از چهارمضراب «زنگ شتر» را دربَر دارد که در سال‌های ابتدایی دههٔ ۱۳۴۰ ه.ش، احتمالاً توسط کمپانی مونوگرام تولید شده است. یک صفحهٔ ۳۳ دور با قُطر ۲۵ سانتی‌متر و مدت زمان ۳۰ دقیقه نیز در حدود سال ۱۳۴۰ ه.ش منتشر شد. در این صفحه اجرایی از قطعهٔ «مشتاق و پریشان» در آواز ابوعطا، اثر علینقی وزیری و خوانندگی غلامحسین بنان، همراه با جواب آواز صبا شنیده می‌شود. آخرین اثر شنیداری مرتبط با ابوالحسن صبا، صفحهٔ ۳۳ دورِ دیگری با قُطر ۲۵ سانتی‌متر و مدت زمان ۳۰ دقیقه است که در سال ۱۳۵۲ توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان تهیه و تولید شده است. این اثر به زندگی و آثار هنری صبا اختصاص دارد و شامل نمونه‌هایی از ویلن‌نوازی، سه‌تارنوازی گفتگو و برخی اسناد صوتی صبا، همراه با گویندگی فیروزه امیرمعز است.[121]

آثار منتشر نشده

از ابوالحسن صبا آثار مکتوب یا شنیداریِ بسیاری وجود دارد که هنوز منتشر نشده‌اند. برخی از این آثار نزد شاگردان او مانده است. حسینعلی ملاح در مقالهٔ صبا و آثار او، در مورد کتاب دستور ضرب (تمبک) صبا نوشته که آمادهٔ چاپ بوده اما به انتشار نرسیده است. او همچنین از گردآوری ردیف کامل آوازهای ایرانی توسط صبا خبر داده که آن‌هم منتشر نشده است. جدای از این موارد، حسینعلی ملاح از وجود نوارهایی شامل نواخته‌های ویلن، سه‌تار، سنتور، تار و آوازِ ابوالحسن صبا خبر داده است که در صداخانهٔ ادارهٔ کل هنرهای زیبا، هنرستان موسیقی ملی، ادارهٔ رادیو و برخی نزد دوستان و همکارانِ صبا نگهداری می‌شوند.[125] صبا کتابی نیز در ارتباط با «شناسایی سازهای ایرانی و تاریخچهٔ پیدایش هریک از آنان» نوشته بوده است.[126]

فهرست آثار ابوالحسن صبا
کتاب‌های آموزشی
شماره	نام کتاب		سال انتشار	توضیحات		ناشر				منبع
۱	دورهٔ اول ویلن (ردیف ابوالحسن صبا برای ویلن، جلد اول)		۱۳۲۳ ه‍. خ	به کوشش لطف‌الله مفخم پایان، چاپخانه فردوسی		مؤلف				[127]
۲	دورهٔ دوم ویلن (ردیف ابوالحسن صبا برای ویلن، جلد دوم)		۱۳۲۴ ه.خ	به کوشش لطف‌الله مفخم پایان، با خوشنویسی ابراهیم بوذری، چاپخانه فردوسی
۳	دورهٔ سوم ویلن (قطعات ضربی برای ویلن)		۱۳۲۵ ه.خ	به کوشش لطف‌الله مفخم پایان، چاپخانه فردوسی
۴	دورهٔ اول سنتور		۱۳۲۸ ه.خ	به کوشش هوشنگ امیری، چاپخانه فردوسی، تصویر غلطنامه به خط صبا ضمیمه است		چاپ ۱ وزارت فرهنگ، چاپ ۱۳ منتخب صبا (۱۳۷۲)
۵	دورهٔ دوم سنتور		۱۳۳۵ ه.خ	چاپ اول به کوشش فرامرز پایور، چاپ چهارم به کوشش فرامرز پایور، محمد بهارلو و داریوش صفوت		مؤلف (۱۳۳۵)، منتخب صبا (۱۳۷۱)
۶	آموزش تار و سه‌تار		۱۳۶۹ ه.خ	به کوشش داریوش صفوت و محمد بهارلو		منتخب صبا				[128]
۷	دورهٔ سوم سنتور		۱۳۷۱ ه.خ	به کوشش فرامرز پایور، محمد بهارلو و داریوش صفوت
۸	دورهٔ چهارم سنتور		۱۳۷۵ ه.خ
۹	دوره‌های سنتور، ردیف استاد ابوالحسن صبا		۱۳۷۸ ه.خ	به کوشش و ویرایش فرامرز پایور		مؤسسه فرهنگی هنری ماهور
۱۰	دوره‌ٔ عالی ویلن، ردیف استاد ابوالحسن صبا		۱۳۹۵ ه.خ	تهیه، تنظیم و ویرایش رحمت‌الله بدیعی		سرود				[129]
مقاله‌ها
شماره	نام مقاله		سال انتشار	توضیحات		ناشر				منبع
۱	سنتور		۱۳۳۲ ه.خ	سلسله مقاله‌هایی در هفت قسمت		موزیک ایران				[130]
۲	حلزون: ساز جدید					موزیک ایران، دورهٔ ۳، شمارهٔ ۹
۳	بحث و انتقاد دربارهٔ اختلاف ربع‌پرده		۱۳۳۳ ه.خ			موزیک ایران، دورهٔ ۳، شمارهٔ ۳
۴	اگر گرد نقطه‌دار مأخذ و واحد کشش می‌بود					موزیک ایران، دورهٔ ۳، شمارهٔ ۸
۵	تمبک (ضرب)		۱۳۳۷ ه.خ	در دو شماره		موزیک ایران دورهٔ ۷، شماره‌های ۱ و ۲				[131]
۶	میزان‌های پنج ضربی و هفت ضربی		۱۳۳۹ ه.خ			موزیک ایران دورهٔ ۹، شماره‌ٔ ۱
آهنگسازی و تنظیم، منتشر شده به‌صورت مکتوب
شماره	نام قطعه	نام کتاب یا مجله		توضیحات			سال	ناشر		منبع
۱	نوبهار	دورهٔ اول ویلن		مطابق برنامه هنرستان موسیقی ملی			۱۳۲۹	چاپخانه فردوسی		[132]
۲	چهارمضراب ساده در ماهور
۳	نوید بهار
۴	آهنگی در سل کوچک	دورهٔ دوم ویلن		برای سال اول هنرستان موسیقی ملی، مطابق برنامه هنرستان موسیقی ملی			۱۳۳۱
۵	چهارمضراب سه‌گاه (زنگ شتر)	کتاب ششم آموزش موسیقی ایرانی		برای ویلن، نوشتهٔ محمد بهارلو			۱۳۳۹
۶	قطعه‌ای در سل کوچک	دستور مقدماتی تار و سه‌تار (کتاب دوم) ۱۳۳۱		مطابق برنامه هنرستان موسیقی ملی			۱۳۳۱
۷	رنگ بیات ترک	مجلهٔ چنگ و کتاب بیست و پنج قطعه ضربی به کوشش لطف‌الله مفخم پایان		شماره اول			۱۳۲۵ ۱۳۲۷	انجمن موسیقی ملی، مفخم پایان
۸	رنگ بیات ترک	صد رنگ رِنگ		به کوشش ارشد تهماسبی				ماهور
۹	رقص چوبی (رنگ افشاری)
۱۰	رنگ چهارگاه
۱۱	زرد ملیجه	دستور مقدماتی تار و سه‌تار		عنوان اصلی: از آهنگ‌های محلی گیلان که آقای صبا به ارمغان آورده‌اند، برای سال اول هنرستان موسیقی ملی			۱۳۳۰	چاپخانه فردوسی
۱۲	در قفس	دستور سنتور		نوشتهٔ فرامرز پایور			۱۳۴۰	واحد سرود و موسیقی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی اصفهان
۱۳	رقص چوبی
۱۴	تمرین دشتی	هم‌ساز		جزوهٔ تخصصی برای نوازندگان تار و سه‌تار، شماره ۱۰			۱۳۷۶	ماهور
۱۵	به یاد گذشته
۱۶	سامانی
۱۷	به زندان
۱۸	دوضربی بیات ترک			جزوهٔ تخصصی برای نوازندگان تار و سه‌تار، شماره ۱۸						[133]
۱۹	شرفشاهی	مجله موسیقی		منسوب به «شرفشاه گیلانی»، آوانویسی ابوالحسن صبا، خط نت موسی معروفی. دوره ۲ شماره ۳			۱۳۲۰
۲۰	شوشتری	شوشتری (برای ویلن و ارکستر)		تنظیم حسین دهلوی، ۱۳۳۸			۱۳۶۵	حسین دهلوی
۲۱	چهارمضراب شور	شیوهٔ کمانچه‌نوازی		نوشتهٔ مهدی آذرسینا			۱۳۷۱	انتشارات سروش
۲۲	چهارمضراب دشتی	ردیف مقدماتی تار و سه‌تار		دورهٔ سوم، به کوشش حسین علیزاده			۱۳۷۲	ماهور
۲۲	چهارمضراب بیات ترک	آموزش ابتدایی تار		نوشتهٔ فرامرز پایور، (قسمتی از چهارمضراب)			۱۳۷۳	کارگاه موسیقی
۲۴	هفت‌ضربی در آواز ابوعطا
۲۵	ضربی مخالف سه‌گاه	آموزش سه‌تار		نوشتهٔ جلال ذوالفنون، دفتر چهارم			۱۳۷۸	انتشارات هستان
۲۶	ضربی سه‌گاه
۲۷	زنگ شتر (سه‌گاه)
۲۸	کوهستانی	تکنیک و نی		تألیف و تنظیم فریبرز حمیدی			۱۳۵۷	پردیس
۲۹	ضربی بیات ترک	دلنوازان		مجموعه‌ای از آثار بزرگان موسیقی ایران، به کوشش مجید واصفی			۱۳۷۴	تندیس
۳۰	کاروان (دشتی)									[134]
۳۱	بهارمست (سه‌گاه)
۳۲	پیش‌درآمد بیات ترک	هجده قطعه پیش‌درآمد برای ویلن		به کوشش لطف‌الله مفخم پایان			۱۳۲۴	مؤلف		[135]
۳۳	سُلوی ای وطن	دستور ویلن		نوشتهٔ علینقی وزیری، جلد اول و جلد دوم، صفحهٔ ۷۶						[136]
۳۴	سُلو			نوشتهٔ علینقی وزیری، جلد اول و جلد دوم، صفحهٔ ۷۸
۳۵	چهارمضراب سه‌گاه			نوشتهٔ علینقی وزیری، جلد اول و جلد دوم، صفحهٔ ۲۴۸
۳۶	تصنیف مدتی در ره عشق تو	تصنیف‌های ابوالحسن صبا		نوشتهٔ رامتین نظری‌جو			۱۳۹۹	ماهور		[137]
۳۷	تصنیف درد عشق									[138]
۳۸	تصنیف تنها نه منم جانا									[139]
۳۹	تصنیف صبح است و صبا									[140]
۴۰	تصنیف گَلبَندَک									[141]
۴۱	تصنیف مردیکه باز نیومد									[142]
۴۲	تصنیف می‌خوام برم بال پشتِ‌بوم									[143]
۴۳	تصنیف سالَک									[144]
۴۴	تصنیف آشِ رشته									[145]
آهنگسازی و نوازندگی، ضبط شده بر روی صفحه‌های گرامافون ۷۸ دور، به ترتیب ضبط
دورهٔ اول
شماره	نام قطعه	آهنگساز	خواننده	نوازندگان	سال ضبط	کمپانی	شماره کاتالوگ صفحه/شماره قالب			منبع
۱	مارش مدارس	علینقی وزیری	بدون کلام	ارکستر کوچک مدرسه عالی موسیقی (ویلن اول: صبا)	۱۳۰۷ ه‍. خ	پولیفون	V ۴۱۶۰۶			[146]
۲	مارش ورزشکاران						V ۴۱۶۰۷
۳	وصال دوست ۱، چهارگاه		روح‌انگیز	ارکستر به سبک معمول (ویلن اول: صبا)			V ۴۱۶۰۸
۴	وصال دوست ۲، چهارگاه						V ۴۱۶۰۹
۵	سوز من			ارکستر کوچک مدرسه عالی موسیقی (ویلن اول: صبا)			V ۴۱۶۱۰
۶	رنگ		بدون کلام				V ۴۱۶۱۱
۷	اسرار عشق ۱، ماهور		روح‌انگیز	ارکستر به سبک معمول (ویلن اول: صبا)			V ۴۱۶۱۶
۸	اسرار عشق ۲، ماهور						V ۴۱۶۱۷
۹	بستهٔ دام، دشتی						V ۴۱۶۱۸
۱۰	رنگ		بدون کلام				V ۴۱۶۱۹
دورهٔ دوم
۱	بهار ۲، افشار	علینقی وزیری	روح‌انگیز	ارکستر مدرسه عالی موسیقی (ویلن اول: صبا)	۱۳۰۸ ه‍. خ	بدافون	B ۰۹۰۲۳۰			[147]
۲	حسن عهد ۱، افشار			ارکستر (ویلن اول: صبا)، جوابِ آوازِ تار حسین سنجری			B ۰۹۰۲۳۱
۳	حسن عهد ۲، افشار						B ۰۹۰۲۳۲
۴	موسم گل ۱، سه‌گاه			ارکستر (ویلن اول: صبا)، تارِ حسین سنجری			B ۰۹۰۲۳۳
۵	موسم گل ۲، سه‌گاه						B ۰۹۰۲۳۴
۶	پیش‌درآمد سه‌گاه		بدون کلام	ارکستر مدرسه عالی موسیقی (ویلن اول: صبا)			B ۰۹۰۲۳۵
۷	رنگ سه‌گاه						B ۰۹۰۲۷۰
۸	رنگ ماهور						B ۰۹۰۲۷۱
۹	رنگ چهارگاه (رنگ ناز)						B ۰۹۰۲۷۲
۱۰	صحبت دل ۱، بیات ترک		روح‌انگیز				B ۰۹۰۲۷۴
۱۱	صحبت دل ۲، بیات ترک						B ۰۹۰۲۷۵
۱۲	جور فلک ۱، بیات اصفهان		روح‌انگیز، علینقی وزیری				B ۰۹۰۳۱۰
۱۳	جور فلک ۲، بیات اصفهان						B ۰۹۰۳۱۱
۱۴	کنار گلزار ۱، نوا						B ۰۹۰۳۱۲
۱۵	کنار گلزار ۲، نوا						B ۰۹۰۳۱۳			[148]
۱۶	بندهٔ عشق ۱، ماهور		روح‌انگیز	ارکستر (ویلن اول: صبا)، تارِ حسین سنجری			B ۰۹۰۳۱۴
۱۷	بندهٔ عشق ۲، ماهور						B ۰۹۰۳۱۵
۱۸	مارش حرکت		بدون کلام	ارکستر (ویلن اول: صبا)، گروه کر و آواز			B ۰۹۰۳۱۶
۱۹	مارش اصفهان			ارکستر مدرسه عالی موسیقی (ویلن اول: صبا)			B ۰۹۰۳۱۷
۲۰	دوست (بخش اول)		روح‌انگیز، علینقی وزیری				B ۰۹۰۳۱۸
۲۱	دوست (بخش دوم)						B ۰۹۰۳۱۹
۲۲	ای وطن - زرد ملیجه	وزیری، ابوالحسن صبا	روح‌انگیز	ارکستر، سولوی ویلن ابوالحسن صبا			B ۰۹۰۳۲۰
۲۳	رنگ دشتی	علینقی وزیری	بدون کلام				B ۰۹۰۳۲۱
۲۴	بهار ۱، افشار		روح‌انگیز	ارکستر مدرسه عالی موسیقی (ویلن اول: صبا)			B ۰۹۰۳۳۸
دورهٔ سوم
۱	خاک ایران (از سروده‌های کودکان)	علینقی وزیری	روح‌انگیز، علینقی وزیری	ارکستر مدرسه عالی موسیقی (ویلن اول: صبا)	۱۳۱۰ ه‍. خ	پارلوفون	B ۰۹۲۳۲۱			[149]
۲	تاتی تاتی (از سروده‌های کودکان)		روح‌انگیز				B ۰۹۲۳۲۲
۳	مادر (از سروده‌های کودکان)		روح‌انگیز، علینقی وزیری				B ۰۹۲۳۲۳			[150]
۴	کودک یتیم (از سروده‌های کودکان)		روح‌انگیز				B ۰۹۲۳۲۴
۵	لالایی ۱						؟
۶	لالایی ۲						؟
۷	دل‌زار ۱، همایون		روح‌انگیز، علینقی وزیری				B ۰۹۲۳۴۴
۸	دل‌زار ۲، همایون						B ۰۹۲۳۴۵
۹	پیمان وفا ۱، شوشتری						B ۰۹۲۳۴۶
۱۰	پیمان وفا ۲، شوشتری						B ۰۹۲۳۴۸
۱۱	عاشق‌ساز ۱		روح‌انگیز				B ۰۹۲۴۱۰
۱۲	عاشق‌ساز ۲						B ۰۹۲۴۱۱
۱۳	منقل وافور، از اپرت گل‌رخ		روح‌انگیز، علینقی وزیری				B ۰۹۲۴۱۵
۱۴	بوی تریاک، از اپرت گل‌رخ						B ۰۹۲۴۱۶
۱۵	اهل دل، ابوعطا		روح‌انگیز				B ۰۹۲۴۱۷
۱۶	به یاد گیلان، دشتی	ابوالحسن صبا	بدون کلام	تکنوازی ویلن ابوالحسن صبا			B ۰۹۲۴۵۷
۱۷	همایون						B ۰۹۲۴۵۸
دورهٔ چهارم
۱	تصنیف اصفهان، بخش ۱	؟	فرح‌انگیز (ایران خانم مطبوعی)	صبا (ویلن)، مشیرهمایون (پیانو)، معروفی (تار)، ساغری (بم تار)، روح‌افزا (ویولا)، وزیری (درامز)	۱۳۱۲ ه‍. خ	کلمبیا	GP-15/WO-۳۹–۱			[151]
۲	خوشحال (ماهور)						GP-15/WO-۴۰–۱
۳	تصنیف شوشتری، بخش ۱			صبا (ویلن)، مشیر همایون شهردار (پیانو)، معروفی (تار)، ساغری (بم تار)، روح‌افزا (ویولا)، مهدی غیاثی (تمبک)			GP-16/WO-۴۰–۱
۴	تصنیف اصفهان، باغبان گل						GP-16/WO-۴۲–۱
۵	تصنیف چهارگاه، بخش ۱						GP-9/WO-۴۳–۱
۶	تصنیف چهارگاه، بخش ۱						GP-9/WO-۴۴–۱
۷	تصنیف پنج‌گاه، ماهور بخش ۱			صبا (ویلن)، مشیر همایون شهردار (پیانو)، نوزاد (ویلن)، روح‌افزا (ویولا)			GP-2/WO-۵۷–۱
۸	تصنیف پنج‌گاه، ماهور بخش ۲						GP-2/WO-۵۸–۱
۹	فاکستروت آش رشته	ابوالحسن صبا	ابوالحسن صبا	ابوالحسن صبا (ویلن)، ضیاء مختاری (پیانو)			GP-33/WO-۷۱–۱
۱۰	فاکستروت سالک	رکن‌الدین مختاری					GP-33/WO-۷۲–۲
۱۱	تصنیف چهارگاه (رشک پری ۱)	؟	عزت روح‌بخش	ابوالحسن صبا (ویلن)، حسین استوار (پیانو)			GP-13/WO-۸۵–۱
۱۲	تصنیف چهارگاه (رشک پری ۲)						GP-13/WO-۸۶–۱			[152]
۱۳	کوهستانی	ابوالحسن صبا	بدون کلام	تکنوازی ویلن ابوالحسن صبا			GP-17/WO-۸۷–۱
۱۴	ابوعطا						GP-22/WO-۸۸–۱
۱۵	حجاز						GP-22/WO-۸۹–۱
۱۶	بیات ترک						GP-1/WO-۹۰–۱
۱۷	گلبندک	علینقی وزیری	ابوالحسن صبا	ابوالحسن صبا (ویلن)، ضیاء مختاری (پیانو)			GP-11/WO-۹۱–۱
۱۸	تصنیف سه‌گاه (بُتِ بی‌قرین ۱)	؟	فرح‌انگیز (ایران خانم مطبوعی)	صبا (ویلن)، مشیر همایون شهردار (پیانو)، نوزاد (ویلن)، روح‌افزا (ویولا)			GP-6/WO-۹۲–۱
۱۹	تصنیف سه‌گاه (بت بی‌قرین ۱)						GP-6/WO-۹۳–۱
۲۰	مردیکه باز نیامد			ابوالحسن صبا (ویلن)، ضیاء مختاری (پیانو)			GP-11/WO-۹۴–۱
۲۱	تصنیف شور (بلبل ۱)			صبا (ویلن)، مشیر همایون شهردار (پیانو)، نوزاد (ویلن)، روح‌افزا (ویولا)، وزیری (درامز)			GPX-2/WOX-۱۱–۲
۲۲	تصنیف شور (بلبل ۲)						GPX-2/WOX-۱۲–۲
۲۳	تصنیف ابوعطا (مرغ حق، بخش ۲)			صبا (ویلن)، مشیر همایون شهردار (پیانو)، موسی معروفی (تار)، ساغری (بم تار)، روح‌افزا (ویولا)			GPX-7/WOX-۱۶–۱
۲۴	تصنیف ماهور، بخش ۱			صبا (ویلن)، مشیر همایون شهردار (پیانو)، نوزاد (ویلن)، روح‌افزا (ویولا)			GPX-1/WOX-۱۹–۱
۲۵	تصنیف ماهور، بخش ۲						GPX-1/WOX-۲۰–۱
۲۶	آواز سه‌گاه	رضاقلی میرزا ظلی، صبا	رضاقلی میرزا ظلی	ویلن ابوالحسن صبا			GPX-4/WOX-۲۷–۱
۲۷	مخالف سه‌گاه						GPX-4/WOX-۲۸–۱
دورهٔ پنجم
۱	آلاگارسون (جامعه باربد)	اسماعیل مهرتاش	جواد بدیع‌زاده	ابوالحسن صبا، فرهاد معتمد (ف - م)	۱۳۱۴ ه‍. خ	سودوا	W ۱۱۶۱			[153]
۲	زالزالک (جامعه باربد)						W ۱۱۶۲
۳	شوفر (جامعه باربد)						W ۱۱۶۵
۴	والده مشهدی ماشاالله (جامعه باربد)						W ۱۱۶۱
۵	سلام شاهنشاهی ۱	جواد بدیع‌زاده					W ۱۱۷۱
۶	سلام شاهنشاهی ۲						W ۱۱۷۲
۷	قربون آن خدا برم (جامعه باربد)	اسماعیل مهرتاش	مادام پری				W ۱۱۷۵
۸	باز جای شکرش باقیه (جامعه باربد)						W ۱۱۷۶
۹	رنگ شور (جامعه باربد)		بدون کلام				W ۱۱۷۷
۱۰	رنگ ماهور (جامعه باربد)						W ۱۱۷۸
۱۱	مارش	؟					W ۱۱۸۳
۱۲	گل پونه (جامعه باربد)	اسماعیل مهرتاش	جواد بدیع‌زاده				W ۱۱۸۴
۱۳	بیکار (جامعه باربد)						W ۱۱۸۵
۱۴	رنگ اصفهان (جامعه باربد)		بدون کلام				W ۱۱۸۶
۱۵	هرگز نمی‌خواهم	جواد بدیع‌زاده	مادام پری، بدیع‌زاده				W ۱۱۸۷
۱۶	بازآمدم						W ۱۱۸۸
۱۷	خیلی قشنگه ۱		جواد بدیع‌زاده				W ۱۱۸۹
۱۸	خیلی قشنگه ۲						W ۱۱۹۰			[154]
۱۹	کیه؟ وا کن (جامعه باربد)	اسماعیل مهرتاش	مادام پری				W ۱۱۹۱
۲۰	پرچم ایران	جواد بدیع‌زاده	جواد بدیع‌زاده				W ۱۱۹۴
۲۱	به‌یادگار رفع حجاب نسوان ایران						W ۱۱۹۵
۲۲	تریاکی (جامعه باربد)	اسماعیل مهرتاش					W ۱۲۰۰
۲۳	دستگاه ماهور	ابوالحسن صبا	بدون کلام	تکنوازی ویلن ابوالحسن صبا			W ۱۲۰۱
۲۴	دلکش						W ۱۲۰۲
۲۵	زنگ شتر، سه‌گاه						W ۱۲۰۹
۲۶	دستگاه سه‌گاه						W ۱۲۱۰
۲۷	پیش‌درآمد شور ۱	؟		ابوالحسن صبا، فرهاد معتمد (ف - م) و نوازندگان عربی (به‌یاد جامعه باربد با شرکت موسیقی عرب)			W ۱۲۱۲
۲۸	پیش‌درآمد شور ۲						W ۱۲۱۳
۲۹	خزان عشق ۱^∗	جواد بدیع‌زاده	جواد بدیع‌زاده	ابوالحسن صبا، فرهاد معتمد (ف - م)			W ۱۲۱۴
۳۰	خزان عشق ۲						W ۱۲۱۵
۳۱	داد دل ۱						W ۱۲۱۶
۳۲	داد دل ۲						W ۱۲۱۷
۳۳	آواز زابل						W ۱۲۱۹
۳۴	آواز سه‌گاه						W ۱۲۲۰
۳۵	دستگاه همایون	ابوالحسن صبا	بدون کلام	تکنوازی ویلن ابوالحسن صبا			W ۱۲۲۱
۳۶	چکاوک						W ۱۲۲۲
۳۷	بیات اصفهان ۱ (به یاد غزاله)						? W
۳۸	بیات اصفهان ۲						? W
۳۹	آواز منصوری	جواد بدیع‌زاده	جواد بدیع‌زاده	ابوالحسن صبا، فرهاد معتمد (ف - م)			W ۱۲۲۳
۴۰	آواز اشک						W ۱۲۲۴			[155]
۴۱	آواز شکسته						W ۱۲۲۵
۴۲	آواز دلکش						W ۱۲۲۶
۴۳	والنسیا (جامعه باربد)	اسماعیل مهرتاش					W ۱۲۲۷
۴۴	لحیم کردن (جامعه باربد)						W ۱۲۳۱
۴۵	رنگ ۱	؟	بدون کلام	ارکستر ایرانی			W ۱۲۳۲
۴۶	رنگ ۲						W ۱۲۳۳
دورهٔ ششم
۱	تصنیف ابوعطا (جفای گلچین ۱)	؟	تاج اصفهانی	ابوالحسن صبا (ویلن)، مرتضی محجوبی (پیانو)، سامی ملاح (عود)	۱۳۱۷ ه‍. خ	سودوا	۲۸۱۳			[156]
۲	تصنیف ابوعطا (جفای گلچین ۲)						۲۸۱۴
۳	به‌افتخار ورود والاحضرت فوزیه به کشور ایران ۱		جواد بدیع‌زاده				۲۸۱۵
۴	به‌افتخار ورود والاحضرت فوزیه به کشور ایران ۲						۲۸۱۶
۵	عیش مدام ۱		ملوک ضرابی	ابوالحسن صبا (ویلن)، حسینقلی طاطایی (ویلن)، مرتضی محجوبی (پیانو)			۲۸۴۹			[157]
۶	عیش مدام ۲						۲۸۵۰
۷	ضربی اصفهان						۲۸۵۱
۸	ضربی افشار						۲۸۵۲
۹	افشار (بهار زندگانی ۱)		تاج اصفهانی				۲۸۶۳
۱۰	افشار (بهار زندگانی ۲)	۲۸۶۴
۱۱	تصنیف ابوعطا (پیام عاشق ۱)	عبدالحسین برازنده	ملکه برومند (م-ب)	ابوالحسن صبا (ویلن)، مرتضی محجوبی (پیانو)، سامی ملاح (عود)			۲۸۶۷			[158][159]
۱۲	تصنیف ابوعطا (پیام عاشق ۲)						۲۸۶۸			[160]
۱۳	تصنیف سه‌گاه (عشق خالص ۱)	؟					۲۸۷۳
۱۴	تصنیف سه‌گاه (عشق خالص ۲)						۲۸۷۴
۱۵	دل بردی از من (صدری)	صدر اصفهانی، صبا		ابوالحسن صبا (ویلن)، مرتضی محجوبی (پیانو)			۲۸۹۳
۱۶	پایبند مهر (در قفس و دیلمان)	ابوالحسن صبا					۲۸۹۴
۱۷	تصنیف اصفهان (ز دست محبوب)	؟		ابوالحسن صبا (ویلن)، مرتضی محجوبی (پیانو)، سامی ملاح (عود)			۲۸۹۵
۱۸	تصنیف ماهور (شیدا)						۲۸۹۶
۱۹	تصنیف ترک (پری‌رو ۱)		تاج اصفهانی	ابوالحسن صبا (ویلن)، حسینقلی طاطایی (ویلن)، مرتضی محجوبی (پیانو)، سامی ملاح (عود)			۲۹۰۳
۲۰	تصنیف ترک (پری‌رو ۲)						۲۹۰۴
۲۱	بلبل پربسته ۱		جواد بدیع‌زاده	ابوالحسن صبا (ویلن)، مرتضی محجوبی (پیانو)			۲۹۲۹
۲۲	بلبل پربسته ۲						۲۹۳۰
۲۳	لای لای لای ۱		ملکه برومند (م-ب)				۲۹۴۷
۲۴	لای لای لای ۲						۲۹۴۸
۲۵	رَنگ به‌رَنگ ۱		جواد بدیع‌زاده	ابوالحسن صبا (ویلن)، مرتضی محجوبی (پیانو)، سامی ملاح (عود)			۲۹۴۹
۲۶	رَنگ به‌رَنگ ۲						۲۹۵۰
۲۷	تصنیف ابوعطا (آه سوزان)			ابوالحسن صبا (ویلن)، مرتضی محجوبی (پیانو)			۲۹۶۰
۲۸	دو دلداده		تاج اصفهانی، م-ب				۲۹۶۱
۲۹	آواز (صدای عشق)		تاج اصفهانی				۲۹۶۲
۳۰	تصنیف آی ننه، وای ننه ۱		ملکه برومند (م-ب)				۲۹۷۵			[161]
۳۱	تصنیف آی ننه، وای ننه ۲						۲۹۷۶
۳۲	شب عاشق ۱						۲۹۷۷
۳۳	شب عاشق ۲						۲۹۷۸
۳۴	من مال تو - تو مال من ۱		جواد بدیع‌زاده، م-ب				۲۹۷۹
۳۵	من مال تو - تو مال من ۲						۲۹۸۰
۳۶	پیراهن شیک ۱		ملکه برومند (م-ب)				۲۹۸۷
۳۷	پیراهن شیک ۲	۲۹۸۸
۳۸	بیات طهران^∗ (دعای عاشق)	جواد بدیع‌زاده	جواد بدیع‌زاده	۲۹۹۳
۳۹	بیات طهران^∗ (نفرین عاشق)			۲۹۹۴
۴۰	هروایه	محلی کُردی	ملکه برومند (م-ب)	۲۰۰۷
۴۱	نای دروان			۲۰۰۸
۴۲	شکایت از مادر شوهر ۱	؟		۲۰۱۳
۴۳	شکایت از مادر شوهر ۲			۲۰۱۴
۴۴	موش و گربه			۲۰۲۷
۴۵	مرد دو زنه		جواد بدیع‌زاده	۲۰۲۸
دورهٔ هفتم
۱	شلیل	محلی بختیاری	ادیب خوانساری	ارکستر معروفی (ویلن اول: صبا)	۱۳۲۶ ه‍. خ	هیزمسترزویس	OHB ۱۰۱۰			[162]
۲	خون دل						OHB ۱۰۱۹
۳	شکار رفتن خانم‌ها	؟	مرتضی احمدی				OHB ۱۰۲۰
۴	عاشق لات						OHB ۱۰۲۳			[163]
۵	مستم مستم		دستهٔ هنردوستان				OHB ۱۰۲۹
۶	هروای	محلی کردی					OHB ۱۰۳۰
۷	گان گان	؟					OHB ۱۰۳۱
۸	گوهری						OHB ۱۰۳۲
۹	جاهل معرفت‌دار		مرتضی احمدی				OHB ۱۰۳۹
۱۰	افرا چشمه بهشهر ۱		دلربا (بتول خرمی، فتانه)				OHB ۱۰۴۰
۱۱	سوز هجران		غلامحسین بنان				OHB ۱۰۴۶
۱۲	غم عشق						OHB ۱۰۴۹
۱۳	کتانه کتانه		دستهٔ هنردوستان				OHB ۱۰۵۰
۱۴	گلپری جون ۱		مرتضی احمدی				OHB ۱۰۸۲
۱۵	گلپری جون ۲						OHB ۱۰۸۳
۱۶	دشتی (دیلمان)	محلی گیلکی	غلامحسین بنان				OHB ۱۱۴۹
۱۷	رقص چوبی	محلی قاسم‌آبادی	بدون کلام				OHB ۱۱۵۳
۱۸	افرا چشمه بهشهر ۲	؟	دلربا (بتول خرمی، فتانه)				OHB ۱۱۸۸

میراث

موزهٔ ابوالحسن صبا

موزهٔ صبا

در ۲۹ آبان سال ۱۳۵۳ ه.ش موزهٔ صبا، چنان‌که خود او نیز وصیت کرده بود[164] گشایش یافت. این «موزهٔ بیوگرافیک» به دلیل بزرگداشت جایگاه هنری ابوالحسن صبا و حفظ میراث او در موسیقی ایران افتتاح شد. محل ساختمان موزهٔ صبا در ضلع غربی خیابان ظهیرالاسلام تهران به شمارهٔ پلاک ۹۲ قرار دارد.[165] مجموعه‌ای از آثار، اشیاء و سازهای متعلق به صبا در تالار این موزه نگهداری می‌شود. در میان سازهای موزهٔ صبا، یک سه‌تار از سازهای ساخته‌شده توسط او دیده می‌شود. صفحه‌های گرامافون از آثار موسیقی صبا، کتاب‌ها و یادداشت‌های صبا، نامه‌ها، سندها و نوشته‌های رسمی او، عکس‌ها، وسایل شخصی، تابلوهای نقاشی و آثار خوشنویسی صبا، همچنین مجسمه و ماسک چهرهٔ صبا در این مجموعه نگهداری می‌شوند.[166] صبا نخستین موسیقی‌دان ایرانی است که موزه‌ای ویژهٔ او در ایران تأسیس شده است.[167]

فیلم

فیلم مستند استاد ابوالحسن صبا به نویسندگی و کارگردانی احمد فاروقی و تهیه‌کنندگی ژاله صبا در سال ۱۳۴۷ از رادیو تلویزیون ملی ایران پخش شد. در این فیلم هنرمندانی همچون مهدی برکشلی، فرامرز پایور، رحمت‌الله بدیعی، حسین تهرانی، ابراهیم قنبری‌مهر، قباد ظفر، محمد بهارلو، داریوش صفوت، منوچهر جهانبگلو، حسین ناصحی و تقی تفضلی حضور دارند.[168][169]

کتاب

”	شخصیت ابوالحسن صبا دارای ارزش استثنایی است. او مدافع ارزش‌های مدنی است. نه تنها در کشور خود بلکه در سراسر جهان. کوشش آقای صبا در پاسداری از اصالت هنر موسیقی در ایران به‌سانِ تلاش آن کسانی است که آثار یونانی یا پیکره‌های غول‌آسای اسوان را نجات دادند و همین نکته است که صبا را به عنوان مردی مدافع ارزش‌های انسانی معرفی می‌کند.	“
—آلن دانیلو[170]

• کتاب زندگی و آثار ابوالحسن صبا، به همراه یک صفحهٔ گرامافون، به کوشش احمدرضا احمدی با طراحی فرشید مثقالی و گویندگی فیروزه امیرمعز در سال ۱۳۵۲ ه.ش توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان منتشر شد.[171]
• کتاب یادوارهٔ ابوالحسن صبا، به کوشش پری صفا در سال ۱۳۵۵ ه.ش توسط انتشارات تالار رودکی تهران به چاپ رسید.[172]
• کتاب سونات رنج (زندگی‌نامهٔ ابوالحسن صبا) به نویسندگی وحید ایوبی در سال ۱۳۷۱ ه.ش توسط انتشارات شبنم منتشر شد.[173]
• کتاب یادنامهٔ ابوالحسن صبا، به کوشش علی دهباشی در سال ۱۳۷۶ ه.ش توسط نشر ویدا به انتشار رسید.[174]
• کتاب اسطورهٔ صبا (سیری در زندگی و آثار ابوالحسن صبا) به کوشش علی دهباشی در سال ۱۳۹۳ ه.ش توسط انتشارات سخن به چاپ رسید.[175]
• کتاب ردیف سنتور به گویش صبا، تألیف اسماعیل تهرانی ۲۰ مرداد سال ۱۳۹۵ ه‍.ش رونمایی و توسط انتشارات معین منتشر شد. این کتاب به زیبایی‌شناسی ردیف صبا پرداخته‌است. در این اثر شرحِ دستگاه شور و آوازهای ابوعطا و بیات ترک به همراه تجزیه و تحلیل نکته‌ها و تطبیق با چهار روایتِ ردیف، ارائه شده‌است.[176]
• کتاب کاشی ۹۲ (داستان ابوالحسن صبا) به نویسندگی ضیاء‌الدین ناظم‌پور در سال ۱۳۹۵ ه.ش توسط مؤسسه فرهنگی هنری ماهور چاپ و منتشر شد.[177]
• کتاب در قفس (دربارهٔ ابوالحسن صبا)، نوشتهٔ فرهود صفرزاده در سال ۱۳۹۷ توسط انتشارات فنجان منتشر شد.[178]

نشان و تندیس

”	... بحث صبا، بحث یک مکتب نیست، بحث چندین مکتب است، بحث از دایرةالمعارفی است که مجموعه‌ای است از فرهنگ ایران زمین … ما کمتر داشتیم کسی را که بتواند در چندین رشته به درجه‌ای خیلی ممتاز برسد و بتواند در حقیقت این فرهنگ را اشاعه بدهد و صبا در حقیقت یک لشکر از موسیقی را گرد هم آورد و آماده کرد برای ایران زمین … از وقتی چشم باز کردم و موسیقی را نگاه کردم، صبا بوده، گویا استادالاساتید همه است ...	“
—شهرام ناظری[179]

• در سال ۱۳۶۴ ه.ش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی عنوان «گواهینامهٔ درجهٔ اول هنری» را به نام «استاد صبا» صادر کرد.[180]
• در سال ۱۳۷۸ ه.ش تندیس ابوالحسن صبا به همراه جمله‌ای از او در گذر هنرمندانِ جزیرهٔ کیش رونمایی شد.[180]
• در اردیبهشت سال ۱۴۰۰ ه.ش نخستین دورهٔ اعطای «نشان ابوالحسن صبا» از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار شد. در این مراسم نشان صبا به تقی ضرابی اعطا شد.[181]

بزرگداشت‌ها

به منظور ارج نهادن به جایگاه هنری ابوالحسن صبا، پس از درگذشت او مراسم‌های متعدد و مختلفی برگزار شده است که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• در سال ۱۳۵۴ ه‍.ش مراسم هجدهمین سالروز درگذشت صبا همراه با کنسرتی به سرپرستی فرامرز پایور و خوانندگی محمدرضا شجریان در تالار رودکی تهران برگزار شد.[182] از این زمان به بعد با کوشش فرامرز پایور برنامه‌هایی در بزرگداشت ابوالحسن صبا برگزار شد.[183]
• سال ۱۳۷۶ ه‍.ش مراسم چهلمین سالروز درگذشت صبا در صفائیهٔ دربند برگزار شد. در همین زمان مراسم دیگری در تالار وحدت تهران با حضور هنرمندان و وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی به اجرا درآمد.[183]
• در سال ۱۳۸۲ ه‍.ش مراسم بزرگداشت صدمین سال تولد صبا با همکاری مرکز موسیقی وزارت ارشاد، انجمن موسیقی و خانه موسیقی ایران در تالار وحدت تهران برگزار شد. در این برنامه داریوش صفوت به سخنرانی پرداخت، پیام فرامرز پایور و علی تجویدی قرائت شد. هنرمندانی همچون همایون خرم، مسعود شعاری، کامبیز گنجه‌ای و بابک شهرکی قطعاتی را اجرا کردند و در پایان، ارکستر ملی ایران به رهبری فرهاد فخرالدینی و خوانندگی علیرضا قربانی به اجرای برنامه پرداختند.[184]
• ۲۳ شهریور سال ۱۳۹۳ ه‍.ش مراسم بزرگداشت ابوالحسن صبا، تحت عنوان «شب صبا»، با حضور هنرمندانی همچون فرهاد فخرالدینی، شهرام ناظری، عبدالوهاب شهیدی و حسن ناهید، توسط مجلهٔ بخارا در بنیاد موقوفات محمود افشار برگزار شد.[185]

جشنوارهٔ صبا

در اسفند سال ۱۳۹۵ ه.ش نخستین دورهٔ «جشنوارهٔ دانشجویی صبا» با مرکزیت گروه موسیقی دانشگاه هنر تهران برگزار شد.[186][187] دومین دورهٔ این جشنواره در آذر سال ۱۳۹۸ ه.ش به سرپرستی دانشگاه هنر تهران و همکاری بنیاد رودکی و انجمن موسیقی ایران برگزار شد.[188]

پی‌نوشت‌ها

یادداشت

1. تاریخ سال تولدِ ابوالحسن صبا را برخی از جمله علیرضا میرعلینقی در ویژه‌نامهٔ ابوالحسن صبا، منتشر شده در مجلهٔ مقام موسیقایی، ۱۴ فروردین سال ۱۲۸۲ ه‍. ش (برابر با ۶ محرم سال ۱۳۲۱ ه‍. ق) ذکر کرده‌اند[1] در حالی‌که در تصویر شناسنامهٔ صبا[2] و برخی منابع دیگر از جمله کتاب سرگذشت موسیقی ایران نوشتهٔ روح‌الله خالقی، سال تولد ۱۲۸۱ درج شده‌است.[3]
2. فرامرز پایور مدت زمان شاگردی صبا نزد میرزاعبدالله را ۱۲ سال دانسته[10] فرشاد توکلی در مقاله‌ای که در فصلنامه ماهور به چاپ رسیده، مدت آموزش صبا از میرزاعبدالله را ۶ سال[11] و تقی تفضلی این مدت را نزدیک به ۵ سال نگاشته است.[12]
3. در برخی منابع سال ضبط قطعهٔ «زرد ملیجه»، به همراه سرود «ای وطن» علینقی وزیری، ۱۳۰۶ ه‍. خ نوشته شده است. اما طبق آخرین ویرایشی که بر مقالهٔ مروری بر آثار ضبط شده از استاد ابوالحسن صبا نوشتهٔ محمدرضا شرایلی از کتاب اسطورهٔ صبا در وبگاه مکتب صبا درج شده است، تاریخ ضبط این دوره اصلاح شده و به ۱۳۰۸ تغییر یافته است.[28]
4. سید مرتضی مستجاب الدعواتی که دوست و فامیل سید موسی صدر بوده‌است در کتاب یاران موافق، با ذکر خاطره‌ای، در مورد آشنایی صبا و موسی صدر چنین گفته‌است: «آقا موسی از طریق یکی دو تا از دامادهاشون به ابوالحسن صبا معرفی شده بود و او هم از گوشه و کنار سجایای اخلاقی این مرد (ابوالحسن صبا) رو شنیده بود… یه بار مرحوم ابوالحسن صبا برای آقا موسی پیغام داده بود. شاید هم بیشتر از یک مرتبه که من می‌خوام شما رو ببینم. هنوز آقا موسی لبنان نرفته بود که به من پیغام داد آیا می‌تونی در اصفهان جایی رو تهیه کنی تا ما (ابوالحسن صبا و آقا موسی) چند روزی بیاییم اونجا؟ گفتم: خونه ما که نمی‌شه، یه جایی رو باید براتون تهیه کنیم. تقلا کردم و یه باغی کنار رودخونه زاینده‌رود با وسایل اقامت تهیه شد…» او در مورد میزان آشنایی سید موسی صدر به موسیقی نیز گفته‌است: «(او) نه تنها شناخت داشت که صاحب نظر بود.»[51]
5. این اثر در آذر سال ۱۳۵۴ ه.ش در کنسرتی به مناسبت هجدهمین سال‌روز درگذشت صبا، به سرپرستی فرامرز پایور، توسط محمدرضا شجریان در تالار رودکی تهران بازخوانی و اجرا شد. در این برنامه اثر دیگری به نام «به یاد صبا» در دستگاه سه‌گاه، از ساخته‌های علی تجویدی با شعر رحیم معینی کرمانشاهی و خوانندگی خاطره پروانه به اجرا گذاشته شد.[63]
6. عبدالحسین صدر خوانساری (زادهٔ ۱۳۱۳ ه‍. ق) فرزند میرزا محمود صدرالمحدثین، از واعظان معروف شهر اصفهان بود. او از کودکی استعداد ویژه‌ای در موسیقی و آواز داشت و با گوشه‌های موسیقی ایرانی آشنا بود. وی به دلیل آشنایی با شعر و ادبیات و موسیقی، نغمه‌های زیبایی را در مجالس مذهبی و خطبه‌هایش می‌خواند. در این مورد از قول صبا چنین نقل شده‌است: «در یکی از ماه‌های تابستان تصمیم گرفتم که برای دیدار و گفتگو با این روحانی هنرمند به اصفهان بروم. در اصفهان به من گفتند که صدر در یکی ار باغ‌های اطراف زاینده‌رود به سر می‌برد. بدون اطلاع قبلی به دیدار او رفتم. وارد باغ شدم، صدر را دیدم که بی‌عمامه نشسته بود و شعرهای زیر را به آهنگی بس دلاویز در مایهٔ افشاری می‌خواند: دل بردی از من به یغما، ای ترک غارتگر من … من آن‌چنان محو شنیدن این آواز شدم که مدتی بی‌اختیار در بهت و سکوت ماندم و برای اینکه رمز و راز را همان‌گونه که عبدالحسین صدر می‌خواند، ثبت و ضبط کنم بلافاصله نت آن را نوشتم.»[85]
7. دومضراب نغمه‌ای موزون و دارای پایه‌ای است در محدودهٔ گوشه‌ها و آوازهای یک دستگاه. اجرای دومضراب در سازهای مضرابی مانند تار و سنتور، با دو مضراب پی‌درپی راست یا چپ یا هردو، بر سیم‌های بم یا زیر صورت می‌گیرد. در سازهای آرشه‌ای، حرکت آرشه صدای دومضراب را القا می‌کند.[99]
8. سه‌مضراب فرمی موزون و بسیار قدیمی است که از حرکت پی‌درپی سه مضراب (معمولاً مضراب راست) در سازهای مضرابی ایجاد می‌شود و در سازهای زهی آرشه‌ای با حرکت آرشه اجرا می‌شود. سه‌مضراب در ابتدای بعضی گوشه‌ها یا درآمدها و به نام همان درآمد یا گوشه اجرا می‌شود. مانند سه‌مضرابِ ابوعطا و سه‌مضرابِ زابل. فرم سه‌مضراب می‌تواند برای یک قطعه به‌عنوان پایه قرار گیرد.[100]
9. پاملخی نوعی مضراب در سازهای زخمه‌ای مانند سنتور است که به‌صورت یک راست و دو چپ اجرا می‌شود.[101]
10. مضراب شَلال، فرمی در مضراب‌نوازی است که در آن چند نت متوالی با تکیه‌های شفاف اجرا می‌شوند.[102]
11. دُرّاب نوعی از اجرا که از حرکت مضراب به وجود می‌آید و در سازهای مضرابی مانند سنتور، تار و سه‌تار بسیار کاربرد دارد. دراب موجب زیبایی اجرا است و در مجموع یک ریزِ کوتاهِ متصل به یک تکِ قوی را ارائه می‌دهد و آن‌را نباید با سرمضراب اشتباه گرفت.[103]
12. سرمضراب نوعی اجرا در سازهای مضرابی مانند سنتور و تار است. سرمضراب از ۳ مضرابِ راست، چپ، راستِ سریع درست می‌شود که دو مضراب اول در عینِ چابکی و ظرافت به یک تکِ قوی‌تر ختم می‌شوند. سرمضراب اصطلاحی میان نوازندگان کمانچه بوده که با حرکت سریع سرِ آرشه می‌نواختند.[104]

واژه‌نامه

1. ^  Sodwa

یادکردها

1. «ویژه نامه/ ابوالحسن صبا: سنگ صبا». مجلهٔ مقام موسیقایی دی ۱۳۸۱ - شماره ۱۸، صفحه ۳۴، از طریق نورمگز.
2. «تصویر شناسنامه ابوالحسن صبا». فیس‌بوک ابوالحسن صبا.
3. خالقی، روح‌الله. سرگذشت موسیقی ایران (جلد ۱). تهران: صفی‌علیشاه. صص. ۴۸۱.
4. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۱۱.
5. علیرضا میرعلینقی. «سنگِ صبا». مقام موسیقایی دی ۱۳۸۱ - شماره ۱۸، صفحهٔ ۳۴، به واسطهٔ نورمگز.
6. «زندگینامه: ابوالحسن صبا (۱۲۸۱–۱۳۳۶)». همشهری آنلاین.
7. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۴۲.
8. توکلی، فرشاد (زمستان ۱۳۸۰). «صبا به روایت ستارش». ماهور. چهارم (۱۴).
9. قاسم رضازاده طامی. «تنها صداست که می‌ماند: ابوالحسن صبا». مجلهٔ هنر بهار ۱۳۷۴، شماره ۲۸، صفحهٔ ۴۴۸، به واسطهٔ نورمگز.
10. پایور، فرامرز (۱۳۹۶). دوره‌های سنتور ردیف استاد ابوالحسن صبا (ویراست هفتم). تهران: مؤسسه فرهنگی هنری ماهور. ص. ۵. شابک ۹۷۹۰۸۰۲۶۰۴۳۲۲.
11. توکلی، فرشاد (زمستان ۱۳۸۰). «صبا به روایت ستارش». ماهور. چهارم (۱۴).
12. تفضلی، تقی (بهمن ۱۳۳۶). «سه‌تار صبا». مجلهٔ موسیقی، (به واسطهٔ اسطورهٔ صبا). سوم (۱۸).
13. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۱۲۰.
14. تفضلی، تقی (بهمن ۱۳۳۶). «سه‌تار صبا». مجلهٔ موسیقی، (به واسطهٔ اسطورهٔ صبا). سوم (۱۸).
15. سعیدی، ا.ح (پاییز ۱۳۷۱). «مردی که به تنهایی یک ارکستر بود». آوا، به واسطهٔ اسطورهٔ صبا. دوم (اول).
16. برومند، نورعلی (۱۳۶۶). «به یادبود نورعلی برومند». برنامهٔ رادیویی گلچین هفته، به واسطهٔ اسطوره صبا،ص ۳۱۸ (۹۷).
17. علیرضا میرعلینقی، سیمین سلیمانی (۲ دی ۱۳۹۹). «موسیقی‌دان بدون جانشین». روزنامه اعتماد.
18. خالقی، سرگذشت موسیقی ایران، ۴۴۱.
19. ساسان سپنتا. «ابوالحسن صبا». فصلنامهٔ هنر زمستان ۱۳۷۶، شماره ۳۴، صفحهٔ ۱۶۴، از طریق نورمگز.
20. نصیری‌فر، مردان موسیقی سنتی و نوین ایران، ۱۲۴.
21. علیزاده، گفت‌وگو با شهریار.
22. ساسان سپنتا. «نگاهی به زندگی شیوه کار و آثار ابوالحسن صبا: صبا در کار و هنر خود یگانه دوران بود». ادبستان فرهنگ و هنر، دی ۱۳۶۹، شماره ۱۳، صفحه ۱۶، از طریق نورمگز.
23. خالقی، روح‌الله (بهمن ۱۳۳۶). «تأثیر وزیری در صبا». مجلهٔ موسیقی، به واسطهٔ اسطورهٔ صبا، ص ۲۵۶. سوم (۱۸).
24. ابراهیمی، گلشن (۱۳۶۹). «همراه با استاد ابوالحسن صبا». مجلهٔ سروش (به واسطهٔ کتاب اسطورهٔ صبا ص ۱۲۹). ۱۲ (۵۴۲).
25. نصیری‌فر، مردان موسیقی سنتی و نوین ایران، ۴۳.
26. «مروری بر آثار ضبط شده از ابوالحسن صبا». مکتب صبا.
27. ساسان سپنتا. «ابوالحسن صبا». فصلنامهٔ هنر زمستان ۱۳۷۶، شماره ۳۴، صفحهٔ ۱۶۵، از طریق نورمگز.
28. «مروری بر آثار ضبط شده از استاد ابوالحسن صبا». مکتب صبا.
29. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۲۸۳.
30. قاسم رضازاده طامه. «تنها صداست که می‌ماند: ابوالحسن صبا». فصلنامهٔ هنر بهار ۱۳۷۴، شماره ۲۸، صفحهٔ ۴۴۹، از طریق نورمگز.
31. محمود خوشنام (۳۰ آذر ۱۳۸۰). «زندگی و هنر ابوالحسن صبا (یاد رفتگان و دوستداران) (گزارش صوتی)». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۲.
32. علیرضا میرعلینقی. «سنگِ صبا». مقام موسیقایی دی ۱۳۸۱ - شماره ۱۸، صفحهٔ ۳۵، به واسطهٔ نورمگز.
33. ساسان سپنتا. «ابوالحسن صبا». فصلنامهٔ هنر، زمستان ۱۳۷۶، شماره ۳۴، صفحهٔ ۱۶۴، به واسطهٔ نورمگز.
34. ساسان سپنتا. «نگاهی به زندگی شیوه کار و آثار ابوالحسن صبا: صبا در کار و هنر خود یگانه دوران بود». مجلهٔ ادبستان فرهنگ و هنر، دی ۱۳۶۹، شماره ۱۳، صفحه ۱۷، به واسطهٔ نورمگز.
35. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۵۹۹.
36. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۵۹۹.
37. «تاریخچۀ «گرامافون» و «صفحۀ موسیقی» در ایران». ایران ۲۰.
38. ««زنگ شتر» الهام از صحرای حلب». روزنامهٔ اعتماد، به‌واسطهٔ ویستا.
39. نصیری‌فر، مردان موسیقی سنتی و نوین ایران، ۴۶.
40. علیرضا میرعلینقی. «ویژه نامه/ ابوالحسن صبا: سنگ صبا». مجلهٔ مقام موسیقایی دی، ۱۳۸۱، شماره ۱۸، صفحهٔ ۳۵، به واسطهٔ نورمگز.
41. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۱۳.
42. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۱۰.
43. خالقی، سرگذشت موسیقی ایران، ۵۲.
44. حسن فرازمند (۶ اسفند ۱۳۹۹). «بازگشت علینقی وزیری، جان گرفتن موسیقی». روزنامه اطلاعات. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ آوریل ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۴ فوریه ۲۰۲۱.
45. خالقی، سرگذشت موسیقی ایران، ۷۹ و ۸۰.
46. ستایشگر، نام‌نامهٔ موسیقی ایران‌زمین، ۷۵۶.
47. علی تیموری (۲۰۲۰-۰۶-۲۰). «شروع کار هنرستان موسیقی ملی با روح‌الله خالقی». مجله پیام جوان. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ دسامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۸.
48. علیرضا میرعلینقی. «سنگِ صبا». مقام موسیقایی دی ۱۳۸۱ - شماره ۱۸، صفحهٔ ۳۶، به واسطهٔ نورمگز.
49. عبدالحمید اشراق. «ماسک دو هنرمند نامدار صبا - بتهون». مجلهٔ بخارا مهر و آبان ۱۳۸۲، شماره ۳۲، صفحه ۱۹۷، به واسطه نورمگز.
50. «کارگاه سازسازی». پژوهشکده هنرهای سنتی سازمان میراث فرهنگی.
51. «گزارشی از دیدار ابوالحسن صبا و امام موسی صدر». خبرگزاری مهر.
52. «گزارشی از دیدار ابوالحسن صبا و امام موسی صدر». خبرگزاری مهر. ۱۴ خرداد ۱۳۹۹.
53. ساسان سپنتا. «نگاهی به زندگی شیوه کار و آثار ابوالحسن صبا: صبا در کار و هنر خود یگانه دوران بود». مجلهٔ ادبستان فرهنگ و هنر دی ۱۳۶۹، شماره ۱۳، صفحه ۱۸، از طریق نورمگز.
54. علی شهاب. «یاد و یادبودها: یادی از ابوالحسن صبا». کلک آذر ۱۳۶۹ - شماره ۹، صفحه ۱۳۹، از طریق نورمگز.
55. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۵۵۹.
56. حسین دهلوی (سخنرانی). «سرگذشت ارکستر صبا (به مناسبت سی و چهارمین سالمرگ ابوالحسن صبا)». مجلهٔ ادبستان فرهنگ و هنر، آذر ۱۳۷۱، شماره ۳۶، صفحه ۱۳۶، از طریق نورمگز.
57. تفضلی، تقی (بهمن ۱۳۳۶). «آخرین ساعات عمر صبا چگونه سپری شد». مجلهٔ موسیقی، (به واسطهٔ کتاب اسطورهٔ صبا). دورهٔ سوم (۱۸).
58. تفضلی، تقی (بهمن ۱۳۳۶). «آخرین ساعات عمر صبا چگونه سپری شد». مجلهٔ موسیقی، (به واسطهٔ کتاب اسطورهٔ صبا). دورهٔ سوم (۱۸).
59. «ویژه نامه ابوالحسن صبا: سنگ صبا، خاطره‌هایی از پدر و همسر». مقام موسیقایی دی ۱۳۸۱، شماره ۱۸، صفحهٔ ۴۳، از طریق نورمگز.
60. «گلها پژمرد». روزنامه اطلاعات، شنبه ۳۰ آذر ۱۳۳۶، به واسطهٔ ایران آنلاین.
61. علیرضا میرعلینقی. «ویژه نامه/ ابوالحسن صبا: سنگ صبا». مقام موسیقایی دی ۱۳۸۱، شماره ۱۸، صفحه ۳۶، از طریق نورمگز.
62. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۵۴۴.
63. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۳۲۶.
64. علیرضا میرعلینقی. «ویژه نامه/ ابوالحسن صبا: سنگ صبا». مجلهٔ مقام موسیقایی، دی ۱۳۸۱، شماره ۱۸، صفحه ۴۱، به واسطهٔ نورمگز.
65. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۴۶.
66. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۴۷، ۴۸.
67. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۱۲.
68. «ابوالحسن خان صبا از بهارستان تا ظهیرالدوله». جام جم آنلاین. ۲۵ مهر ۱۳۹۲.
69. «درگذشت غزاله صبا طراح لباس و نقاش». منگو مگ. ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۹.
70. «اولین‌بار در ۲۵ سالگی». روزنامه هم‌میهن به واسطهٔ ویستا. ۲۴ خرداد ۱۳۸۶.
71. «ابوالحسن صبا و یک مکتب موسیقی تمام عیار». هنرآنلاین. ۱۴ فروردین ۱۳۹۳.
72. ابراهیمی، گلشن (۱۳۶۹). «همراه با استاد ابوالحسن صبا». مجلهٔ سروش (به واسطهٔ کتاب اسطورهٔ صبا ص ۱۳۰). ۱۲ (۵۴۲).
73. صبا، ژاله (بهمن ۱۳۳۶). «خاطراتی از پدرم صبا». مجلهٔ موسیقی، (به واسطهٔ کتاب اسطورهٔ صبا). سوم (۱۸).
74. درودی، قصه انسان و پایداری‌اش، شناخت‌نامه ایران درودی، ۴۸۸.
75. شهاب علی. «یادی از ابوالحسن صبا». مجله کلک آذر ۱۳۶۹، شماره ۹، صفحه ۱۳۸، به واسطهٔ نورمگز.
76. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۱۲۱.
77. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۷۴.
78. «زندگینامه: ابوالحسن صبا (۱۲۸۱–۱۳۳۶)». همشهری آنلاین. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۹ مرداد ۱۳۹۰.
79. فرید اسدی دهدزی. «صبا، نیمای موسیقی ما». مجلهٔ مقام موسیقایی، تیر و مرداد ۱۳۸۵، شماره ۴۹، صفحه ۵۲، به واسطهٔ نورمگز.
80. فرید اسدی دهدزی. «صبا، نیمای موسیقی ما». مجلهٔ مقام موسیقایی، تیر و مرداد ۱۳۸۵، شماره ۴۹، صفحه ۵۳، به واسطهٔ نورمگز.
81. «نیمای موسیقی». مجلهٔ عصر فرهنگ.
82. «سیری بر «نیما»ی موسیقی ایران». روزنامه صبح نو. ۲۳ فروردین ۱۴۰۰.
83. افقه، مسیح (مرداد ۱۳۸۵). «تحلیل تأثیر ابوالحسن صبا بر مکتب سنتور ایران». هنر موسیقی. نهم (۷۳): ۴.
84. محمدرضا ممتاز واحد (۲۱ مهر ۱۳۹۴). «یادکردی از «علی‌اصغر شاهزیدی»». روزنامه اطلاعات.
85. فضل‌الله، رضا. «حسن صدر، خطیب و نویسنده دلیر». نورمگز. بخارا، مرداد و شهریور ۱۳۸۹، شماره ۷۶، صفحه ۴۱۷ و ۴۱۸.
86. ساسان سپنتا. «ابوالحسن صبا». مجلهٔ هنر زمستان ۱۳۳۷۶، شماره ۳۴، صفحه ۱۶۷، از طریق نورمگز.
87. درخشانی، مجید (پاییز ۱۳۷۱). «تصنیف‌های صبا». مجلهٔ آوا (به واسطهٔ کتاب اسطور صبا). دوم.
88. خاطرات فرهاد فخرالدینی (۲ مهر ۱۳۹۳). «شب ابوالحسن صبا برگزار شد». مجله بخارا.
89. «در سالروز درگذشت ابوالحسن خان صبا». خبرگزاری ایرنا. ۲۹ آذر ۱۳۹۶.
90. توکلی، فرشاد (آذر ۱۳۸۰). «صبا به روایت سه‌تارش». ماهنامه هنر ایران (ضمیمه روزنامه ایران). دوم: ۳۶ تا ۴۰.
91. شهاب علی. «یادی از ابوالحسن صبا». مجله کلک آذر ۱۳۶۹، شماره ۹، صفحه ۱۳۶، به واسطهٔ نورمگز.
92. شعیب سینه‌سپهر. «چرا ابوالحسن صبا میراث موسیقی ایرانی است؟». هنریست.
93. «چرا سه‌تار صبا در مراسم ها شنیده نمی‌شد؟». رادیو گفتگو. ۳۱ تیر ۱۳۹۸.
94. فرید اسدی دهدزی. «صبا، نیمای موسیقی ما». مجلهٔ مقام موسیقایی، تیر و مرداد ۱۳۸۵،شماره ۴۹، صفحهٔ ۵۰، به واسطهٔ نورمگز.
95. «خنده و بغض». روزنامه همشهری. ۱۳ دی ۱۳۸۴.
96. فرشاد توکلی. «صبا به روایت سه‌تارش». ماه‌نامه هنر ایران (ضمیمه روزنامهٔ ایران). شمارهٔ ۲، صفحه ۳۶ تا ۴۰، از طریق دانش‌رسان.
97. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۹.
98. پایور، آذرمینا، دوره‌های سنتور ردیف استاد ابوالحسن صبا، ۵.
99. ستایشگر، واژه‌نامهٔ موسیقی ایران‌زمین، ۴۷۵.
100. ستایشگر، واژه‌نامهٔ موسیقی ایران‌زمین، ۷۸.
101. ستایشگر، واژه‌نامهٔ موسیقی ایران‌زمین، ۱۷۸.
102. ستایشگر، واژه‌نامهٔ موسیقی ایران‌زمین، ۴۱۲.
103. ستایشگر، واژه‌نامهٔ موسیقی ایران‌زمین، ۴۳۵.
104. ستایشگر، واژه‌نامهٔ موسیقی ایران‌زمین، ۳۹.
105. صبا، حسین. «صبا و سنتور». مجلهٔ موسیقی، (به واسطهٔ کتاب اسطورهٔ صبا). سوم.
106. داریوش ثقفی. «سنتور را از استاد صبا داریم». مجلهٔ مقام موسیقایی، آذر و دی ۱۳۸۲، شماره ۲۴، به واسطهٔ نورمگز.
107. «تمبک». دانشنامهٔ جهان اسلام.
108. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۱۳۱.
109. «قدرت‌الله انتظامی موسیقی‌دان». نما نامه. ۲۳ آذر ۱۳۹۷.
110. «اسماعیل چشم‌آذر». راسخون.
111. «فخرالدینی: تا صبا زنده بود، شاگردش بودم». گفتگوی هارمونیک. ۱۴ مهر ۱۳۹۰.
112. «محمد حیدری، آهنگساز و ترانه‌سرا درگذشت». خبرگزاری آنا. ۳ شهریور ۱۳۹۵.
113. «موسیقی هرگز از بین نمی‌رود درجا می‌زند». خبرگزاری مهر. ۲۲ خرداد ۱۳۸۶.
114. «درگذشت یک نوازنده پیشکسوت سنتور». خبرگزاری ایلنا. ۲۴ اسفند ۱۳۹۵.
115. «مروری بر زندگی و آثار سنتور ساز ایرانی». خبرگزاری کتاب ایران. ۱ خرداد ۱۳۹۲.
116. «محمد طغانیان دهکردی». راسخون.
117. «زندگینامه حسین خواجه‌امیری». همشهری آنلاین. ۱۰ شهریور ۱۳۹۲.
118. «کنسرت‌های اکبر گلپایگانی در اروپا». رادیو فردا.
119. «استادی که به تنهایی یک دانشگاه موسیقی بود». خبرگزاری ایرنا.
120. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۰۴.
121. ««ابوالحسن صبا»؛ خورشید موسیقی‌دانان ایرانی». پایگاه خبری آفتاب. ۲۳ شهریور ۱۳۹۳.
122. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۱۷.
123. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۱۸.
124. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۳۵.
125. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۳۶.
126. مستشاری، محمود (بهمن ۱۳۳۶). «صبا که بود و چه کرد». مجله موسیقی، از طریق کتاب اسطورهٔ صبا. سوم (۱۸).
127. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۲۹.
128. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۳۰.
129. بدیعی، رحمت‌الله (۱۳۹۵). دوره عالی ویولن: ردیف استاد ابوالحسن صبا. تهران: سرود. شابک ۹۷۹۰۸۰۲۶۲۵۰۷۵.
130. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۱۴.
131. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۱۵.
132. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۳۱.
133. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۳۲.
134. میرعلینقی، علیرضا. «سنگ صبا». نورمگز. مجلهٔ مقام موسیقایی، دی ۱۳۸۱، شماره ۱۸، صفحه ۳۹.
135. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۳۳.
136. علی، شهاب. «یادی از ابوالحسن صبا». کلک آذر ۱۳۶۹، شماره ۹، صفحهٔ ۱۳۹، به واسطهٔ نورمگز.
137. نظری‌جو، تصنیف‌های ابوالحسن صبا، ۱۵.
138. نظری‌جو، تصنیف‌های ابوالحسن صبا، ۱۸.
139. نظری‌جو، تصنیف‌های ابوالحسن صبا، ۲۲.
140. نظری‌جو، تصنیف‌های ابوالحسن صبا، ۲۵.
141. نظری‌جو، تصنیف‌های ابوالحسن صبا، ۲۹.
142. نظری‌جو، تصنیف‌های ابوالحسن صبا، ۳۲.
143. نظری‌جو، تصنیف‌های ابوالحسن صبا، ۳۵.
144. نظری‌جو، تصنیف‌های ابوالحسن صبا، ۳۸.
145. نظری‌جو، تصنیف‌های ابوالحسن صبا، ۴۱.
146. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۵۹۲.
147. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۵۹۴.
148. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۵۹۵.
149. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۵۹۶.
150. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۵۹۷.
151. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۰۰.
152. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۰۱.
153. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۰۶.
154. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۰۷.
155. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۰۸.
156. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۱۱.
157. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۱۲.
158. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۱۲.
159. مبصری، بهروز. «دربارهٔ ملکه برومند». گفتگوی هارمونیک.
160. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۱۲.
161. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۱۳.
162. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۱۵.
163. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۶۱۶.
164. «آشنایی با موزه ابوالحسن صبا». همشهری آنلاین. ۳۰ بهمن ۱۳۸۸.
165. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۵۷۷.
166. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۵۷۸.
167. «مردی به وسعت یک ارکستر». روزنامه آفتاب یزد. ۳ دی ۱۳۹۸.
168. «مستند تلویریون ملی: ابوالحسن صبا که بود؟». هنریست.
169. «تونل زمان». شبکه من و تو.
170. «مستند ابوالحسن صبا». آپارات.
171. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۱۵.
172. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۱۶.
173. «سونات رنج». سامانه کتابخانه‌های دانشگاه تهران.
174. «علی‌اکبر جعفر دهباشی». تابناک.
175. «رونمایی از کتاب اسطوره صبا؛ سخنان فخرالدینی و ناظری». همشهری‌آنلاین. ۲۵ شهریور ۱۳۹۳.
176. «کتاب ردیف سنتور به گویش صبا رونمایی شد». خبرگزاری ایرنا. ۲۰ مرداد ۱۳۹۵.
177. «کاشی ۹۲». مؤسسه فرهنگی هنری ماهور.
178. ««در قفس» دربارهٔ ابوالحسن صبا منتشر شد». خبرگزاری دانشجو. ۲۳ بهمن ۱۳۹۷.
179. «بزرگداشت استاد الاساتید در شب بخارا/ صبا افتخار موسیقی ایران بود». خبرگزاری مهر. دریافت‌شده در ۳ ژوئن ۲۰۲۱.
180. «سنگ صبا - بردار من و در کنار من». مجلهٔ مقام موسیقایی دی ۱۳۸۱، شماره ۱۸، صفحه ۳۷، به واسطهٔ نورمگز.
181. «دو نشان جدید به دو هنرمند اعطا شد». خبرگزاری مهر. ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۰.
182. دهباشی، اسطورهٔ صبا، ۳۲۶.
183. «ویژه‌نامه ابوالحسن صبا: سنگ صبا». مقام موسیقایی دی ۱۳۸۱، شماره ۱۸، صفحهٔ ۳۷، به واسطهٔ نورمگز.
184. «در مراسم بزرگداشت صدمین سال تولد صبا عنوان شد: گاهی ناچاریم برای هنرمندان بیمار، دخل بگردانیم این خجالت را به کجا ببریم؟». خبرگزاری ایسنا. ۱ دی ۱۳۸۱.
185. «فرهاد فخرالدینی: صبا، پیشرو ملودی‌سازی در موسیقی ایران است». خبرگزاری کتاب ایران. ۲۴ شهریور ۱۳۹۳.
186. «جزییات اولین جشنواره موسیقی دانشجویی «صبا»». خبرگزاری مهر. ۴ دی ۱۳۹۵.
187. «اختتامییه نخستین جشنواره دانشجویی موسیقی صبا برگزار شد». دانشگاه هنر. ۹ اسفند ۱۳۹۵.
188. «دومین جشنواره موسیقی صبا به ایستگاه آخر رسید». خبرگزاری مهر. ۱۶ آذر ۱۳۹۸.

منابع

• دهباشی، علی (۱۳۹۳). اسطورهٔ صبا. تهران: سخن. شابک ۹۷۸۹۶۴۳۷۲۶۵۰۸.
• علیزاده، جمشید (۱۳۷۹). گفت‌وگو با شهریار. تهران: نگاه. شابک ۹۷۸۹۶۴۶۷۳۶۵۳۵.
• خالقی، روح‌الله (۱۳۷۷). سرگذشت موسیقی ایران. اول. تهران: انتشارات صفی علیشاه (چاپ پنجم).
• ستایشگر، مهدی (۱۳۸۱). واژه‌نامهٔ موسیقی ایران‌زمین. ۱. تهران: اطلاعات. شابک ۹۶۴۴۲۳۳۰۵۰.
• ستایشگر، مهدی (۱۳۸۵). واژه‌نامهٔ موسیقی ایران‌زمین. ۲. تهران: اطلاعات. شابک ۹۶۴۴۲۳۶۰۳۳.
• ستایشگر، مهدی (۱۳۷۶). نام‌نامهٔ موسیقی ایران‌زمین. ۳. تهران: اطلاعات. شابک ۹۶۴-۴۲۳-۳۷۷-۸.
• نصیری‌فر، حبیب‌الله (۱۳۸۳). مردان موسیقی سنتی و نوین ایران. اول. تهران: نگاه. شابک ۹۶۴۶۱۷۴۱۴۰.
• درودی، ایران (۱۳۸۸). قصه انسان و پایداری‌اش، شناخت‌نامه ایران درودی. تهران: سخن. شابک ۹۷۸۹۶۴۳۷۲۳۲۳۱.
• نظری‌جو، رامتین (۱۳۹۹). تصنیف‌های ابوالحسن صبا. تهران: مؤسسه فرهنگی هنری ماهور. شابک ۹۷۹۰۸۰۲۶۲۸۶۶۳.
• پایور، آذرمینا، فرامرز، پژمان (۱۳۹۶). دوره‌های سنتور ردیف استاد ابوالحسن صبا. تهران: مؤسسه فرهنگی هنری ماهور. شابک ۹۷۹۰۸۰۲۶۰۴۳۲۲.

کتاب‌شناسی (نت موسیقی)

• دهلوی، حسین (۱۳۶۵). شوشتری برای ویلن و ارکستر بر اساس اثر ابوالحسن صبا. تهران: حسین دهلوی.
• دلنوازی، مهرداد (۱۳۷۴). به‌زندان شوشتری (تنظیم برای تار و سه‌تار). تهران: مولف.
• دهلوی، حسین (۱۳۷۷). به یاد صبا و نغمه ترک. تهران: انتشارات سرود. شابک ۹۶۴-۵۸۴۲-۲۳-۹.
• افشارنیا، عبدالنقی (۱۳۷۹). موسیقی سنتی ایران: آموزش نی ردیف استاد ابوالحسن صبا. تهران: ویستار. شابک ۹۷۸۹۶۴۵۵۰۷۳۴۱.
• شعاری، مسعود (۱۳۸۰). کاروان صبا (۱۸ قطعه از صبا). تهران: انتشارات سروش. شابک ۹۶۴-۴۳۵-۶۰۲-۰.
• مهرانی، حسین (۱۳۸۰). بهارمست (مجموعه قطعات ضربی ابوالحسن صبا). تهران: مؤسسه فرهنگی هنری ماهور. شابک ۹۶۴-۶۴۰۹-۷۲-۵.
• افتاده، مینا (۱۳۹۰). ردیف استاد ابوالحسن صبا برای سنتور: چپ کوک. تهران: مؤسسه فرهنگی هنری ماهور. شابک ۹۷۹۰۸۰۲۶۰۴۲۵۴.
• ضرابی، سامان (۱۳۹۰). آثار استاد ابوالحسن صبا برای سنتور. تهران: مؤسسه فرهنگی هنری ماهور. شابک ۹۷۹۰۸۰۲۶۰۴۱۰۰.
• تجویدی، منصور (۱۳۹۲). آموزش ردیف موسیقی ایرانی، نی‌نوازی و کلیه سازهای زهی (ردیف ابوالحسن صبا). تهران: هفت آسمان. شابک ۹۷۸۹۶۴۷۷۹۳۵۹۹.
• جهانگیری، سیامک (۱۳۹۵). ۲۴ چهارمضراب از استاد ابوالحسن صبا. تهران: مؤسسه فرهنگی هنری ماهور. شابک ۹۷۹۰۸۰۲۶۲۸۰۸۳.
• نظری‌جو، رامتین (۱۳۹۹). تصنیف‌های ابوالحسن صبا. تهران: مؤسسه فرهنگی هنری ماهور. شابک ۹۷۹۰۸۰۲۶۲۸۶۶۳.

پیوند به بیرون

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ ابوالحسن صبا موجود است.

• دانشنامهٔ ایرانیکا
• اطلاعات در کتابخانهٔ ملی فرانسه BNF