شاهنامه طهماسبی

شاهنامه طهماسبی یا شاهنامه شاه‌طهماسب نسخه‌ای گرانبها از شاهنامه فردوسی است که از روزگار سده ۱۰ (قمری) است.[2] شاهنامه شاه‌طهماسب شامل ۲۵۸ برگه نگارگری از افسانه‌ها، اساطیر و داستان‌های شاهنامه است که با سامانه و منظومه حماسی و پهلوانی در یک هزار و ۲۰۰ صفحه و بدست برجسته‌ترین نقاشان و نگارگران و خوش‌نویسان روزگار صفوی و به خط نستعلیق فراهم شده‌است.[3] قیمت این اثر ۱۳٫۸ میلیون دلار (سال ۲۰۱۹) است و در جمع ده متن هنری گرانقیمت جهان قرار دارد.[4]

برگی از شاهنامه طهماسبی که به ماجرای عبور فریدون از دجله می‌پردازد.
این برگه که یکی از ۲۵۸ صفحه مصور از کتاب نفیس شاهنامه طهماسبی است، در زمان شاه اسماعیل اول در قرن دهم هجری بر اساس شاهنامه فردوسی، توسط برجسته‌ترین نقاشان و خوش‌نویسان عهد صفوی تهیه شد.[1]
این اثر اکنون در مالکیت موزه هنر اسلامی دوحه قرار دارد.
تصویری از صفحه‌ای از «شاهنامه شاه‌طهماسب» که ماجرای توطئه قتل خسرو پرویز، پادشاه ساسانی را شرح می‌دهد.

روزشمار آغاز شاهنامه تهماسبی به دوره سلطنت شاه شاه اسماعیل اول، مؤسس دودمان صفوی، شاید بشود به سال ۹۲۸ هـ. ق - که به دو سال پیش از مرگ شاه اسماعیل صفوی (۹۳۰ هـ. ق) - بازمی‌گردد.

تاریخچه

حسن حبیبی، فرنشین پیشین بنیاد ایران‌شناسی، در گفتگویی در پیرامون پیشینه ی این کار سترگ گفته بود: «کاغذ این شاهنامه بسیار نازک و چونان کاغذهای بیبل امروزی و دست‌ساز است. ۱۵ تن روی این نبیگ گرانمایه کار کرده‌اند که نام ۹ تن آنها شناحته شده است و دیگران ناشناخته‌اند. کسانی که نامشان شناخته شده است، چونان سلطان محمد میرمصور، آقامیرک، دوست‌محمد، میرزاعلی، مظفرعلی، شیخ محمد، میرسیدعلی و عبدالصمد و شش تن دیگر نامشان شناخته نیست و در برخی اسناد با واک های لاتین A, B، C, D، F, H نامیده شده‌اند….

انجام و پاسخداری کار در آغاز با دوست محمد و پس از وی با میرمصور بوده‌است و پس از آن‌ها شاید آقامیرک کارها را گردانندگی می‌کرده‌است. این نبیگ پس از آنکه به پایان می‌رسد، صحافی و برگ بندی می‌شود. صحافی این نبیگ بسیار خوب و درخور بوده و این چم از پوشینه سوخته و تذهیب شده آنکه درون و بیرون آن را دربردارد و هم‌اکنون پدیدار است، پیداست و پس از پایان کار مهر شاه طهماسب را بر برگه ۱۶ کتاب نقش کرده‌اند که آن هم پدیدار است.»[5]

هدیه دربار ایران به دربار عثمانی

این شاهنامه پس از تکمیل، در حدود چهل سال در دربار صفوی باقی ماند. در سال ۹۸۳ هـ. ق که سلطان سلیم دوم در دربار عثمانی زمام امور را به دست گرفت احتمالاً شاه محمد خدابندهٔ صفوی به منظور تحکیم روابط و به منظور تبریکِ به تخت نشستن سلطان سلیم دوم، هیأتی به همراه هدایای نفیسی به دربار عثمانی اعزام داشت که شاهنامه تهماسبی جزو این هدایا بود. به گفته «بوداغ قزوینی» در «جواهر الاخبار» این هیئت به سرپرستی شاه‌قلی، حاکم ایروان، مرکب از ۳۲۰ نفر از مقامات دربار و ۴۰ نفر بازرگان بوده‌است که هدایایی با تعداد اغراق‌آمیز ۱۹ هزار شتر با خود حمل می‌کردند.

پس از سده نوزده

شاهنامه تهماسبی تا اوایل سده نوزدهم در دربار عثمانی باقی ماند، تا این که در سال ۱۹۰۳ در نمایشگاه آثار هنر اسلامی در موزه هنرهای تزئینی پاریس به نمایش گذاشته شد. صاحب کتاب در آن زمان «بارون دو روتشیلد» است. سال ۱۹۵۹ میلادی آرتور هاتِن، بازمانده کارخانه‌های بلورسازی کورنینگ آن را از نوه بارون روتشیلد خرید و شاهنامه طهماسبی در محافل هنری اروپا به «شاهنامه هاتِن» تغییر نام داد.

او در سال ۱۹۷۰ برای رهایی از بدهی مالیاتی، ۷۸ صفحه از این شاهنامه را به موزه «متروپولیتن» هدیه داد. گفن در اواسط دهه ۱۹۷۰ نامه‌ای به دولت پادشاهی ایران نوشت و پیشنهاد کرد تا باقی نسخ را به قیمت ۲۰ میلیون دلار به ایران بفروشد. اما دولت ایران به دلیل گرانی قیمت پیشنهاد شده حاضر به توافق نشد.[6] پس از آن هفت مجلس از نقاشی‌های شاهنامه در حراج کریستی لندن به قیمت ۳٫۱ میلیون دلار فروخته شد. چند سال بعد، ۴۱ نقاشی به گالری «اگینو» در لندن فروخته شد و از آن میان تنها یک نسخه برای موزه تازه تأسیس رضا عباسی خریداری شد.

سال‌ها بعد هاتن برگ‌های باقی‌مانده از شاهنامه طهماسبی را به‌طور امانی به بانک لویدز لندن سپرد و از کریستی خواست تا آن‌ها را هم حراج کند. کریستی هم در طی دو سال ۱۴ برگ از اوراق شاهنامه را به فروش رساند. همزمان با درگذشت هوتن، از ۲۵۸ مجلس نقاشی‌های آن نسخه، ۱۱۸ مجلس در مجموعه هاتن باقی‌مانده بود. از این میان، برگه‌های باقی‌مانده به ناصر داوود خلیلی در لندن به قمیت ۷ میلیون دلار پیشنهاد می‌شوند.[6] در سال ۱۳۷۲، دولت ایران با پیشنهاد فرزند هاتن که بنا به وصیت پدر مأمور فروش شاهنامه شاه طهماسبی شده‌است، موافقت می‌کند و با پیگیری حسن حبیبی، معاون اول رئیس‌جمهوری وقت ایران، برای بازپس‌گیری باقی‌مانده این شاهنامه، با تابلوی زن ۳ اثر ویلم دکونینگ معاوضه می‌کند و این تعداد نسخه به ایران بازمی‌گردد.[7] به گزارش وال استریت ژورنال، در ابتدا برگ‌ها درون صندوقچه‌ای چوبی با یک کشتی حمل پرتقال به اروپا آورده شدند. در آن هنگام، هاتن پسر در کاخ سفید مشغول به کار بوده‌است. در ۲۷ ژوئیه ۱۹۹۲، این برگ‌ها از طریق بانک لویدز به پاریس منتقل می‌شوند و روز بعد یک مقام عالی‌رتبه دولت ایران، این برگ‌ها را با یک بویینگ ۷۲۷ از پاریس به تهران منتقل می‌کند.[8]

مجموعه‌داران اصلی شاهنامه تهماسبی
مجموعهمکانتعداد برگمنبع
موزه هنرهای معاصر تهرانتهران، ایران۱۱۸[9]
موزه متروپولیتننیویورک، ایالات متحده آمریکا۷۸[10]
موزه آقاخانتورنتو، کانادا۱۰[10]
موزه هنرهای اسلامی قطردوحه، قطر۳[10]
موزه رضا عباسیتهران، ایران۱[11]

گران‌ترین اثر اسلامی

در فروردین ۱۳۹۰ برگی از این شاهنامه رکورد فروش آثار هنر ایرانی را شکست و به قیمت ۷٫۴ میلیون پوند در حراجی ساتبیز فروخته شد.[12]

نسخه‌ای که بدست ایران رسیده‌است ۱۱۸ نگاره دارد و در موزه هنرهای معاصر تهران نگهداری می‌شود و نسخه‌ای از آن در سال ۱۳۹۳ توسط فرهنگستان هنر و با همکاری موزه هنرهای معاصر تهران منتشر شده است.

۷۸ برگ از نگاره‌ها در اختیار موزهٔ متروپولیتن نیویورک قرار داد، یک برگ در اختیار موزهٔ بریتانیا، ده برگ از این مجموعه در اختیار موزه آقاخان و سه برگ نیز موزهٔ هنرهای اسلامی دوحه در اختیار دارد. مابقی صفحات در تملک مجموعه داران خصوصی است. نخستین برگ شاهنامه تهماسبی، با عنوان «دربار کیومرث» (یا «پادشاهی کیومرث») و از شناخته شده‌ترین نقاشی‌های ایرانی، جزو مجموعهٔ موزه آقاخان است؛ سلطان محمد نگارگر، نقاش برجستهٔ دربار صفوی، به مدت سه سال بر روی این نقاشی به‌خصوص کار کرده‌است.[10][13] نمادگرایی زرتشتی در سراسر این برگ دیده می‌شود و هیچ نقاشی مینیاتور ایرانی دیگری را نمی‌توان یافت که چنین به نمادهای زرتشتی پرداخته باشد.[14]

سرپرستی صد صفحهٔ نخست از شاهنامهٔ تهماسبی بر عهدهٔ وی بوده و نگاره‌های دربار کیومرث، جشن سده،[15] شکست دیوان به دست تهمورث[16] و کشته شدن دیو سیاه به دست هوشنگ از نگاره‌های برجستهٔ وی در این شاهنامه است.

انتشار کتاب توسط فرهنگستان هنر

کتاب «شاهنامه شاه طهماسبی» در قطع سلطانی و با صحافی نفیس و قاب در ۴۲۰ صفحه توسط انتشارات فرهنگستان هنر به چاپ رسیده و در بهار سال ۹۳ رونمایی شد. «علی معلم دامغانی»، «محمود فرشچیان» و همچنین «علی جنتی»، وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بر این کتاب مقدمه نوشته‌اند. خوشنویسی بسم‌الله و مقدمه‌های این کتاب را نیز «غلامحسین امیرخانی» بر عهده داشته‌است. بازسازی جلد آن نیز، توسط «مهدی مقیسه» به انجام رسیده‌است.[17]

کتاب منتشر شده حاوی تصاویر ۱۱۶ نگاره، جلد، آستر بدرقه، سرلوح و دیگر تذهیب‌های موجود در موزه هنرهای معاصر تهران، به همراه ۳۳ نگاره از موزه متروپولیتن، ۱۰ نگاره از مجموعه خلیلی در لندن، ۹ نگاره از موزه آقاخان، ۳ نگاره از موزه هنرهای اسلامی قطر، ۱۳ تصویر متن شاهنامه (نمونه خط و جدول‌بندی) و یک نگاره از موزه رضا عباسی تهران است که هر کدام از این نگاره‌ها، شرحی به دو زبان فارسی و لاتین دارد.[18]

ارجاعات

اورهان پاموک نویسنده مشهور اهل ترکیه در رمانِ نام من سرخ (۱۹۹۸) از شاهنامه شاه تهماسب نام برده‌است.

جستارهای وابسته

منابع
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ شاهنامه طهماسبی موجود است.
  1. برگه‌ای از شاهنامه طهماسبی، رکورد فروش آثار هنری اسلامی را شکست، بی‌بی‌سی فارسی
  2. «سرگذشت یک صفحه ۱۲ میلیون دلاری از شاهنامه طهماسبی». رادیو فردا. ۱۹/فروردین/۱۳۹۰. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  3. برگه‌ای از شاهنامه طهماسبی، رکورد فروش آثار هنری اسلامی را شکست، بی‌بی‌سی فارسی
  4. https://www.sothebys.com/en/auctions/ecatalogue/2011/c-welch-part-ii-l11227/lot.78.html
  5. هدیه باشکوه ایران به عثمانی رونمایی می‌شود؟ بایگانی‌شده در ۵ آوریل ۲۰۱۶ توسط Wayback Machine، تاریخ ایرانی
  6. دانشور، رضا (۲۰۱۰). باغی میان دو خیابان: چهار هزار و یک روز از زندگی کامران دیبا. البرز، پاریس. ص. ۲۰. شابک ۹۷۸-۲-۳۵۹۹۷-۰۰۱-۲.
  7. ««شاهنامه شاه طهماسبی» رونمایی می‌شود». فرهنگستان هنر. ۲۷ اسفند ١٣٩٢. دریافت‌شده در ۱۰ تیر ۱۳۹۳.
  8. «چگونه ۱۱۸ برگ شاهنامه با یک تابلو مبادله شد؟». تابناک. ۲۱ آذر ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۱۰ تیر ۱۳۹۳.
  9. ««شاهنامه شاه طهماسبی» رونمایی می‌شود + تصاویر». فرهنگستان هنر. ۲۷ اسفند ١٣٩٢.
  10. موزه آقاخان؛ دریچه‌ای بر تاریخ و هنر دوره اسلامی، شهروند
  11. «این برگ شاهنامه 8 میلیون پوند می‌ارزد». ایسنا.
  12. «برگه‌ای از شاهنامه طهماسبی، رکورد فروش آثار هنری اسلامی را شکست». بی‌بی‌سی فارسی.
  13. دربار کیومرث (The Court of Keyomars)، موزهٔ آقاخان
  14. Saadi-Nejad, Manya (2009). "Mythological Themes in Iranian Culture and Art: Traditional and Contemporary Perspectives". Iranian Studies. 42 (2).
  15. نگارهٔ جشن سده در موزهٔ متروپولیتن
  16. نگارهٔ چیرگی دیوان به دست تهمورث در موزهٔ متروپولیتن
  17. «پورتال فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران - اخبار> «شاهنامه شاه طهماسبی» رونمایی می‌شود + تصاویر». www.honar.ac.ir. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۷-۱۰.
  18. ملاقات با «شاهنامه شاه طهماسبی»، فرهنگستان هنر

پیوند به بیرون
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.