چلیپای ایرانی

چلیپا یا صلیب ایرانی یا صلیب آریایی به چلیپاهای صلیب گونه ای گفته می شود که مربوط به هزاره های قبل از میلاد مسیح است و ارتباطی به صلیب مقدس مسیحی ندارد دیواره عظیم نقش رستم نماد اصلی و نمونه مشهور اینگونه صلیبها است که در آن ۴ عدد صلیب به ارتفاع بیش از ۶۰ متر در دیواره کوه حک و تراشیده شده‌است.

نقش رستم (دیواره چلیپا) در شهرستان مرودشت.[1] بخش‌های تصویر پیونددار است، نشانگر موس را بر روی بخش‌های مختلف آن ببرید.

صلیب ایرانی پیوند باسپهر گردون و گل خورشید
سیلندر از تمدن ایلامی مربوط به 5 هزار سال قبل با دو صلیب مقدس در موزه لوور 3150-2800 BC
چرخ گردون در تخت جمشید
نمادی که آنرا به گل نیلوفر منسوب کرده اند

انسان خورشید را عامل زندگی می دانسته و واژه چرخ زندگی یا فلک یا چرخ روزگار چرخ دارما الهام گرفته از آن است و تصور می کردند خورشید همانند یک چرخ همواره در حال چرخیدن است و این چرخش دایمی است و سرنوشت انسان به ان پیوند دارد. گل 12 پره تخت جمشید ابتدا نماد خورشید، چرخ گردون، سپهر گردون و چرخه حیات بوده است بعدها در پرچم ایران و پرچم کاوه و دوره ساسانی بصورت 4 پر هم درآمده است 12 پر نشانه خورشید و 12 ماه و 4 پر نشان چهار فصل است و جمعا بصورت 16 پر آیکونی است که قدمت آن بیش از 5 هزار سال است و هنوز تصاویر آن در معابد و اماکن مذهبی وجود دارد و امروزه نماد مقدس در معابد بودایی و هندویی است و در پرچم هند و ژاپن هم مورد استفاده است .سواستیکا نیز از همین آیکون نماد و نشانه گرفته است. قدیمی ترین رد پای آن را در سنگ نگاره مجسمه ای در سر پل ذهاب می توان دید که احتمالا به آنوبانی نی پادشاه لولوبی و به 4 هزار سال پیش به ایلام (تمدن) مربوط است بعد از آن در تخت جمشید و در جام ارجان در معابد مصری هم می توان آنرا دید در حال حاضر معابد بودایی و هندوی این نماد رابه عنوان نماد مقدس دارندو در ژاپن نماد ملی گرایان است.

لاخ مزار
Sar-e Pol - Zahab
Yamadera temple budism .Yamagata.Japan

thumb|Dharma.chakra

معابد هندویی و شینتو
پرچم قبلی ژاپن و نماد ملی گرایی
یک سواتسیکا در ارمنستان قبل از میلاد

صلیب که واژه معرب چلیپا می‌باشد نماد و تندیس مسیحیت است. این نماد در فرهنگ آریایی به معنای بخت خوب و تولد دوباره است. بعضی آن را از نشانه‌های خدای تموز نامیده‌اند خدای تموز نیز در واقع نام دیگر خورشید است (آفتاب چله تموز) در لغت‌نامه دهخدا آمده‌است: صلیب . [ص َ] (ع اِ) چوبی است که ترسایان در زنار بندند و به فارسی آن را چلیپا گویند و نوشته‌اند که صلیب معرب چلیپ است .(غیاث اللغات).[2] البته مصحح برهان قاطع ذیل کلمهٔ چلیپا به غلط توضیح داده که چلیپامأخوذ از آرامی صلیبا (عربی صلیب) است. این توضیح نادرست است زیرا در فارسی حرف ص عربی به چ تبدیل نمی‌شود بلکه بر عکس چ فارسی در زبان عربی به ص یا س و ش و تش تبدیل می‌شودمانند:(چین = صین - چغندر= شمندر- چراغ = سراج) فردوسی گوید:به درگاه بردند چندی چلیب + نسیم گلان آمد و بوی طیب. داغی است مر شتران را بر شکل چلیپا. (منتهی الارب). ایرانیان باستان و سپس زرتشتیها برای سده ها از این علامت به عنوان نماد ( سرنوشت و چرخه زندگی و جاودانی) استفاده می‌کرده‌اند. نشانه‌های از اینگونه علایم بر روی قبرها نیز مشاهده شده‌است صلیب شکسته که قدمت آن به حدود ۶ هزار سال پیش برمی گردد و نمونه‌هایی آن در غرب ایران و در تمدن سند نیز پیدا شده‌است نشانه حوزه تمدن میثرا(ایزد مهر) است. ایرانیان قدیم به تجربه یافته بودند که خورشید - آب - باد و خاک(زمین)، دلیل پدیداری زندگی و چرخه زندگی و رویش‌هاست. این ۴ گوهر از عوامل خلق‌کننده هستند و بنابراین برای آن‌ها تقدس قایل بودند. مردم برای خورشید شکل‌ها و نمادهای مختلفی ساختند که از میان آن‌ها می‌توان به دایره ای که ۴ بازو یا ۴ دسته به‌شکل صلیب داشت یا علامت+ یا علامت X یا چرخ گردون از جمله آیکونهای خورشیداشاره نمود. دایره باشعاع‌های متعدد و همچنین گل لوتوس و گل آفتاب گردان از نشانهای دیگر خورشید است. این ایده و تفکر و نماد از جغرافیای تمدن ایران باستان به مذاهب بودایی ، هندویی و مسیحیت یافته است. این تصویر که مردی را در لباس ویژه مقدسین در حال نگهبانی از درخت سرو نشان می دهد و بالای سر او ردیفی از گل خورشید هست یکی از قدیمی ترین نمادهای مذهبی و الگو برای نمادهای دینی بعدی در دنیا بوده است. آنچه در بالا به شکل گل آفتاب گردان دیده می شود . خورشید است و 12 برگ آن نشان 12 فصل سال است و حلقه دایره ای داخل آن نشان چرخش روزگار و چرخ گردون است . این نشان الگویی شده برای صلیب مسیحی و برای نماد هندوها از دوره آشوکا. ساده تر آن بصورت صلیب در نقش رستم ارامگاه 4 پادشاه ایرانی در داخل بلند ترین صلیب حجاری بر کوه است. همین نماد، الگویی شده برای بودایی ها و نماد بسیار معروف معابد بودایی ژاپن است. ضمنا بر خلاف انچه تا کنون پنداشته میشد بودا ایرانی است و بودای بامیان ناگفته های زیادی دارد گل خورشید در پرچم ژاپن بصورت 16 پره نماد دیگری از خورشید است که از آیکون های مقدس بوداییان ژاپن است.↵به نظر می‌رسد کهن‌ترین آیینی که از علامت صلیب (چلیپا) به عنوان نماد دینی استفاده کرده مهرپرستان بوده‌اند. اما هیچ تاریخ دقیق و مشخصی برای پیدایش و چگونگی آیین میترا وجود ندارد. با یافته‌هایی که تاکنون آشکار شده است، می‌توان گفت یکی از تاثیر گذار ترین و کهن‌ترین آیین های ایرانی میترایی بوده و قدیمی‌ترین علامتهای کشف شده از صلیب مربوط به آیین مهرپرستی است. کردستان و گیلان و قوم ماد و کاسی از جمله اقوام و مناطقی است که میترایی و مهرپرستی در مورد آن‌ها گزارش شده‌است(احسان طبری). صلیب + ساده شده از شکل‌ها و تصوراتی است که از خورشیدوجود داشته مانند دایره‌هایی با ۱۶- ۲۴- ۱۲ شعاع یا پرتو بنظر می‌رسد در یک دوره تکاملی تصویر خورشید از شکل گل آفتاب گردان به علامت + ساده‌تر شده‌است و تنها با شکل + و یاضربدر و شکل ستاره پنج پر * درآوردند گفتنی است که علامت * که بر روی کلاه کوروش کبیر دیده می‌شود نیز آیکون خورشید است ولی امروزه آن را با علامت ستاره می‌شناسیم. شکل ۱۲ پر صلیب هم وجود دارد که ممکن است همزمان آیکون خورشید و ۱۲ ماه سال باشد. اما در مجموع می‌توان گفت + صلیب یا چلیپا یا چار پایه یا چهار پره، نماد ساده خورشید تابان نیز ه.ست ممکن است ۴ خط آن نماد فصل‌های سال یا نماد ۴ عنصر اصلی آب - باد و خاک و نور باشد. خورشیدپرستی و آیین مهر یا میثرا در مصر و ایران و هند و بخشی از اروپا قرن‌ها قبل از مسیحیت وجود داشته‌است احتمالاً آیین مهرپرستی ابتدا در شمال غرب ایران رایج بوده‌است اما نشانه‌های بارز این آیین در ۴ صلیب آریایی نقش رستم قابل مطالعه است. دین زرتشتی ادامه آئین میترایی است. به هر حال صلیب و ایکون خورشید موضوعی است که به تازگی و در سال ۱۳۸۳ در یک مقاله فارسی مطرح شده ولی اهمیت زیادی دارد و اثبات آن می‌تواند در دنیای مسیحیت واکنش‌های سختی را در پی داشته باشد. هنوز اسناد علمی محکمی این فرضیه را پشتیبانی نمی‌کند. اما با توجه به چند نمونه چلیپای کشف شده و سنگ نگاره‌های کردستان و لرستان و گیلان که قدمت بیشتر از سه هزار ساله دارندو کشف بعضی علامتهای خورشید در قبر فرعون و همچنین در تمدن ایران - بین‌النهرین و هند اثبات این فرضیه به واقعیت نزدیک تر شده‌است. آیا مسیحیان علامت صلیب راهم مانند درخت سرو و شب یلدا و غسل تعمید از میترائیسم ایرانی گرفته‌اند؟ ☃☃↵با توجه به اینکه اقوام آریایی و ادیان و مذاهب منطقه ایران و روم شرقی به ویژه میترائیسم این نمادها را به‌طور گسترده استفاده می‌کرده‌اند و این نمادها در دوره خشایار و داریوش به مصر نیز منتقل شده‌است؛ و حورس، خورشید خدای فرعونهای مصری هم بوده‌است. کار برد صلیب به عنوان نماد مسیحی به صورت دایره ای به صورت دوپایه در پایین و دوپایه در بالای دایره اولین بار در میان مسیحیان مصر و قبطی‌ها دویست سال بعد از میلاد مسیح ظاهر شده‌است که این نوع صلیب دایره دار همان صلیب خورشید پرستان است بنابراین بنظر می‌رسد که صلیب نیز همانند درخت سرو که یکی دیگر از نمادهای میترایی یا پارسی است به مسیحیت راه پیدا کرده و مسیحی شده‌است. چلیپا- سرو- گاو- شیر - عقاب - اسب از مهم‌ترین سمبل‌های ایرانی است بطوریکه پادشاهان و بزرگان و حتی افراد معمولی نام این سمبل‌ها را بر روی فرزندان خود می‌گذاشته‌اند و مهر و نشان خود را از این سمبل‌ها انتخاب می‌کرده‌اند نام اسب و شیر و شاهین از رایج‌ترین نام‌ها بوده‌است مانند صد اسپ - پاشه (باشه)(نوعی عقاب) شیراسب و کهن اسب - تیز اسب و.. ....

آرامگاه داریوش بزرگ

یکی از چلیپاهای چهارگانه آرامگاه داریوش بزرگ است گوری صخره‌ای در کوهنقش رستم که در بلندای ۲۶ متری از تراز زمین جای گرفته‌است[3] و سنگ‌نبشته‌ای در این مزار جای دارد که نشان می‌دهد گورگاه از آن داریوش یکم است.[4] داریوش بزرگ در اکتبر ۴۸۶ پیش از میلاد درگذشت و در این آرامگاه که در دل کوهی سنگی تراشیده بود، جای گرفت.[5][6] بلندای آن به ۳۸ متر می‌رسیده‌است.[7] پیکره و گسترهٔ نمای بیرونی آرامگاه و ویژگی‌های درونی آن، سراسر نوآوری است.[8] نمای بیرونی آرامگاه در صخره‌ای به بلندای ۶۰ متر کنده شده، همانند چلیپایی است با بلندای ۲۲ متر که پهنای هر یک از بازوهای آن، ۱۰٫۹۰ متر است.[9] در بخش بالایی آرامگاه، داریوش بر اورنگی که مردم سرزمین‌های گوناگون بر دوش دارند، ایستاده و نماد فروهر بر فراز او و آتشدان شاهی در برابرش کنده‌کاری شده‌اند. درون آرامگاه ۹ گور وجود دارد که نشان می‌دهد افزون بر داریوش، نزدیکان وی نیز در آنجا آرمیده‌اند. بخش بیرونی آرامگاه دارای دو سنگ‌نبشته به زبان‌های فارسی باستان، عیلامی و اکدی است که آوا و گفتاری مانند وصیت‌نامه و اندرزنامه دارد.[10] دیواره چلیپا و پیرامون نقش رستم در بین مردم بومی به حسین کوه، کوه استخر یا کوه نِفِشت نامور است ولی کتزیاس از آن با نام کوه دوگنبدان یاد می‌کند[11] و می‌گوید: «داریوش فرمان داد تا در کوه دوگنبدان آرامگاهی درآوردند.

بخش بالایی ورودی چلیپایی‌شکل آرامگاه

پیکره و گسترهٔ نمای بیرونی آرامگاه و ویژگی‌های درونی آن، سراسر نوآوری است.[12] و هیچ نمونهٔ همانندی برای آن در خاور نزدیک، مصر و یونان پیدا نشده‌است.[13] تنها چند گور صخره‌ای در شمال غربی ایران و کردستان عراق یافت شده‌است که به عنوان گور مادی و الگوی کار داریوش پنداشته می‌شود آرامگاهداریوش است.[14] داریوش و جانشینانش آرامگاه‌های در سنگ کنده‌شده فراهم می‌آوردند. شاخهٔ پایینی صلیب، بی‌نقش است و برای ایجاد دشواری در صعود، صیقل خورده‌است.[15]

در افغانستان
سنگ قدمگاه بودا از تمدن قندهار با چرخ گردون و صلیب شکسته


چرخ گردون وصلیب شکسته در هند

در اکثر معبدهای هندویی می‌توان صلیب شکسته و گردونه مهر یا چرخ خورشید را که از نمادهای هندو و بودایی نیز هست مشاهده نمود.

چلیپای ایرانی وچلیپای شکسته از تمدن هند
Wheel of the chariot of the sun, Konark Sun Temple.
State Emblem of India feature the 24 spoke Dharmachakra from the Lion Capital of Ashoka
dharma chakra Dharma

در مصر

خدای هورس مصری‌ها نیز پیوند با خورشیددارد. دقیقاً مشخص نیست فرعون توت آیین میترایی داشته یا به‌طور مستقل هورس (خورشید) را نمادمقدس قرار داده بود.

صلیب در مصر

در مورد هوروس در مصر نیز نظریاتی وجود داردشعاع‌های خورشیدی که در بعضی از تصاویر در پشت سر او دیده می‌شود ارتباط او را با خورشید مشخص می‌کند به هر حال خورشید و صلیب و صلیب شکسته از مصر تا هند وجود داشته و هنوز هم راز آن به‌طور کامل آشکارا نشده اما همچنان فرضیه ارتباط آن با خورشیدپرستی و میترایسم جدی‌ترین فرضیه است.

هورس؛ خدای پادشاه، آسمان. تاجی بر سر و چلیپایی که بعدها مسیحیان قبطی نماد خود کردند در دست پادشاه است.

چلیپا
  • ارتباط چلیپا و صلیب شکسته و پرچم ایران

از کهن‌ترین زمان‌ها و از زمان درفش کَویانی تا کنون همواره در پرچم‌های رسمی ایران خورشید بنوعی وجود داشته‌است. در دوره ساسانی و بعدها در دوران صفویه شیر و خورشید دو تا از اجزا پرچم بوده و گاهی نیز تنها خورشید یا نمادی از خورشید به صورت آیکونی یا + یا * وجود داشته‌است. صلیب شکسته را همان گردونه مهر یا آیکون خورشید پرستان نامیده‌اند.

چلیپا در شعر فردوسی
  • به هامون سپاه و چلیپا نماند/

به دژها صلیب و سکوبا نماند.

  • که اوریغ بدنام آن شارسان/

بدو در چلیپا و بیمارسان.

  • چو بر جامهٔ ما چلیپا بود/

نشست اندر آیین ترسا بود. فردوسی.

نقشی از طاق بستان در کرمانشاه ایران. در این نقش شاه ساسانی شاپور دوم در میان و در سمت راست وی اهورا مزدا که حلقهٔ فر ایزدی را به منظور تاجگذاری به او می‌دهد، بر روی دشمنی به خاک افتاده (یولیانوس امپراتور روم) ایستاده‌اند. درسمت چپ شاه، میترا یا مهر، که پیکان‌های نوری همچون خورشید از سر او در تمامی سمت‌ها پراکنده شده، شاخه‌ای از نبات که «برسم» نام دارد را در دست گرفته‌است و بر روی گل نیلوفری ایستاده‌است.[16]

شاپور دوم ساسانی به مهر سوگند خورد که آسیبی به پادشاه ارمنستان نمی‌رساند. در نقش رستم هم میترا دیده می‌شود.

جشن نیلوفر

به روایت ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه زمان جشن نیلوفر ششم تیرماه (خردادروز از تیرماه) است. با توجه به شواهد دیگر به نظر می‌رسد که گل نیلوفر از نظر باورهای مردمی با خورشید و احیاناً با میترا/ مهر در پیوند بوده باشد. زمان شکوفایی سالانه گل نیلوفر (نیلوفر صحرایی و باغی) و نیز زمان شکوفایی روزانه آن با خورشید هماهنگ است. زمان گل دهی آن در چله تموز (طولانی‌ترین روز) و در ایام عمودی‌ترین تابش‌های خورشید و زمان شکوفایی روزانه گل نیلوفر نیز همراه با سپیده و طلوع خورشید است و هر روز همراه با بردمیدن خورشید شکوفا می‌شود. این ویژگی‌ها موجب شده بوده که نیلوفر و خورشید را از یک خاستگاه و در پیوند با یکدیگر به‌شمار آورند و گرامیداشت نیلوفر را گرامیداشت خورشید بدانند. خورشیدپرستی از اولین ادیان بشری است و در دوران میترایی به صورت پر و بال یافته و گسترده در رسوم نقوذ کرده‌است. بسیار بعید است که نیلوفر آبی مصری سر منشا گلی باشد که در سنگ نگاره های تخت جمشید دیده می شود. گل تخت جمشید می تواند بعدها برای تعمیق مفاهیم معنوی آن به نشانه گل هم اطلاق شده باشد بویژه در گذر به فرهنگ هندی و بودایی ولی اینکه از ابتدا گل طبیعت چنین نمادی را خلق کرده باشد فکتهای محکمی آنرا پشتیبانی نمی کند.

Persepolis 24.11.2009 11-32-18

چلیپا در تمدن هندو آرین

چلیپا به‌شکل صلیب شکسته از نمادهای هندویی است و در آیین هندو نیز نشان چرخش خورشید و چرخهٔ زندگی و تناسخ نیز هست. در نمادهای هندی خورشید و گل نیلوفر صحرایی و نیلوفر آبی نیز جایگاه مقدسی دارد.

کاربردهای آیکونیک

آرم حزب نازی و آیکون بسیاری از نهادهای ارتشی در آلمان هیتلری از صلیب آریایی گرفته شده اما در آن دوره هنوز ارتباط این صلیب را با آیکون خورشید نمی‌دانستند و تصور آن‌ها این بود که آن یک علامت مسیحی باستانی است.

  • آرم دولت تاجیکستان نیز از این سمبل گرفته شده و نام کشور مصر نیز با میثرا پیوند دارد. در نمادهای هندوئیزم نیز صلیب شکسته یا مهر گردون تا کنون همواره حضور داشته‌است. ه مچنین این نشان در فنلاند برای نیروی هوایی این کشور مورد استفاده قرار می گیرد. در هندوستان نیز کاربرد این نماد بسیار گسترده است

نمونه های تاریخی از چرخ گردون در حوزه تمدن جغرافیای ایران
  • قدمگاه بودا با چرخ گردون در تمدن قندهار
  • Gandharan Stele illustrating the first sermon at Sarnath, 2nd century, Metropolitan Museum of Art.
  • تمدن قندهار
  • Taxila coin with wheel and Buddhist symbols
  • Coin found in Afghanistan, 50 BCE – c. 30 CE
  • Three Jewels, or Triratna. Eastern Afghanistan. Kushan period. 2–3 century.
  • Dharmachakra Pravartana Mudra, Gupta period, 5th CE.


جستارهای وابسته

منابع
  1. Forgotten Empire: The world of Ancient Persia, page 251, The British Museum
  2. محمدعجم، صلیب یا چلیپای آریایی، مجله دریای پارس 1384، 5.
  3. مرادی غیاث‌آبادی، تمدن هخامنشی، ۶۲.
  4. مرادی غیاث‌آبادی، تمدن هخامنشی، ۶۲.
  5. Shahbazi, Darius I the Great.
  6. پیرنیا، ایران باستان، ۶۸۷.
  7. هینتس، داریوش و ایرانیان، ۲۰۶.
  8. کخ، از زبان داریوش، ۳۳۸.
  9. شهبازی، شرح مصور نقش رستم، ۳۹.
  10. هینتس، داریوش و ایرانیان، ۲۰۷.
  11. شهبازی، شرح مصور نقش رستم، ۱۶.
  12. کخ، از زبان داریوش، ۳۳۸.
  13. Calmeyer، Zur Genese altiranischer، ۱۰۱–۷.
  14. کخ، از زبان داریوش، ۳۳۸.
  15. کخ، از زبان داریوش، ۳۳۸.
  16. شمایل میترا در ایران و آسیای میانه، دانشنامه ایرانیکا به قلم فرانس گرنت

پیوند به بیرون
  • چلیپای ایرانی و تاثیر آن بر سایر نمادهای مذهبی،
  • تصاویر آیکونیک خورشید و تبدیل آن به صلیب
  • کرمز تسمی الصلیب المعقوف وکأداة مصنوعة من الخشب المقدس ومبارکة من البراهمة تسمی آرانی Arani.
  • المثرائیة.. تأریخ ومعتقدات علی تتر نیرویی الترجمة عن الکوردیة: خدر بیر سلیمان

  • فیلمی علمی در رابطه با خورشید و چلیپاویدیو در یوتیوب
  • مهرپرستی ریشه های۴۰ قرن آئین و مذهب در ایران

نقش خورشید و مهر در اساطیر هند و ایران

پیر بایار، ژان. رمز پردازی آتش. ترجمه جلال ستاری. تهران، نشر مرکز، ۱۳۷۶، ص ۱۰۴–۱۰۳.

  • مقاله کاوه فرخ به زبان انگلیسی

  • قدیمی‌ترین و اولین مستند صدا و تصویری از تخت جمشیدو نقش رستم
  • افشار مهاجر، کامران. حضور نمادها در هنر هاب سنتی ایران. هنرنامه (فصل نامه عملی، پژوهشی دانشگاه هنر)، بهار ۱۳۷۹، سال سوم، شماره ۶، صص ۶۳–۵۱.
  • ایونس، ورونیکا. شناخت اساطیر هند، ترجمة با جلال فرخی ـ تهران، اساطیر، چاپ اول، ۱۳۷۳، ص ۱۴۱.
  • عبداللهیان، بهناز، نمادهای مهر و ماه در سفالینه‌های پیش ازتاریخ ایران، هنرنامه، بهار ۷۸، سال اول، شماره ۲، ص ۶۳–۴۶.
  • نلسون فرای، ریچارد، میترا (مهر) در باستان‌شناسی ایران، ترجمه ابوالقاسم اسماعیل پور مطلق، مجله باستان‌شناسی و تاریخ، سال دوم، شماره ۲، ۱۳۶۷، ص ۱۶–۱۳.

نوشتاری از: آنیس (Agnes) کازوناو در گاهنامه La vie شماره ۳۰۳۳، ۱۶ اکتبر ۲۰۰۳، مترجم :رضا مصطفی زادگان، برگرفته از مجله الکترونیکی فرش ایران (برداشت آزاد). سایت جیرفت

  • مستند تمدنی گم شده و به سرقت رفته و مرکز زبان سانسکریتویدیو در یوتیوب
  • مصاحبه باستان‌شناس مجیدزاده
  • سرزمین هند- دکتر حکمت.* راز باستانی صلیب شکسته وتاریخ مخفی شده نژاد سفید (قسمت اول و دوم)
  • کتاب خلیج فارس نامی کهن تر از تاریخ و میراث فرهنگی- دکترعجم، توپا، پارت، تهران-۱۳۸۳
  • چلیپاهاو خورشید
  • چند فیلم مستنددیدنی"الگو برداری مسیحیت از میترایی

[ویدیو در یوتیوب]

  • چرا جشن مهرگان باید از روز اول مهر شروع شود و چرا صلیب نماد خورشید است.محمدعجم، مجله دریای پارس.


This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.