نی (ساز)
نی یا نی هفت بند از سازهای بادی ایرانی است و از دسته سازهای بدون زبانه است. ساز نی قابل کوک نبوده و نوازنده در همنوازی‌ها و تکنوازی‌ها از انواع مختلف نی استفاده می‌کند. وسعت صدای نی دو اکتاو و نیم است و در انواع آن با کوک‌های متفاوت، فاقد یک تا دو نت است. مانند نی «لا کوک» که فاقد نت دو، نی «سل کوک» فاقد نت سی بمل و نی «فا کوک» فاقد نت لا بمل است. نی از سازهای محلی است و در اکثر نقاط ایران وجود دارد.[1]
 | |
| سازهای زهی | |
|---|---|
| رده‌بندی | سازهای بادی چوبی |
| گسترۀ صوتی | |
 | |
| سازهای مرتبط | |
| فلوت | |
ساختار
نی هفت‌بند از گیاه نی ساخته می‌شود. برای ساخت این گونه نی آن را طوری برش می دهند که از سر تا ته آن شامل هفت بند شود و اخیراً به صورت مصنوعی (نی اصلاح شدهٔ مصنوعی) نیز ساخته شده‌است. نی هفت بند یا به اصطلاح نی متشکل از ۵ سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت آن است که توسط انگشتان دوم و چهارم از یک دست و انگشتان اول تا چهارم از دست دیگر پوشیده می‌شوند.
به‌طور کلی نی را با جا گرفتن بین دو دندان نیش و گرد کردن زبان در پایین و پشت آن می‌نوازند همچنین جمشید عندلیبی زبان را در بالا می‌گذارد. سخت‌ترین کار در ساز نی درآوردن صدای آن است و انگشت گذاری آن ساده است. از استادان می‌توان نایب اسدالله اصفهانی، حسین یاوری اصفهانی، حسن کسایی، حسین عمومی، جمشید عندلیبی، سید محمد موسوی، حسن ناهید، محمد علی کیانی نژاد و عبدالنقی افشارنیا را نام برد.
نت‌ها در ساز نی
وسعت صدای آن به دو اکتاو و نیم می‌رسد. نی پنج منطقه صوتی (رجیستر) دارد که هر یک از آن‌ها با نحوه دمیدن هوا در نی قابل انتخاب است. این مناطق صوتی عبارتند از:
- بم
نت‌های دو (دست بسته)، ر (سوراخ ۱ سر نی آزاد)، می (سوراخ ۱ و ۲ آزاد)، فا (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ آزاد)، فا# (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ آزاد)، سل (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ و ۵) لا (دست باز). نت سی در این اکتاو وجود ندارد ولی نوازنده‌ها قادر به اجرای سی بمل با لب هستند.
- اوج
دقیقاً همانند بم اما یک اکتاو بالاتر. دو نت آخر (سل و لا) با غیث مشترک است.
- غیث
نت‌های سل (دست بسته)، لا (سوراخ ۱ سر نی آزاد)، سی (سوراخ ۱ و ۲ آزاد)، دو (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ آزاد)، دو# (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ آزاد)، ر (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ و ۵)، می (دست باز).
- پس غیث (تا فا)
دقیقاً همانند بم و اوج اما یک اکتاو بالاتر از اوج و دو اکتاو بالاتر از بم. سه نت اول (دو، ر و می) با غیث مشترک است. امکان اجرای نت آخر (لا = دست باز) معمولاً وجود ندارد و حتی نت سل نیز در نی‌های کوچک نامفهوم شنیده می‌شود.
برعکس سازهای دیگر، نی کوک ندارد و برای کوک‌های مختلف سازهای متفاوت ساخته می‌شود. به‌طوری‌که Do بلندترین و Do با هفت فاصله کوتاهترین نی هستند. کوک نی به این معناست که اگر در حالت بم اگر سوراخ پشت نی را بگیریم و بدمیم. . صدای حاصله بر اساس دیاپازون هر نتی که بود آن نت کوک نی است. مثلاً اگر صدای حاصله نت سل باشد می‌گوییم این نی «سل کوک» است.
نی‌لبک
نی‌لبک نوعی نی کوچک است، یک سر آن را بین دو لب نهند و با دمیدن نوازند.[2]