قمرالملوک وزیری

قمرالملوک وزیری (زاده ۱۲۸۴ در تاکستان – درگذشته ۱۴ مرداد ۱۳۳۸ در تهران) خواننده آوازهای سنتی ایرانی بود که در دورهٔ خود بسیار شهرت یافت.[2] وی نخستین زنی بود که در ایران بدون حجاب روی صحنه رفت. مهم‌ترین عامل موفقیت شتابنده او نیاز زمانه به نو شدن و دگرگونی بود. وی در نوع‌دوستی و بخشش زیاده روی داشت، چنان‌که اواخر عمر خود را به تنگ‌دستی گذراند.[3]

قمرالملوک وزیری
اطلاعات پس‌زمینه
نام شناسنامه‌ایقمرخانم سید حسین‌خان
نام(های) دیگرقمر
هزاردستان آواز ایران[1]
زاده۱۲۸۴
تاکستان، ایران
درگذشته۱۴ مرداد ۱۳۳۸ (۵۴ سال)
شمیران، ایران
مدفن: گورستان ظهیرالدوله
ژانرموسیقی سنتی ایرانی
سال‌های فعالیت۱۳۰۲-۱۳۳۸
ناشر(ان)کمپانی «هیز ماسترز ویس»
کمپانی «پولیفون» رادیو

زندگی‌نامه

قمرالملوک وزیری که نام شناسنامه‌اش پیش‌تر «قمرخانم سید حسین‌خان» بود، نخستین زن در دوران تاریخ معاصر ایران بود که بی‌حجاب به خوانندگی در حضور مردان پرداخت. از وی به عنوان پرآوازه‌ترین خواننده زن آوازهای سنتی ایران یاد می‌شود.[4]

در جلد نخست کتاب سیمای هنرمندان ایران که بیش از یکصد و سی صفحه از قمرالملوک نوشته‌است، به "نقل از جهان‌شاه صارمی در آدینه شمارهٔ ۳۷" آمده‌است: «قمر در ۱۲۸۴ خورشیدی در تاکستان چشم به جهان گشود. پدرش سید حسن چهار ماه پیش از تولد او درگذشته بود. از دامان مادرش که طوبی نام داشت بیش از هشت ماه بهره‌مند نشد و از هشت ماهگی تحت تکفل و سرپرستی مادربزرگش خیرالنساء ملقب به افتخارالذاکرین قرار گرفت».[5] در هجده ماهگی مادرش به دلیل ابتلا به بیماری حصبه درگذشت و از این زمان تحت سرپرستی مادربزرگش که روضه‌خوان زنانه حرم ناصرالدین شاه بود قرار گرفت. او در جایی گفته‌است: «من مدیون تربیت اولیهٔ خودم هستم، چراکه همان پامنبری کردن‌ها به من جرئت خوانندگی داد.»

فعالیت‌ها
قمرالملوک در نوجوانی.

در جوانی پس از آشنایی با مرتضی نی‌داوود با ردیف موسیقی ملی آشنا شد و راهش را برای کسب تجربیات از استادان دیگر هموار ساخت. کار پیش‌رفت قمر در مدتی کوتاه به آن‌جا رسید که کمپانی هیز ماسترز ویس ‏(en)‏ به‌خاطر ضبط صدای او دستگاه صفحه‌پُرکُنی به تهران آورد. بعد از آن کمپانی پولیفون هم آمد. به گفته ساسان سپنتا و امیرجاهد ۲۰۰ صفحه از قمر ضبط شده‌است.

قمر نخستین کنسرت خود را در سال ۱۳۰۳ در گراند هتل برگزار کرد. روز بعد نظمیه از او تعهد گرفت که بی‌حجاب کنسرت ندهد، زیرا در آن زمان، زنان بی‌چادر را در خیابان‌ها دست‌گیر می‌کردند و به کلانتری‌ها و بازداشت‌گاه‌ها می‌بردند. اما این اتفاق باعث ریختن ترس زنان از خوانندگی و ورود خوانندگان دیگری چون ملوک ضرابی و روح‌انگیز شد.[6]

قمر عواید کنسرت را به امور خیریه اختصاص می‌داد. وی در سفر خراسان در مشهد کنسرت داد و عواید آن را صرف آرامگاه فردوسی کرد. در همدان در سال ۱۳۱۰ کنسرت داد و ترانه‌هایی از عارف خواند. وقتی نیرالدوله والی خراسان چند گلدان نقره به او هدیه کرد، آن را به عارف پیشکش نمود، با این‌که عارف مورد غضب والی و دستگاه رضاشاه بود. در سال ۱۳۰۸ به نفع شیر و خورشید سرخ کنسرت داد و عواید آن به بچه‌های یتیم اختصاص داده شد. گشایش رادیو ایران در سال ۱۳۱۹ صدای قمر را به عموم مردم رساند.

قمر در پانزده‌سالگی به ازدواج یک صاحب‌منصب درآمد و پس از یک ماه طلاق گرفت. بعدها که سی‌ساله بود (۱۳۱۴)، به عقد امین‌التجار درآمد که این ازدواج هم دوام نیافت.[7]

سازمان ملل در سی و هفتمین نشست سالانه خود نام قمرالملوک وزیری و مهدی رجبیان را در پرونده سالانه خود ثبت کرد.[8][9]

درگذشت
آرامگاه قمرالملوک وزیری در گورستان ظهیرالدوله

قمرالملوک وزیری در تاریخ ۱۴ مرداد ۱۳۳۸ در شمیران، بر اثر سکته مغزی درگذشت[10] و در گورستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شد. او در بخشی از وصیت نامهٔ خود نوشته‌است:[11]

«... من مرده‌ام اما خاطرهٔ حیات هنری‌ام نمرده‌است. وقتی که تو، این درددل‌های مرا می‌خوانی، من زیر خروارها خاک سرد و سیاه خفته‌ام. دیگر از حنجرهٔ خشکم صوتی برنمی‌خیزد و دنیایم تاریک و خاموش است اما روحم عظمتش را از دست نداده و هنرم را بنده زور و زر و خیانت نکردم. مطمئنم کسی بعد از مرگم، از من بدگویی نمی‌کند. من هیچ ثروتی ندارم، اما دل‌های یتیمانی را دارم که به خاطر مرگم از غم مالامال می‌شوند. چشم‌هایی را دارم که در فقدانم اشک می‌ریزند. همان‌هایی که با پولم پرورش یافتند، شوهر کردند، داماد شدند و به جای اینکه جایشان در مراکز فساد و زندان باشد، انسان‌های خوشبختی هستند…»

نوشتۀ روی سنگ قبر:

تنها نه قمر بود هنرمند به عالمروح مَلَکی بود که از چشم بشر رفت
آتشی در سینه دارم جاودانیعمر من مرگی‌ست نامش زندگانی
رحمتی کن کز غمت جان می‌سپارمبیش از این من طاقت هجران ندارم

بیت اول (تنها نه قمر بود) از عبدالله طالع همدانی است. بیت دوم و سوم (آتشی در سینه…) از حسین پژمان بختیاری است که قمر شعر کامل آن را به آواز زیبایی خوانده است.

روابط با سیاست‌مداران و هنرمندان

او با دولت‌مردان رابطه‌ای محکم داشت و اگرچه اهل سیاست نبود، مراوداتش با دولت‌مردان از او هنرمندی آگاه به مسائل سیاسی پدیدآورده بود. شهرت قمر به جایی رسیده بود که او در مورد شرکت در مهمانی‌ها و جشن و سرورها خود تصمیم می‌گرفت و غالباً دعوت خانواده‌های تهی‌دست را بر پذیرش دعوت بزرگان ترجیح می‌داد و بارها جواهرات اهدایی بزرگان را پس فرستاد یا میان نیازمندان تقسیم کرد.

او در جریان برپایی جمهوری، صدای رسای خود را در اجرای مارش جمهوری عارف رها کرد و مورد تحسین روشن‌فکران قرار گرفت. مرغ سحر سروده ملک‌الشعرا بهار در صدر این ترانه‌هاست؛ ولی به‌محض آن که کشتیبان را سیاستی دگر آمد، رفتارشان با جمهوری‌خواهان عوض شد و عده زیادی گرفتار تعقیب و زندان شدند. شهرت قمر که آن هم آسان به دست نیامده بود او را از مکافات مصون نگاه داشت، ولی صفحات مارش جمهوری از بازار فروش بیرون ریخته شد و تا مدت‌ها هر جا صفحه مارش پیدا می‌شد برای صاحبش دردسر می‌آفرید.[12]

یکی از معروفترین عکس‌های قمرالملوک وزیری در جوانی است که نیم‌تاج طلا بر سر دارد.

با وجود رقابت با ملوک ضرابی و روح‌انگیز، دوستی بین آن‌ها وجود داشت. ملوک ضرابی دربارهٔ وی گفته‌است: «قمر زیاد من و امثال من را جدی نمی‌گرفت. خود را بالاتر از ما می‌شمرد. البته بالاتر هم بود. میان ما بیشتر رفاقت بود تا رقابت».

بنان در وصف قمر الملوک گفته: «قمرالملوک ام کلثوم ایران است.»

در میان روشن‌فکران و قلم‌به‌دستان نیز اشعاری برای قمرالملوک سروده شده‌است و مقالاتی تحسین‌آمیز بر کنسرت‌های او نوشته‌اند. او نیز شعر شاعران نام یافته را در کنسرت‌های خود به کار می‌گرفت و برخی از اجراهای خود را به آنان تقدیم می‌کرد. عارف قزوینی، ایرج‌میرزا و تیمورتاش وزیر دربار، شیفته او شده بودند.[12]

محمدحسین شهریار غزلی در مدح قمرالملوک وزیری سروده‌است:

از کوری چشم فلک امشب قمر این‌جاستآری قمر امشب به خدا تا سحر این‌جاست
آری قمر آن قُمری خوش‌خوان طبیعتآن نغمه‌سرا بلبل باغ هنر این‌جاست
ای عاشق روی قمر ای ایرج ناکامبرخیز که باز آن بت بیدادگر این‌جاست
ای‌کاش سحر ناید و خورشید نزایدکامشب قمر این‌جا، قمر این‌جا، قمر این‌جاست

صدیق تعریف آلبوم ماه بانو را برای بزرگ‌داشت او خواند و منتشر کرد.[13]

منابع
  1. قمر در محاق؛ یادی از قمرالملوک وزیری در سال‌مرگش بایگانی‌شده در ۵ اوت ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine بی‌بی‌سی فارسی، ۱۴ مرداد ۱۳۹۱
  2. ألتونجی، محمد (۲۰۰۱). معجم أعلام النساء. بیروت: دارالعلم للملایین. ص. ۱۴۴.
  3. «سالمرگ قمرالملوک وزیری و صداهای شنیده نشده». بی‌بی‌سی فارسی. ۷ مرداد ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ اوت ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۹ ژوئیه ۲۰۱۴.
  4. پنجاهمین سال‌گرد درگذشت قمرالملوک وزیری بایگانی‌شده در ۵ اوت ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine بی‌بی‌سی فارسی، ۱۵ مرداد ۱۳۸۸
  5. سیمای هنرمندان ایران؛ موسیقی، تئاتر و سینما، به کوشش و گزینش حبیب‌اله نصیری‌فر، انتشارات صفی علی‌شاه، تهران، 1374، جلد یک، صفحهٔ 24.
  6. قمرالملوک وزیری؛ صدایی که تابوها را شکست بایگانی‌شده در ۷ اوت ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine بی‌بی‌سی فارسی، ۱۵ مرداد ۱۳۸۸
  7. قمر در محاق؛ یادی از قمرالملوک وزیری در سال‌مرگش بی‌بی‌سی فارسی، ۱۴ مرداد ۱۳۹۱
  8. توجه گزارشگران حقوق بشر به فشار و محدودیت بر هنرمندان در ایران, archived from the original on 12 March 2018, retrieved 2019-07-22
  9. Admin Art (2018-03-08), Mehdi Rajabian And QamarolMoluk Vaziri UN مهدی رجبیان و قمرالملوک وزیری در سازمان ملل ثبت شدند, archived from the original on 28 January 2021, retrieved 2019-07-22
  10. پنجاهمین سال‌گرد درگذشت قمرالملوک وزیری بایگانی‌شده در ۸ اوت ۲۰۰۹ توسط Wayback Machine, بی‌بی‌سی فارسی، ۱۵ مرداد ۱۳۸۸
  11. «وصیتنامه بانو قمرالملوک وزیری». خبرگزاری برنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۶ ژوئیه ۲۰۲۰.
  12. قمرالملوک وزیری؛ صدایی که تابوها را شکست بایگانی‌شده در ۷ اوت ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine بی‌بی‌سی فارسی، ۱۴ مرداد ۱۳۹۳
  13. «Sedigh Tarif.. ::.. صدیق تعریف». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ ژانویه ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۲۳ آوریل ۲۰۰۹.

پیوند به بیرون
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.