ارجان

اَرگان یا اَرجان (Arjan)، معرب ارگان/آریاگان، نام باستانی شهرستان بهبهان در استان خوزستان است. این شهر باستانی متعلق به دوره ایلامی،[1] دوران میانی در ایران بود که در مرز خوزستان و فارس واقع شده‌بود. خرابه‌های شهر در ۱۲ کیلومتری شمال شرقی بهبهان در دو طرف حاشیه رود مارون اطراف قدمگاه امام رضا بهبهان واقع شده‌است.[2] وسعت این محوطه باستانی حدود ۵۰۰ هکتار است. در اولین مطالعات پیرامون شهر قدیم ارجان، قدمت این شهر به دوره ساسانیان (۲۲۴–۶۵۲ میلادی) نسبت داده شده ولی در سال ۱۳۶۱[3]خورشیدی در نزدیکی این محوطه باستانی، آثار یک آرامگاه[4] متعلق به حدود هزاره دوم قبل از میلاد و به دوره ایلامی کشف شد[5] که باب جدیدی در باستانشناسی این محوطه تاریخی گشود. این آرامگاه حاوی تابوتی بزرگ از جنس برنز بود. به همراه این تابوت یک حلقه طلایی، نود و هشت دکمه زرین، ده ظرف استوانه‌ای، یک خنجر، یک میله نقره‌ای، تنگ و ساغر و سینی برنزی با تصاویر تاریخی پیدا شدند که به ۸۰۰ سال پیش از میلاد برمی‌گردند.

حلقه قدرت کیدین هوتران ارجان
پل ارجان
راه باستانی سنگفرش شده، ارجان بهبهان
راه کوهستانی سنگفرش شده، ارجان بهبهان

نقش‌های سینی ارجان شامل یک گل رز شانزده‌پر در مرکز سینی، سپس یک ردیف شیر، و پنج ردیف نقوش متنوع مربوط به مراسم مختلف در بقیه فضا کنده شده و فاصله بین این نقوش را چند ردیف گیس بافت پر کرده‌است. بر اساس نقوش این سینی، ظاهراً یکی از فرمانروایان ایلامی برای مدتی به یکی از مناطق کوهستانی برای شکار عزیمت کرده، و در غیاب وی در محل حکومت شورش به وجود آمده‌است. شاه به محل حکومت برمیگردد و شورش را سرکوب می‌کند. سردسته شکارچیان نیز در یکی از نگاره‌ها، حیوانات شکار شده را به پیش شاه می‌برد و شاه طی مراسمی جشن می‌گیرد. همچنین، قدیمی‌ترین تصویر از یک چنگ‌نواز[6][7][8][9] یا به قولی لیرنواز[10] ایرانی در میان گروه نوازندگان[11] در این سینی به چشم می‌خورد. در لبهٔ پشت جام نیز کتیبه ای میخی به خط ایلامی نقش بسته‌است.[12]

یکی از کشفیات مهم این محوطه تاریخی، حلقه قدرت زرینی است که در دست چپ متوفی قرار داده شده‌است. این حلقه دارای دسته استوانه ای هلالی شکل تو خالی است که دو انتهای آن به دو صفحه بیضی شکل ختم می‌شود. قسمت داخلی این صفحه‌ها به‌طور قرینه با نقش دو شیر بالدار که در دو طرف درخت مقدس ایستاده‌اند تزیین شده‌است. دور تا دور نقوش نقش گیس باف دیده می‌شود. در زیر پای شیرها سه ردیف نقش به صورت طاق هلالی شکل کنده شده و بر روی دسته، شیارهایی ایجاد شده که انتهای آنها به یک گل دوازده پر در قسمت بیرونیِ دو صفحه، ختم می‌شود.[13] این حلقه دارای کتیبه ای به خط میخی عیلامی در قسمت دسته است که ترجمه آن کیدین هوتران پسر کورولوش است.[14]

بازمانده شهر باستانی ارجان

ویژگی این آرامگاه استفاده از ملاط قیر و اندود گچ به لحاظ جلوگیری از نفوذ رطوبت همجواری با رودخانه مارون بوده‌است. یکی از کشفیات مهم این محوطه تاریخی حلقه قدرت طلایی ارجان است. شکل حلقه طلائی (قدرت) ارجان تجسمی از یک لوتوس (نیلوفر آبی) است که حامل پیامهای ذهنی و اساطیری است. این حلقه طلائی ۲۳۷ گرم وزن دارد و متصل به یک دسته مجوف است. قدمت این حلقه قرن هشتم قبل از میلاد است. تا کنون نظیر این حلقه طلائی در هیچ‌یک از حفاریهای علمی بدست نیامده است.

به نظر برخی مورخان از جمله آرتور کریستنسن (۱۹۲۵، ص۷)،[15] بعدها قباد یکم پادشاه ساسانی در یورش به امیدا در شمال بین‌النهرین (منطقه کُردنشین[16] دیاربکر در کشور ترکیه کنونی)، هشتاد هزار تن از اهالی آن را به اسارت گرفته و به ارگان آورده، و این منطقه به مرکز تولید پارچه کتان که مردم امیدا در ساخت آن ماهر بودند، مبدل شده‌است.[17] منابع تاریخی از نام‌های دیگری چون رامقباد، بِرامقباد، اَبَرقباد و به از آمِدِ کَواد برای ارجان استفاده کرده‌اند، که بخش دوم مشترک در همهٔ آن‌ها به نام پادشاه قباد یکم ساسانی اشاره دارد.[18]

اصطخری در کتاب المسالک و الممالک دربارهٔ دژ ارجان می‌نویسد:

دژ جیس در ناحیه ارجان است. در آنجا مجوسان یادگارهای ایرانیان را نگاهداشته و در آن‌ها پژوهش می‌کنند. این دژی است بسیار استوار.[19]

محوطه باستانی ارجان در تاریخ ۱ مرداد ۱۳۸۶ با شمارهٔ ثبت ۱۹۲۸۸ به‌عنوان یکی ازآثار ملی ایرانبه ثبت رسیده‌است.

علل نابودی

پیشینه ارجان

ارجان از ایالات مهم دوره ساسانی در منطقه جنوب غربی ایران بود. رشد و شکوفایی این منطقه در دوران اسلامی بیشتر شد؛ و سلسله‌هایی همچون صفاریان، آل بویه، سلجوقیان و اتابکان در این ناحیه حکومت کردند. تا پیش از ورود اسلام ساکنان این منطقه پیرو آئین‌هایی همچون زرتشتی، مسیحیت و صابئی بودند، پس از اسلام گروه‌های مختلف اسلامی در این ناحیه حضور داشتند که از جمله آنان می‌توان به اسماعیلیان، خوارج، فرقه‌های مختلف اهل سنت و شیعهٔ اثنی عشری اشاره کرد. سرانجام ارجان پس از سال‌ها رونق بین قرون، شش و هفت هجری متروک گشت.[20]

اشیاء کشف شده در مقبره کیدین هوتران
مقبره کیدین هوتران - جنس مقبره برنز - محل کشف ارجان بهبهان

عوامل اصلی نابودی ارجان

در روند متروک شدن و نابودی ارجان دو عامل عمده تأثیر داشت که به دو دستهٔ طبیعی و انسانی تقسیم می‌شود. از عوامل طبیعی می‌توان:زلزله‌های متعدد، قحطی و بیماری را نام برد؛ و عوامل انسانی که بسیار مهم‌تر هستند عبارت اند از: جنگ‌های متعدد بین مدعیان حکومت، وجود قلعه‌های اسماعیلی و مشکلات وابسته به آن که از جملهٔ آنان می‌توان غارت، دزدی و ناامنی را نام برد. مهاجرت‌های متعدد خارج از منطقه و تغیرات اساسی در سیستم جغرافیای سیاسی-اداری ایالت‌های فارس و خوزستان که باعث حذف نام ارجان شد اشاره کرد.[21]

زلزله

به گفته ابن اثیر:

به سال ۴۴۴ ق خوزستان - ارجان و ایذج (ایذه) دچار زلزله بسیار شدیدی شد. در این زلزله افراد زیادی به زیر آوار رفتند و ابنیه بسیاری تخریب و نابود شد. زلزله به قدری شدید بود که کوه شمالی ارجان به نام خائیز، ترک خورد و از آن ساخت‌هایی با پله‌هایی از جنس گچ بیرون آمد.

احتمالاً این زلزله از دلایل نابودی بسیاری از زیر ساخت‌های آبیاری و کشاورزی شهر ارجان بوده‌است؛ و پس از این زلزله زمین لرزه دیگری در سال ۴۷۸ ق مجدداً ارجان و حومه آن را تحت تأثیر خود قرار داد. ابن اثیر در این باره گفته‌است: «بسیاری از دام‌ها و انسان‌ها به زیر آوار رفتند» و گمان می‌برند که اولین صدمات جدی به پل‌های دوگانه ارجان متعلق به همین دوره است؛ و سالها بعد این دو پل کامل ویران شده‌است. در منابع نوینی که به بررسی زلزله‌های تاریخی پرداخته این زلزله تأیید شده. بدین ترتیب این دو زلزله افراد زیادی را به کام مرگ کشانده. شهر را ویران و ساخت‌های زیر بنایی آن را از بین برده‌است؛ و از جمعیت و اهمیت تجاری ارجان تا حدی کاسته‌است.[22]

پانویس
  1. خاویر آلوارز-مان. "The Arjan Tomb: At the Crossroads of the Elamite and the Persian Empires". https://www.peeters-leuven.be. External link in |وبگاه= (help)
  2. «تخریب محوطه ارجان بهبهان؛ گنجینه 10 هزار ساله ساسانیان». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۱۱-۱۰-۲۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۱۹.
  3. مدیرمسئول، علی چاروسائی. «سازمان میراث فرهنگی ای که میراث دار ایران نیست/ شهر باستانی "کیدین هوتران" بهبهان را ویران کردند». Khoorna. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۱۹.
  4. Javier Alvarez-Mon (2010) The Arjan Tomb: At the Crossroads of the Elamite and the Persian Empires. خاویر آلوارز-مان.
  5. «گنجینه ارجان». iranatlas.info. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۱۹.
  6. «ویدئو / تکنوازی رابعه زند با «چنگ ارجان»». ایسنا. ۲۰۱۷-۰۳-۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۱۹.
  7. «لیر یا چنگ ارجان؟ (I)». گفتگوی هارمونیک Harmony Talk. ۱۳۹۶-۱۱-۱۱ ۲۱:۵۷:۳۸ +۰۰:۰۰. دریافت‌شده در 2020-04-19. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  8. بهزاد بلور. «گزارش بی‌بی‌سی فارسی از بازسازی ساز باستانی چنگ ارجان». www.bbcpersian.com.
  9. رابعه زند. «بازسازی چنگ ارجان (بربت ارجان)».
  10. شاهین مهاجری. «چنگ ارجان یا لیر ارجان؟». هارمونی‌تاک.
  11. «لیر یا چنگ ارجان؟ (II)». گفتگوی هارمونیک Harmony Talk. ۱۳۹۶-۱۱-۱۷ ۱۳:۱۵:۴۹ +۰۰:۰۰. دریافت‌شده در 2020-04-19. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  12. «گنجینه ارجان». iranatlas.info. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۱۹.
  13. «معرفی هفت شاهکار زرین هنر ایران در موزه ملی ایران (حلقه قدرت ارجان) – موزه ملی ایران». دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۱۹.
  14. «فریاد کمک خواهی شهر باستانی "کیدین هوتران" بهبهان بلند شد». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۱۴-۱۲-۰۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۱۹.
  15. Le règne du roi Kawādh I et le communisme mazdakite (به فرانسوی).
  16. مایکل گانتر (2010). "لغتنامه تاریخ کردها".
  17. Heinz Gaube.
  18. ایرانیکا. «ارجان در دایرةالمعارف ایرنیکا». http://www.iranicaonline.org. پیوند خارجی در |وبگاه= وجود دارد (کمک)
  19. تمدن ایران ساسانی - نوشته و.گ. لوکونین، ترجمه دکتر عنایت الله رضا، ص. ۸
  20. رایگانی و ۱۳۹۴، «واکاوی عوامل مؤثر بر ویرانی ارجان پس از چندین قرن رونق و شکوفایی»، فصلنامه علمی _ پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا.
  21. رایگانی و ۱۳۹۴، «واکاوی عوامل مؤثر بر ویرانی ارجان پس از چندین قرن رونق و شکوفایی»، فصلنامه علمی _ پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا.
  22. امبر سز، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ۲۲–۲۹۴.

منابع
  • Heinz Gaube (December 15, 1986). "ARRAJĀN". [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]]. ۱. Bibliotheca Persica Press. Retrieved August 12, 2011. URL–wikilink conflict (help)
  • امبر سز، نیکولاس (۱۳۷۱). تاریخ زمین لرزه‌های ایران. تهران: اگاه.
  • رایگانی، سید مهدی (۱۳۹۴). «واکاوی عوامل مؤثر بر ویرانی ارجان پس از چندین قرن رونق و شکوفایی». فصلنامه علمی _ پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا. تهران. جدید (۲۸). از پارامتر ناشناخته |= صرف‌نظر شد (کمک)
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.