گورستان ظهیرالدوله
گورستان ظهیرالدوله یا آرامستان ظهیرالدوله گورستان کوچکی بین امامزاده قاسم و تجریش در شمال تهران است که علاوه بر علی‌خان ظهیرالدوله و محمد تقی ( ملک الشعرای ) بهار ، تعداد زیادی از هنرمندان، شاعران و چهره‌های سرشناس ایران از جمله فروغ فرخزاد و نیز اولین قهرمان کشتی آزاد ایران در تاریخ رقابتهای قهرمانی جهان یعنی مهندس توفیق جهانبخت در آن مدفونند. به دلایلی نامعلوم و همچین وجود اسرار بسیاری که از مدفونین این گورستان بر جای مانده از تجمع در این محل معمولا جلوگیری می‌شود.
| باغ و گورستان ظهیر الدوله | |
|---|---|
 | |
| |
| نام | باغ و گورستان ظهیر الدوله |
| کشور | ایران |
| استان | تهران |
| شهرستان | شمیرانات |
| اطلاعات اثر | |
| کاربری | گورستان |
| دیرینگی | قاجار |
| اطلاعات ثبتی | |
| شمارهٔ ثبت | ۲۰۰۱ |
| تاریخ ثبت ملی | ۱/۲/۱۳۷۷ |
تاریخچه
وقتی که علی‌خان ظهیرالدوله در روز سه شنبه بیست و چهارم ذیقعده سال ۱۳۰۳ خورشیدی در اثر سکته قلبی در باغ خود در جعفرآباد شمیران درگذشت، در جوار باغ خود در قبرستان عمومی که بین تجریش و امام زاده قاسم واقع بود، دفن گردید. سابقاً در این محل گورستان کهنه‌ای قرار داشت و بعدها خانقاه ظهیرالدوله نیز به همین محل منتقل شده بود. اما پس از دفن ظهیرالدوله، مریدانش، این گورستان قدیمی و خانقاه را «آرامگاه ظهیرالدوله» خواندند.
محل دفن ظهیرالدوله، درست در زیر درختی بود که داغداغان نامیده می‌شد و ظهیرالدوله در طی ایام حیات خود، اغلب در سایه همین درخت می‌نشست. وی قبل از دفن، به وسیله مولوی رشتی که بعدها خود او هم در همین‌جا دفن گردید، تغسیل گردید و انجمن اخوت، این قبرستان عمومی را محصور ساخته و قبرستان (ظهیرالدوله) نامیدند.
از آنجا که ظهیرالدوله مورد قبول اکثر طبقات اجتماعی بود، بسیاری از هنرمندان، سیاست‌مداران و دانش مندان وصیت کردند در این آرامگاه دفن شوند و به همین جهت، متولیان خانقاه و مریدان ظهیرالدوله، از جهت فروش زمین‌های مقبره، عواید سرشاری به دست آوردند.
از سال‌های ۱۳۴۰ به بعد دفن اموات در این مجموعه ممنوع شد و دفن افراد در سال‌های ۴۰ تا ۵۰ با اجازه‌نامه خاص و آن هم به صورت محدود انجام می‌شد. آخرین تدفین در آرامگاه ظهیرالدوله در سال ۱۳۵۹ انجام شده‌است.
وضعیت کنونی
محوطه آرامگاه ظهیرالدوله پوشیده از درخت‌های سبز و خرم و درهم تنیده‌است و سنگ بیشتر گورها در حال تخریب می‌باشند. از سال ۱۳۶۶ تاکنون پیرزنی متولی حفظ و نگهداری این گورستان و خانقاه است. آخرین متولی از سوی انجمن اخوت، درویش رضا بود که پس از درگذشت او همسرش عهده‌دار این مسئولیت شد.[1][2]
بازدید از این مکان فقط پنجشنبه‌ها (از ساعت ۱۰–۱۲ بانوان و از ساعت ۱۳–۱۶ آقایان) امکان پذیر است. متولی گورستان ظهیرالدوله هم‌اکنون پایگاه بسیج امامزاده صالح است.
این گورستان با شرایط جاری در صورت عدم توجه فوری نه تنها ظرفیت پذیرش گردشگران زیادی را در آینده نخواهد داشت، بلکه احتمال نابودی آن می‌رود. گورستان ظهیرالدوله با وسعت ۴۳۰۰ متر در سال ۱۳۷۷ به عنوان یک اثر ملی توسط سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسید.
از سال ۱۳۴۰ به بعد، دفن اموات در این گورستان ممنوع و تا سال ۱۳۵۰ دفن فقط با اجازه‌نامه مخصوص انجام می‌شد. آخرین فرد مشهور دفن شده در این گورستان فروغ خواجه نوری ملقب به همایونفر (ندیمه اشرف پهلوی) در سال ۱۳۵۶ بود.
عدم وجود متولی مشخص برای این گورستان تاریخی باعث تخریب مقبره‌های موجود و سردرگمی علاقمندان و مراجعه کنندگان به آن شده‌است. میراث فرهنگی علی‌رغم اینکه این گورستان را به عنوان یک میراث فرهنگی ثبت کرده‌است ولی هیچ نظارتی برای حفظ و نگهداری آن انجام نمی‌دهد. از طرفی همسر درویش رضا، پیرزنی است که از سال ۱۳۶۶ خود را متولی این گورستان می‌داند. به علاوه ارگان‌هایی نظامی همانند بسیج نیز مدعی مدیریت بر این گورستان هستند. تمامی مدعیان به جای خود از سوی دیگر ورثه اموات دفن شده در این گورستان که ظاهراً از طایفه هزار فامیل هستند با برخی نفوذها مدعی می‌باشند که این آرامگاه ملک شخصی است و محدودیّت‌هایی را برای بازدیدکنندگان قائل می‌شوند.
آرامگاه ظهیرالدوله به صورت ناگهانی و به بهانه‌های واهی از زمستان ۱۳۹۰ تا شهریور ۱۳۹۱ تعطیل و اجازه بازدید به مردم داده نشد و برای این کار هیچ دلیلی عنوان نگردید.
از شهریور ۱۳۹۱ تا به امروز نیز فقط روزهای پنجشنبه پذیرای مراجعه کنندگان و علاقمندان است و طرح تفکیک جنسیتی در این آرامگاه نیز رسوخ کرده و بانوان از ساعت ۱۰ الی ۱۲ ظهر و آقایان از ساعت ۱۳ الی ۱۶ بعد از ظهر می‌توانند از آن بازدید کنند.
مدیریت نامشخص و متولی قانونی پرقدرت که بتواند این اثر تاریخی بی‌مانند را برای جذب هرچه بیشتر گردشگر مدیریت کند، مهم‌ترین چالش این مکان است. بنابراین با وجود این ضعف سازمان‌ها، افراد و خانواده‌های بانفوذ در نگهداری و مدیریت این آرامگاه دخالت دارند.
دخالت این افراد و سازمان‌های غیرمسئول باعث ناشناخته ماندن و به مرور زمان تغییر آرام و بی‌سر و صدای این گورستان به یک برج مسکونی می‌شود، به طوری که برخی از اهالی قدیمی می‌گویند برج کناری گورستان بر روی قسمتی از گورستان ظهیرالدوله بنا شده‌است.
هم چنین فقدان مدیریت دقیق امکان بررسی دقیق ظرفیت تحمل این آرامگاه را نیز برای علاقمندان فراهم نمی‌کند و مشخص نیست که دقیقاً چه تعداد بازدیدکننده از این مکان در ماه، فصل و سال دیدن می‌کنند؛ ولی چیزی که در جای‌جای این گورستان بسیار چشم‌گیر است، تخریب سنگ قبرهایی است که هر کدام روایتی را در خود نهان دارند.[3] در سال ۱۳۹۶ بازدیدکنندگان این گورستان را تفکیک جنسیتی کردند.
مدفونان در ظهیرالدوله
علی ظهیرالدوله در سال ۱۳۰۳ به خاک سپرده شد. ایرج میرزا در سال ۱۳۰۴ و درویش‌خان در سال ۱۳۰۵ نخستین هنرمندانی بودند که در این گورستان به خاک سپرده شدند و پس از آن بسیاری از هنرمندان در این مکان به خاک سپرده شدند. فروغ فرخزاد نیز از هنرمندان به نام مدفون در این آرامگاه است.
از افراد برجسته و سرشناسی که در گورستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شده‌اند، می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:
گورستان ظهیرالدوله
گورستان ظهیرالدوله
| نام | سال درگذشت (خورشیدی) |
|---|---|
| ایرج میرزا | ۱۳۰۴ |
| درویش خان | ۱۳۰۵ |
| حبیب سماعی | ۱۳۲۵ |
| محمدتقی بهار | ۱۳۳۰ |
| غلامرضا رشید یاسمی | ۱۳۳۰ |
| حسین هنگ‌آفرین | ۱۳۳۱ |
| رضا محجوبی | ۱۳۳۳ |
| حسین طاهرزاده | ۱۳۳۴ |
| ابوالحسن صبا | ۱۳۳۶ |
| داریوش رفیعی | ۱۳۳۷ |
| قمرالملوک وزیری | ۱۳۳۸ |
| مرتضی محجوبی | ۱۳۴۴ |
| روح‌الله خالقی | ۱۳۴۴ |
| فروغ فرخزاد | ۱۳۴۵ |
| حسین یاحقی | ۱۳۴۷ |
| رهی معیری | ۱۳۴۷ |
| سید حسن تقی‌زاده | ۱۳۴۸ |
| حسین تهرانی | ۱۳۵۲ |
| فضائل تدین | ۱۳۵۵ |
| نورعلی برومند | ۱۳۵۵ |
محوطهٔ تاریخی باغ ظهیرالدوله به عنوان گورستان ظهیرالدوله شناخته می‌شود. این در حالی است که پس از شکل‌گیری این گورستان به تدریج در حاشیه این گورستان آرامگاه دیگری نیز شکل گرفته که از گورستان ظهیرالدوله مجزا است. ابوالحسن صبا در این بخش از گورستان دفن شده‌است.
نتیجه‌گیری
- آرامستان گردی
استفاده از آرامگاه‌های مشاهیر و مفاخر فرهنگی یکی از بسترهای مستعد در جذب گردشگران داخلی و خارجی می‌باشد که می‌تواند سرمایه‌گذاری‌های زیادی را بر روی آن انجام داد. گورستان ظهیرالدوله یکی از جاذبه‌های نو برای جذب گردشگر داخلی و خارجی می‌باشد که در صورت اعمال مدیریت دقیق می‌توان به بهترین نحو ممکن از آن بهره برد.[4]
محمد تقی بهار
خیابان ظهیرالدوله
جستارهای وابسته
پیوند به بیرون
- مباشری، شهاب. ظهیرالدوله (گزارش تصویری)، هفته‌نامه فروغ، شمارهٔ ۲۰.
 |
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ گورستان ظهیرالدوله موجود است. |
منابع
| مرکز |  موقعیت استان تهران در ایران. | |
|---|---|---|
| شهرستان‌ها | ||
| شهرها | ||
| مکان‌های دیدنی |
| |