حمدالله مستوفی
حمدالله، یا حمد بن تاج‌الدین ابیبکر بن حمد بن نصر مستوفی قزوینی، نام کامل جغرافی‌دان، مورخ، شاعر و نویسنده ایرانی[1][2][3] قرن هشتم است.
حمدالله مستوفی | |
|---|---|
 | |
| نام اصلی | حمدالله مستوفی قزوینی |
| زاده | ۶۸۰ هجری قمری قزوین |
| محل زندگی | قزوین |
| درگذشته | ۷۵۰ ه. ق ذکر شده قزوین |
| زمینه کاری | شاعر و نویسنده و مورخ و جغرافی‌دان |
| ملیت | ایرانی  |
| در زمان حکومت | شاه شیخ ابواسحاق اینجو شاه شجاع مظفری |
| سال‌های فعالیت | قرن هشتم هجری قمری |
| کتاب‌ها | ظفرنامه - تاریخ گزیده |
وی از خاندان مستوفیان قزوین است که مدت‌ها متصدی حکومت آن شهر بودند. پدر حمدالله و نیز خود او با عنوان «مستوفی» در دستگاه ایلخانان خدمت می‌کردند و حمدالله خود از نزدیکان خواجه رشیدالدین فضل‌الله بود و پس از او نیز همچنان سمت خود را در کارهای دیوانی حفظ نمود.
حمدالله مستوفی متولد به سال ۶۸۰ است و وفات او در سال ۷۵۰ ه. ق اتفاق افتاده است و مزارش در محله ملک‌آباد قزوین باقی است.[4] آرامگاه او در شهر قزوین، خیابان طالقانی، خیابان ملک‌آباد سابق، کوچه مستوفی واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۰ بهمن ۱۳۱۸ با شمارهٔ ثبت ۳۳۲ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و از اماکن مورد احترام اهالی این شهر به حساب می‌آید.[5]
سنگ مزار حمدالله مستوفی که اخیرا در سال ۹۶ به سفارش سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان قزوین انجام شده است ، مزین به خطوط کوفی ، ثلث و نسخ است که توسط یکی از ثلث نویسان برجسته و مشهور ایران ، استاد علیرضا محبی شیخلری انجام شده و توسط استاد داوود سلیمانی از هنرمندان خوش ذوق اراکی حجاری شده است شایان ذکر است این اثر هنری در بین مقبره های بزرگان فرهنگ و هنر و علم بی بدیل است و تا کنون هیچ مقبره ای با این کیفیت خوشنویسی نشده است.
نسب
حمدالله مستوفی در کتاب خود تاریخ گزیده در باره نسب خود می‌نویسد؛
مستوفيان از قدیمی‌ترین قبایل قزوین اصل شان از نسل حر بن یزید ریاحی در اوایل والی قزوین بودند، از زمان معتصم خلیفه تا عهد قادر خلیفه اکثر اوقات بدان مهم موصوف بودند، و بعد از آن به شغل استیفا منسوب شدند و به موستوفی منسوب گشتند، از ایشان پدر جدم امین‌الدین نصر بن عز الدین سعد بن سیف‌الدین یوسف بن امین الدین نصر بن زید الدین ابی نصر که حکم سلطان محمود سبکتگین نام موستوفی بر آن ابی نصر افتاد [6]
آثار
از حمدالله مستوفی، سه اثر باقیست:
- تاریخ گزیده: این کتاب در خلاصه تاریخ عالم -تاریخ عمومی، تاریخ اسلام و تاریخ ایران تا زمان نویسنده- به نام غیاث الدین محمد پسر خواجه رشیدالدین فضل الله نگاشته شده‌است. در پایان کتاب دو فصل دیگر نیز، یکی در تاریخ علما و شعرای عرب و عجم و دیگری در تاریخ قزوین و بیان احوال اهل علم و ادب آن شهر وجود دارد. این کتاب در یک مقدمه و ۶ باب در سال ۷۳۰ ه. ق به پایان رسیده‌است.
- نزهت القلوب: این کتاب در جغرافیا است و در سال ۷۴۰ ه. ق نگارش آن به پایان رسیده‌است. این کتاب را از اولین دانشنامه‌های فارسی به حساب آورده‌اند.[7]
- ظفرنامه: منظومه ظفرنامه در هفتاد و پنج هزار بیت به وزن شاهنامه در سال ۷۳۵ ه. ق به پایان رسید. ظفرنامه به سه کتاب یا سه قسم تقسیم می‌شود: کتاب نخست در تاریخ عرب (قسم اسلامی)، کتاب دوم در تاریخ عجم (قسم احکام) و کتاب سوم در تاریخ مغول (قسم سلطانی).
چاپ آثار
آثار حمدالله مستوفی به دفعات مختلف با مشخصات زیر به چاپ رسیده‌اند.
- حمدالله مستوفی، ح‍م‍دال‍ل‍ه‌ب‍ن ابیبکر، ب‍خ‍ش نخست از م‍ق‍ال‍ه سوم ن‍زه‍ه القلوب، ب‍ه‌ک‍وش‍ش محمد دب‍ی‍رس‍ی‍اق‍ی، تهران.
- حمدالله مستوفی، ح‍م‍دال‍ل‍ه‌ب‍ن ابیبکر، تاریخ گزیده، با م‍ق‍اب‍ل‍ه با چ‍ن‍دی‍ن نسخه ب‍ه‌ض‍م‍ی‍م‍ه ف‍ه‍ارس و ح‍واش‍ی، باهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر، ۱۳۳۹.
- حمدالله مستوفی، ح‍م‍دال‍ل‍ه‌ب‍ن ابیبکر، تاریخ گزیده، ب‍س‍ع‍ی و اه‍ت‍م‍ام ادوارد براون، ل‍ن‍دن: ل‍وزاک، ۱۳۲۸ق=۱۹۱۰م=۱۲۸۸.
- حمدالله مستوفی، ح‍م‍دال‍ل‍ه‌ب‍ن ابیبکر، تاریخ گزیده، به‌تصحیح محمد روشن، ۲ج، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار یزدی، ۱۳۹۴.
- حمدالله مستوفی، ح‍م‍دال‍ل‍ه‌ب‍ن ابیبکر، تاریخ گزیده: مشتمل بر عکس و نسخه قدیمی که در سنه ۸۵۷ هجری...، به تصحیح ادوارد براون، تهران: دنیای کتاب، ۱۳۶۱.
- حمدالله مستوفی، ح‍م‍دال‍ل‍ه‌ب‍ن ابیبکر، نزهة القلوب، تقویم‌های رایج و نارایج در ایران (فصلی از نزهه‌القللوب)، مقدمه و بازنویسی رسول جعفریان، قم: مورخ، ۱۳۹۵.
- حمدالله مستوفی، ح‍م‍دال‍ل‍ه‌ب‍ن ابیبکر، ذی‍ل تاریخ گزیده، ب‍ه‌ک‍وش‍ش ای‍رج افشار، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ۱۳۷۲؛ انتشارات دکتر محمود افشار: نشر سخن، ۱۳۹۶.
- حمدالله مستوفی، ح‍م‍دال‍ل‍ه‌ب‍ن ابیبکر، ف‍ه‍ارس ث‍لاث‍ه (کتاب تاریخ گزیده)، ف‍ه‍رس‍ت اول: اس‍م‍اء رج‍ال، ف‍ه‍رس‍ت ث‍ان‍ی: اس‍م‍اء اماکن و ق‍ب‍ائ‍ل، ف‍ه‍رس‍ت ث‍ال‍ث: ال‍س‍م‍اء ک‍ت‍ب و م‍ت‍ون، لیدن: مطبعه بریل، ۱۹۱۳م=۱۳۳۱.
- حمدالله مستوفی، ح‍م‍دال‍ل‍ه‌ب‍ن ابیبکر، ن‍زه‍ه القلوب (م‍ق‍ال‍ه سوم نزههالقلوب)، با م‍ق‍اب‍ل‍ه و ح‍واش‍ی و ت‍ع‍ل‍ی‍ق‍ات و ف‍ه‍ارس به ک‍وش‍ش محمد دب‍ی‍رس‍ی‍اق‍ی، تهران: طه‍وری، ۱۳۳۶؛ قزوین: نشر طه، و نشر ح‍دی‍ث ام‍روز، ۱۳۷۸؛ قزوین: ح‍دی‍ث ام‍روز، ۱۳۸۱.
- حمدالله مستوفی، حمدالله ابیبکر، ن‍زه‍ه القلوب (م‍ق‍ال‍ه سوم نزههالقلوب)، به س‍ع‍ی و اه‍ت‍م‍ام و تصحیح گ‍ای ل‍ی‍س‍ت‍ران‍ج، لیدن: مطبعه بریل، ۱۳۳۱ق=۱۹۱۳=۱۲۹۲.
- حمدالله مستوفی، ح‍م‍دال‍ل‍ه‌ب‍ن ابیبکر، ن‍زه‍ه القلوب: ال‍م‍ق‍ال‍ه ال‍ث‍ال‍ث‍ه در ص‍ف‍ت ب‍ل‍دان و ولای‍ت و ب‍ق‍اع، به س‍ع‍ی و اه‍ت‍م‍ام و تصحیح گ‍ای ل‍ی‍س‍ت‍ران‍ج، تهران: دنیای کتاب، ۱۳۶۲؛ تهران : اس‍اطی‍ر، ۱۳۸۴ و ۱۳۹۸؛ تهران: علاج، ۱۳۸۸.
- حمدالله مستوفی، ح‍م‍دال‍ل‍ه‌ب‍ن ابیبکر، ن‍زه‍ه القلوب (م‍رت‍ب‍ه سوم از م‍ق‍ال‍ه اول کتاب ن‍زه‍ه القلوب در ذکر ح‍ی‍وان‍ات)، به تصحیح و ترجمه ج‍ی اس‍ت‍ی‍ف‍ن‍س‍ون، ل‍ن‍دن.
- حمدالله مستوفی، ح‍م‍دال‍ل‍ه‌ب‍ن ابیبکر، نزههالقلوب (متن کامل): دانش‌نامه، ۲ ج، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: سفیر اردهال، ۱۳۹۶.
ترجمۀ آثار
آثار به جای مانده از حمدالله مستوفی تاکنون به زبان‌های دیگر از جمله روسی و انگلیسی ترجمه شده و با مشخصات زیر به چاپ رسیده است.
- Mustawfi, Hamdallah. The zoological section of the Nuzhatu-l-qulūb of Ḥamdullāh al-Mustaufī al-Qazwīnītrans, Translated, and annotated by Lieut.-Colonel J. Stephenson, London: The Royal Asiatic Society, 1928=1307.
- Mustawfi, Hamdallah. Biographies of Persian poets, translated by Edward G. Browne S.N: Journal of the Royal Asiatic Society, 1280 = 1901
- Mustawfi, Hamdallah. The geographical part of the Nuzhat -al-qulub, Translated by G. le Strange, Luzac:E.J. Brill, 1298=1919.
- Mustawfi, Hamdallah. The Tarikh -i-guzida or "Select history" of Hamdu'lla'h, Abridged in English from a manuscript dated A. H. 857 (A. D. 1453) by Edward G. Brown with indices of the facsimile text, by R. A. Nicholson, Leiden: E. J. Brill, London: Luzac.
- Казвини, Хамдаллах. Зел-е тарих-е гозиде = Дополнение к избранной истории, Баку, 1986.
دربارۀ حمدالله مستوفی
کتابهای زیر تاکنون دربارۀ حمدالله مستوفی،زندگی و آثار وی توسط نویسندگان دیگر نوشته شده‌است.
- ه‍ن‍رم‍ن‍دن‍ی‍ا، اس‍م‍اع‍ی‍ل، حمداله مستوفی، قزوین: اندیشه زرین، ۱۳۸۹.
- ولای‍ت‍ی، ع‍ل‍ی‌اک‍ب‍ر، حمدالله مستوفی، تهران: امیرکبیر، کتابهای جیبی، ۱۳۹۲.
پانویس
- Lewis, ed. by B. (1986). Encyclopedia of Islam, Vol 3, H - Iram (Photomechan. repr. ed.). Leiden [u.a.]: Brill [u.a.] p. 122. ISBN 9004081186.
|access-date=requires|url=(help) - André Godard, "The art of Iran", Praeger, 1965. pg 234: "Hamd Allah Mustawfi Qazwini. Persian historian and geographer, born in 680 H (AD 1281-1282). "
- Carole Hillenbrand, "Turkish myth and muslim symbol: the battle of Manzikert", Edinburgh University Press, 2007. pg 97: "The Persian chronicler Hamdallah .."
- شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی
- زندگینامه حمدالله مستوفی قزوینی citytomb.com
- تاریخ گزیده، صفحه ۴۶۵
- رفیعی، علی؛ تاریخچهٔ دائرةالمعارف نویسی در جهان، نامه ی شهیدی، گردآورنده: علی اصغر محمدخانی، تهران، طرح نو، چاپ اول، ۱۳۷۴، ص۶۵۸.
منابع
- کتاب مرجع‌شناسی و شناخت خدمات مرجع: نوشته دکتر نورالله مرادی
- حمدالله مستوفی
- مشاهیر قزوین، مهدی نورمحمدی، چاپ سوم 1389.