ارتش جمهوری اسلامی ایران

ارتش جمهوری اسلامی ایران (کوتاه: آجا)[8] پیکرهٔ اصلی نیروهای مسلح ایران را تشکیل می‌دهد.[9] وظیفهٔ اصلی ارتش «حفاظت از استقلال و تمامیت ارضی کشور» است.[10][11] امروزه ارتش ایران از ۴ نیروی زمینی، نیروی دریایی، نیروی هوایی و نیروی پدافند هوایی تشکیل می‌شود که به‌همراه شبه نظامی سپاه پاسداران و نیز نیروی انتظامی، مجموعهٔ نیروهای مسلح ایران را تشکیل می‌دهند. هم‌اکنون سرلشکر سید عبدالرحیم موسوی، فرماندهی کل ارتش را برعهده دارد.[12]

ارتش جمهوری اسلامی ایران
نشان ارتش جمهوری اسلامی ایران پرچم‌های ارتش جمهوری اسلامی ایران
بنیانگذاری	۱۳۰۰ (۱۰۰ سال پیش) (برای اولین بار به صورت اصولی و مدرن) بهمن ۱۳۵۷ (۴۲ سال پیش) ( به عنوان ارتش جمهوری اسلامی ایران)
کشور	ایران
وفاداری	نظام جمهوری اسلامی ایران
شاخه	ستاد مشترک (سماجا) نیروی زمینی (نزاجا) نیروی هوایی (نهاجا) نیروی دریایی (نداجا) پدافند هوایی (نپاجا) قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء (پداجا)
اندازه	تخمین سال ۱۳۹۰: ۴۲۰٬۰۰۰ نفر[1] ۳۵۰٬۰۰۰ نفر(نیروی زمینی) ۳۷٬۰۰۰ نفر (نیروی هوایی) ۱۸٬۰۰۰ نفر (نیروی دریایی) ۱۵٬۰۰۰ نفر (پدافند هوایی)
جزئی از	نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران
مرکز فرماندهی	تهران، ایران
نام خلاصه	آجا
پشتیبان	وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح
شعار	(به عربی: وَإِنَّ جُنْدنَا لَهُمْ الْغَالِبُونَ)، (به فارسی: همانا لشکر ما پیروز است)^[قرآن صافات ۱۷۳] ایمان، انضباط، آموزش، نگهداری و تعمیر، خلاقیت و نو آوری، حفاظت (رسمی)[2][3] ارتش فدای ملت (غیررسمی)[4][5][6]
بودجه	۱۱ هزار و ۹۷۸ میلیارد تومان (۱۳۹۹)[7]
سالگردها	۲۹ فروردین
درجات	فهرست درجات
نشان‌های سینه و بازو	فهرست اختصاصی فهرست مشترک
رسته‌ها	فهرست کامل
نبردها	مناقشه جزایر سه‌گانه جنگ ایران و عراق جنگ داخلی کردستان عراق جنگ داخلی سوریه شورش کردها در ایران نبرد هرات کشمکش بلوچستان درگیری ایران و پژاک جنگ داخلی عراق جنگ با داعش
وبگاه	aja.ir
فرماندهان
فرمانده کل قوا	سید علی خامنه‌ای
فرمانده کل ارتش	سرلشکر سید عبدالرحیم موسوی
جانشین فرمانده کل ارتش	سرتیپ محمدحسین دادرس
رئیس ستاد مشترک	دریادار حبیب‌الله سیاری
نشان
نماد شناسایی

رژه ارتش ایران

پیشینهٔ شکل‌گیری ارتش کلاسیک در ایران، به سال ۱۲۹۹ و تأسیس ارتش شاهنشاهی ایران توسط رضاشاه پهلوی بازمی‌گردد. این سازمان در پی وقوع انقلاب ۱۳۵۷، ابتدا به ارتش ملی ایران سپس به ارتش جمهوری اسلامی ایران تغییر نام داد، سپس نیروی دریایی شاهنشاهی ایران (در قالب نیروی دریایی ارتش) و نیروی هوایی شاهنشاهی ایران (تحت عنوان نیروی هوایی ارتش) زیرمجموعه ارتش درآمد.

نقش ارتش جمهوری اسلامی در سرکوب اعتراض‌های مردمی نیز مورد توجه رسانه‌ها بوده‌است و در اسفند ۱۳۹۹، کیومرث حیدری، فرمانده نیروی زمینی ارتش، اعلام کرد که ارتش جمهوری اسلامی در سرکوب اعتراضات نقش اثرگذاری داشته‌است و این را کاری «افتخارآمیز» و نشان «ولایت‌مداری» دانست.

تاریخچه

پیشینه شکل‌گیری نیروی نظامی در ایران، به دوران پادشاهی هخامنشیان بازمی‌گردد. در این دوره، نیروهای رزمی از ۲ گروه پیاده‌نظام و سواره نظام تشکیل می‌شد و این نیروها تحت فرماندهی یک نفر قرار داشت و به تدریج، رسته‌های پیاده، سواره، ارابه‌سواران، مهندسان، نفت‌اندازان، کارگزاران و گارد جاویدان شکل گرفت. در دوران پادشاهی اشکانی، اهمیت رسته سواران بیشتر شد و در دوره پادشاهی ساسانیان نیز پادگان‌هایی به‌صورت ثابت ایجاد گردید. در طول ادوار مختلف تاریخ ایران، همواره نیروی نظامی با کیفیت مختلف در ایران وجود داشته‌است، ولی فرم کنونی نیروهای مسلح مدرن، در دوران پهلوی شکل گرفت.

ارتش در دوران پهلوی

رضاشاه پهلوی به همراه امرای ارتش شاهنشاهی

در دوره حکومت رضاشاه پهلوی، ایران به ۵ حوزه نظامی بزرگ تقسیم شد، که باید آن را مبدأ تشکیل ارتش، به صورت اصولی و به شکل امروزی آن دانست. این ۵ حوزه شامل لشکر مرکز، لشکر شمال‌غرب، لشکر شرق یا خراسان، لشکر جنوب و لشکر غرب می‌شد. همچنین در اواخر دوران قاجار، از سال ۱۳۰۳ نیروی هوایی شاهنشاهی ایران تأسیس گردید. سپس طی سال‌های ۱۳۱۴ تا ۱۳۲۰ تحولات اساسی دیگری در سازمان نیروی زمینی ارتش به وجود آمد و این سازمان شامل ۵ لشکر رزمی، ۴ تیپ مستقل، ۲ واحد توپخانه و ضدهوایی شد. در سال ۱۳۱۴ درجات نظامی نیز تعیین گردید.

ژنرال‌های ارتش شاهنشاهی ایران در سال ۱۳۱۷

در این دوره، آموزشگاه‌های گوناگون نظامی مانند مدرسه دیویزیون (برای دیویزیون قزاق)، مدرسه نظام مشیرالدوله (برای بریگاد مرکزی)، مدارس افسیه و سوزافسیه (برای ژاندارمری و کلاس‌های بیطاری) که پیش‌تر در زمان قاجاریه تشکیل شده بودند، در یکدیگر ادغام شدند و برای نخستین بار، نهادی به نام مدارس نظام کل قشون ایجاد گردید. در طول سالهای بعد این مدارس به ۳ مدرسه جداگانه: مدرسه ابتدایی نظام، مدرسه متوسطه نظام و مدرسه عالی نظام تبدیل شدند، که نام این ۳ مدرسه نیز در سال ۱۳۱۴ به ترتیب به دبستان نظام، دبیرستان نظام و دانشکده افسری تغییر پیدا کرد.

آیین دانش‌آموختگی افسران ارتش در دانشکده افسری با حضور ولیعهد محمد رضا پهلوی، ۱۳۱۹ خورشیدی

در سال‌های بعد، مقطع بالاتر آموزش عالی نظامی، بنام دافوس (دانشکده فرماندهی و ستاد) راه‌اندازی شد. از سال ۱۳۳۴ نیز نیروی دریایی شاهنشاهی ایران شکل گرفت. به دنبال تعدادی از درگیری‌ها با پادشاهی عراق در فروردین ۱۳۴۸ بر سر حق مالکیت اروندرود، محمدرضا پهلوی برنامه نوسازی و تجهیز بی‌سابقه‌ای را برای نیروهای مسلح ایران آغاز کرد. در بسیاری از موارد، ایران حتی قبل از اینکه سلاح به نیروهای مسلح کشورهای سازنده‌اش عرضه شود، از آن برخوردار می‌شد. در این دوره قدرت، ایران از منافع خود در منطقه با بهره‌گیری از قدرت نظامی حفاظت کرد؛ در عمان، شورش ظفار با کمک نیروهای ارتش شاهنشاهی در هم شکسته شد. در آذر ۱۳۵۰، نیروهای ایرانی به دنبال خروج بریتانیا از جزایر غیرمسکونی، اما استراتژیک ابوموسی، تنب کوچک و تنب بزرگ کنترل سه جزیره را به دست گرفتند.

پوستر چاپ دولت با موضوعیت اهمیت ارتش در دهه ۱۳۴۰

در اوایل دهه ۱۳۵۰ اقتصاد ایران به لطف افزایش بی‌سابقه قیمت نفت سال‌های رکورددار رشد را تجربه کرد. تا سال ۱۳۵۵، تولید ناخالص داخلی ایران بیشترین مقدار در خاورمیانه بزرگ بود. این موضوع هدف شاه برای خرید پیشرفته‌ترین تجهیزات و تسلیحات نظامی، به ارزش میلیاردها دلار از کشورهایی مانند ایالات متحده آمریکا و بریتانیا را، تسهیل و تسریع کرد.[13] خریدهای ایران از ایالات متحده قبل از انقلاب ۱۳۵۷ شامل: ۷۹ فروند گرومن اف-۱۴ تام‌کت، ۲۲۵ مک‌دانل داگلاس اف-۴ فانتوم ۲، ۱۶۶ فروند نورثروپ اف-۵، ۱۵ هواپیمای شناسایی لاکهید پی-۳ اوریون، ۴۵۵ دستگاه تانک ام۶۰ پاتون، ۵۰۰ تانک ام ۱۰۹ هویتر و دو ناوشکن از رده خارج‌شده و سپس مدرن‌سازی شده متعلق به ارتش آمریکا یعنی ناوشکن ببر و ناوشکن پلنگ بود. در حوزه موشکی، ایران از ایالات متحده، ۵۲ موشک دستگاه ام‌آی‌ام-۲۳ هاوک با بیش از ۲۰۰۰ موشک مربوط، بیش از ۲۵۰۰ موشک هوا به زمین ای‌جی‌ام-۶۵ ماوریک و بیش از ۱۰ هزار موشک بی‌جی‌ام-۷۱ تاو را از ایالات متحده خریداری کرد. علاوه بر این، ایران صدها هلی کوپتر هم از ایالات متحده دریافت کرد، ۲۰۲ فروند بل ای‌اچ-۱ سوپرکبرا، ۱۰۰ بوئینگ سی‌اچ-۴۷ شینوک و ۲۸۷ بالگرد بل ۲۱۴.[14]

اولین مک‌دانل داگلاس اف-۴ فانتوم ۲ تحویل‌شده به ارتش ایران در سال ۱۳۵۰

بالگرد بل ای‌اچ-۱ سوپرکبرا متعلق به ناوگان هوایی ایران در دهه ۱۳۵۰

خریدهای ایران از بریتانیا قبل از انقلاب ۱۳۵۷ شامل: ۱ ناوشکن از کار افتاده و مدرن سازی‌شده ارتش این کشور (ناوشکن آرتمیس)، ۴ ناوچه ساخت انگلیس (ناوچه کلاس الوند) و مجموعه گسترده‌ای از موشک‌ها مانند سیستم‌های موشکی رایپر و سیاکت بود. علاوه بر این، ایران ده‌ها هاورکرافت اس‌آر. ان۶، ۲۵۰ تانک سبک اف‌وی۱۰۱ اسکورپیون و ۷۹۰ تانک چیفتن خریداری کرد.

ایران همچنین به‌طور قابل توجهی تجهیزات زرهی زمینی خود را از اتحاد جماهیر شوروی دریافت کرد. این معاملات معمولاً با استفاده از نفت و گاز طبیعی ارزان از طرف ایرانی در ازای تخصص، آموزش و تجهیزات روسی انجام می‌شد. در زمینه تجهیزات نظامی، ایران به وسایل نقلیه توپخانه زسو-۲۳-۴، ۳۰۰ بی‌تی‌آر-۶۰ به همراه ۲۰۰ بی‌تی‌آر-۵۰ و ۳۰۰ پرتابگر موشک ب‌ام-۲۱ گراد مجهز شد.[15][16]

ایران در اواخر دهه ۱۳۵۰ از بریتانیا، فرانسه و چین در سفارش تجهیزات جنگی از ایالات متحده پیشی گرفت اما به دلیل وقوع انقلاب ایران در بهمن ۱۳۵۷، بسیاری از این سفارشات را هرگز دریافت نکرده‌است. این تجهیزات شامل پیشرفته‌ترین جنگ‌افزارهای روز دنیا بود و برخلاف سفارشات قبلی، نیروی دریایی را هم شامل می‌شد، اما این سلاح‌ها تابه‌حال ایران تحویل داده نشده‌اند.[17][18][19]

محمدرضا شاه به همراه امرای ارتش شاهنشاهی

بعد از اینکه پیشرفت تجهیزات نظامی ارتش عراق به شاه ثابت و مشهود شد شاه به آمریکا درخواست موشک‌های دارای کلاهک هسته‌ای داد ولی دولت جیمی کارتر این درخواست را رد کرد، شاه به اسرائیلی‌ها متوسل شد. ایران با همکاری اسرائیل در پروژه شکوفه در حال کار بر روی موشک‌های بالستیک بودند. همکاری دو کشور در تلاش برای مونتاژ موشک‌های آمریکایی و تجهیزات ساخته‌شده توسط اسراییل که توانایی مجهز شدن به کلاهک هسته‌ای را دارا بودند، دیده می‌شد. ترکیبی از ناوبری موشک آمریکایی و تجهیزات راهبری و مورد مهم آن‌که اسراییل مجاز به اشتراک‌گذاری آن تجهیزات با دیگر کشورها نبود. اسرائیلی‌ها و ایرانی‌ها به صورت یکسان، ماهیت و اندازهٔ این طرح را از ایالات متحده آمریکا مخفی نگه داشتند و به‌صورت محرمانه این پروژه را در بین خودشان نگه داشته بودند.[20][21][22]

در این زمان ایران بیش از ۱۰ میلیارد دلار (معادل حدود ۴۰ میلیارد دلار امروزی)[23] برای ساخت نیروگاه‌های اتمی سرمایه‌گذاری کرده بود. قرار بود ۸ مکان توسط آمریکایی‌ها، ۲ مکان توسط آلمانی‌ها و ۲ مکان توسط فرانسه برای پروژه هسته ای ۲۳۰۰۰ مگاواتی ساخته شود که می‌توانست برای ۵۰۰–۶۰۰ کلاهک اتمی اورانیوم کافی تولید کند.[24][25]

انقلاب ۱۳۵۷ و ارتش جمهوری اسلامی ایران

دیدار همافران نیروی هوایی شاهنشاهی با روح‌الله خمینی، ۱۹ بهمن ۱۳۵۷

روز ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، پس از انقلاب ۱۳۵۷ و آغاز به کار دولت موقت، بنا به پیشنهاد جناح نظامی انقلاب، سرلشکر محمدولی قرنی در سمت نخستین رئیس ارتش ملی اسلامی ایران پس از انقلاب قرار گرفت. «بقا یا انحلال ارتش» یکی از بحث برانگیزترین موضوعات در چند ماه نخست پس از پیروزی انقلاب بود. برخی از گروه‌های چپ مانند حزب توده، مجاهدین خلق و چریک‌های فدائی خلق به همراه گروه ملی‌گرای جبهه دموکراتیک ملی ایران با برگزاری تظاهرات‌های مختلف به دنبال انحلال ارتش و تشکیل «ارتش خلقی» بودند؛ اما خمینی و دولت موقت بر پاکسازی و بقای ارتش تأکید داشتند.

نخست‌وزیر مهدی بازرگان و چند تن از سران ارتش ملی اسلامی ایران

پس از چند ماه مناقشه سرانجام رهبر جمهوری اسلامی در روز ۲۶ فروردین ۱۳۵۸ به صورت قاطع از ارتش حمایت کرد و در جمع پرسنل پادگان فرح‌آباد که به ملاقات او آمده بودند، گفت:

... من اعلام می‌کنم که اگر کسی با ارتش ما مخالفت امروز بکند، با اسلام مخالفت کرده‌است؛ با پیغمبر اسلام مخالفت کرده‌است. امروز ارتش، ارتش طاغوتی نیست؛ ارتش محمدی است.

در همین راستا در روز ۲۸ فروردین نام ارتش از ارتش ملی اسلامی ایران به «ارتش جمهوری اسلامی ایران» تغییر یافت. خمینی نیز در همان روز پیامی منتشر کرد و روز ۲۹ فروردین را روز ارتش اعلام کرد. در قسمتی از آن پیام آمده بود:

... روز چهارشنبه ۲۹ فروردین روز ارتش اعلام می‌شود. ارتش محترم در این روز در شهرستان‌های بزرگ با ساز و برگ به رژه بپردازند و پشتیبانی خود را از جمهوری اسلامی و ملت بزرگ ایران و حضور خود را برای فداکاری در راه استقلال و حفظ مرزهای کشور اعلام نمایند.

روز ۲۹ فروردین در تقویم رسمی ایران روز ارتش نامگذاری شده و هر ساله در این روز گردان‌های ارتش در سراسر کشور مراسم رژه برگزار می‌کنند.

در یک سال اول انقلاب و علی‌الخصوص بعد از وقوع کودتای نوژه، بسیاری از افسران بلندپایه ارتش تصفیه شدند که باعث از بین رفتن ساختار ارتش شد. کاهش طول دورهٔ خدمت وظیفه عمومی توسط دولت موقت به یک سال، انتقال پرسنل متخصص و فنی به خارج از یگان‌های رزمی، اخراج چهل هزار مستشار آمریکایی که برای آموزش با ارتش ایران همکاری می‌کردند، فرار یا خانه‌نشین شدن تعداد زیادی از فرماندهان نظامی، عدم خرید هرگونه تجهیزات و تسلیحات، لغو قرارداد خریدهای خارجی و طرح فروش اقلام عمدهٔ تجهیزات ارتش، ازهم‌پاشیدگی سیستم اطلاعاتی ارتش و فراخواندن وابسته‌های نظامی به کشور، تضعیف آموزش و تعمیر و نگهداری و نیز تلفاتی که در مأموریت‌های ارتش برای برقراری امنیت در مناطق مختلف کشور به خصوص در کردستان پیش آمد از جمله عوامل تضعیف ارتش بودند.[26][27] این مسائل باعث شدند که صدام حسین به این ارزیابی برسد که ایران توان دفاع دربرابر حملات ارتش پیشرفته او را نخواهد داشت و در عرض یک هفته تهران را فتح خواهد کرد. با این محاسبات، عراق در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ به ایران حمله کرد.

ارتش در طول جنگ ایران و عراق

« [در ابتدای جنگ] ارتش فی نفسه هیچ اختیاری نداشت، یعنی اختیار فرماندهی نیروی زمینی در حد جابه‌جایی یک گردان بود… یعنی برای جابه‌جایی یک تیپ نمی‌توانست تصمیم بگیرد، چه برسد به این که بداند عراق چه می‌خواهد بکند تا در مقابل آن عمل کند… »

سرلشکر حسین حسنی سعدی،

پروژه تاریخ شفاهی مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سال ۱۳۸۳[28]

در سال نخست جنگ، مدیریت و کنترل جبهه‌ها بیشتر بر عهده فرماندهان ارتش بود.[29] سپاه پاسداران در آن روزها در اوایل عمر خود به سر می‌برد و هیچ تصور و ادراکی از یک جنگ تمام‌عیار و جنگیدن با یک ارتش مجهز را نداشت. در روزهای آغازین جنگ، سطح اطلاعات و دانش نظامی سپاه اندک بود. ساختار سازمانی آن هم به صورت نظامی شکل نگرفته بود و این باعث عدم هماهنگی میان دو نیرو می‌شد.[30] اختلافات میان سپاه پاسداران و ارتش از یک سو و اختلاف میان فرمانده کل قوا ابوالحسن بنی‌صدر و اکثریت مجلس شورای اسلامی از سوی دیگر موجب شده بود تا انسجام تصمیم‌گیری در زمینه جنگ وجود نداشته باشد.

این مشکلات علاوه بر غافلگیری نیروهای ایرانی همگی باعث شدند تا در نخستین روزهای حمله ارتش عراق، حدود سی هزار کیلومتر مربع از خاک ایران به اشغال درآید.[31] هدف اولیه بخش ارتش عراق، تصرف برق‌آسای شهر مرزی خرمشهر و پس از آن آبادان، اهواز، دزفول و سوسنگرد بود؛ ولی سه ستون زرهی عراقی که برای تصرف خرمشهر اعزام شده بودند با مقاومت ناهماهنگ و خودجوش مردم این شهر مواجه شدند و در کمین حدود ۳۰۰۰ غیرنظامی‌ای افتادند که سلاح‌های ناچیزی همچون تفنگ ام۱ گاراند، نارنجک و کوکتل مولوتوف در مقابل ارتش عراق مقاومت می‌کردند.

نبرد خیابانی تکاوران ارتش در خرمشهر

این نیروها موفق شدند جلوی پیشروی سریع ارتش عراق را بگیرند و عراق در همان مرحله اول جنگ، در رسیدن به اهداف خود ناکام ماند و درگیر یک نبرد خانه به خانه در کوچه‌های خرمشهر شد. پس از آن نیز عراق به مدت سه هفته درگیر نبردهای خیابانی با گردان تکاوران دریایی بوشهر در این شهر بود.[32][33]

تکاور نیروی دریایی ارتش، در خلال نبرد خرمشهر

نهایتاً عراق که ابتدا برای اشغال خرمشهر دو گردان فرستاده بود، با مقاومت نیروهای ایرانی مجبور شد بیش از دو لشکر اعزام کند.[34] خرمشهر ۳۴ روز[35] مقاومت کرد ولی در ۳ آبان ۱۳۵۹ با عقب‌نشینی تکاوران، شهر سقوط کرد.

در جبهه نبرد دریایی ایران در ۵۲ روز ابتدای جنگ و طی عملیات مروارید، نیروی دریایی عراق را به کلی منهدم کرد و تا پایان جنگ برتری خود در خلیج فارس را حفظ نمود.[36] دریادار بهرام افضلی، فرمانده نیروی دریایی به هنگام شروع جنگ، طراح[37] این عملیات تاریخی بود. اندک مدتی پس از این واقعه بهرام افضلی به اتهام عضویت در حزب توده ایران دستگیر شد و به همراه ۹ نفر دیگر از افسران بلندپایه ارتش، از جمله هوشنگ عطاریان تیرباران گردید.

در جبهه هوایی هم، نیروی هوایی ارتش، در اوایل جنگ دارای برتری مطلق در مقابل عراقی‌ها بود. تنها ۲۴ ساعت پس از شروع جنگ، جنگنده‌های ارتش به تمام خاک عراق حمله‌ور شدند و در نابودسازی خودروهای نظامی، ادوات توپخانه‌ای و تدارکات ارتش عراق موفق عمل کردند. نیروی هوایی ارتش تنها پس از سه هفته با نابود کردن بسیاری از تدارکات ارتش عراق و اکثر پایگاه‌های نظامی آن در نزدیکی جبهه پیش‌روی نیروهای عراقی را متوقف کرد. نیروی هوایی و پدافند عراق در شرایطی نبودند که قادر به مقابله با خلبانان تعلیم دیده و جنگنده‌های پیشرفته اف-۱۴ نیروی هوایی ایران باشد و حتی در مواجهه با جنگنده‌های اف-۴ و اف-۵ و هلیکوپترهای کبرای نیز مشکلات جدی داشتند.

خلبانان گرومن اف-۱۴ تام‌کت نیروی هوایی ارتش. ایستاده از چپ: اسدالله عادلی - جلیل زندی - غلام هاشمپور - عباس بابایی - ایرج سیروس - محمد رستم پور. نشسته از چپ: صدیقیان - احمد مرادی طالبی -اکبر پناهی

در همین زمان نیروی هوایی عراق ناگزیر شد تعداد زیادی از هواپیماهای خود را به فرودگاه «الولید» در غرب این کشور (۵۰ کیلومتری مرز اردن) منتقل کند تا از دسترس هواپیماهای ایران خارج شوند. با این حال خلبانان ایرانی توانستند با سوخت‌گیری در هوا خود را به پایگاه «الولید» برسانند و در آنجا ۴۶ هواپیمای عراقی (۱۵ تا ۲۰ درصد از کل نیروی هوایی عراق در آن زمان) را روی زمین منهدم کنند. این حمله به عملیات اچ-۳ معروف شد.[38] ایرانی‌ها در نبردهای هوایی ۱۸۰ روز اول جنگ پیروزی‌های چشمگیری داشتند اما فرماندهی نیروی هوایی ایران پس از آن دستور به عملیات تدافعی داد تا از وارد آمدن خسارات بیشتر به نیروی هوایی ایران جلوگیری کند. جنگنده‌های ایرانی دستور داشتند که به جای تعقیب و انهدام هواپیماهای عراقی فقط جلوی آن‌ها را بگیرند. در طرف مقابل نیروی هوایی ارتش عراق توانست پس از دو سال خود را بازسازی کند.[39]

فرمانده ستاد مشترک ارتش، ولی‌الله فلاحی، فرماندهی چندین عملیات مشترک ارتش و سپاه، ازجمله شکست حصر آبادان را در سال ۱۳۶۰ برعهده داشت.

با عزل بنی‌صدر در خرداد ۱۳۶۰، اختلافات سیاسی در تهران فروکش کرد و در زمینه سیاست‌گذاری جنگ تمرکز تصمیم‌گیری به وجود آمد. به علاوه ارتش و سپاه به همکاری بیشتری با یکدیگر پرداخته و موفق شدند تا اولین عملیات مشترک را برای شکست حصر آبادان در ۵ مهر ماه ۱۳۶۰ با پیروزی انجام دهند.[40] در کنار این مسئله کسب تجربه توسط فرماندهان جوان سپاه، موجب بهبود توان تاکتیکی، برنامه‌ریزی صحیح و اطلاعات و امنیت بهتر عملیات‌ها شد.[41] در پی موفقیت عملیات ثامن‌الائمه، فرماندهان ارشد ارتش و سپاه برای ارائه گزارش این عملیات به فرمانده کل قوا روح‌الله خمینی، عازم تهران شدند اما سقوط هواپیمای سی-۱۳۰ ارتش در منطقه کهریزک تهران، منجر به کشته شدن ولی‌الله فلاحی، جواد فکوری، موسی نامجو، یوسف کلاهدوز و محمد جهان‌آرا شد. اهمیت سرنشینان پرواز یادشده تا جایی بود که ستاد مشترک ارتش، نیروی هوایی ارتش و وزارت دفاع در یک روز با خلأ فرماندهان خود مواجه شدند. این رخداد باعث تغییر یافتن معادلات جنگ شده و طرح عملیات آزادسازی خرمشهر نیز به ۸ ماه بعد از آن موکول شد.[42]

جواد فکوری وزیر دفاع کابینه رجایی و سپس فرمانده نیروی هوایی ارتش که در حادثه سقوط هواپیمای سی-۱۳۰ کشته شد، در ملاقات با روح‌الله خمینی در جماران در حال ارائه گزارشی از جبهه‌های جنگ

پیروزی در عملیات ثامن‌الائمه و همزمان شدن آن با روی کار آمدن فرماندهان جدید سپاه و نیروی زمینی ارتش، سپاه و ارتش را به تشکیل قرارگاه مشترک عملیاتی واداشت. از این زمان بود که قرارگاه مشترک کربلا با حضور فرماندهان ارتش و سپاه، اداره جبهه‌ها را بر عهده گرفت و طرح‌های عملیاتی به صورت مشترک به تصویب رسید و عملیات‌های بزرگ و موفقی همچون طریق‌القدس، فتح‌المبین و بیت‌المقدس انجام و اکثر سرزمین‌های اشغالی ایران آزاد شد.[43] این فرماندهان در چهار سطح مختلف ایفای نقش می‌کردند:

• سطح اول: طراحی و تصمیم‌گیری؛ قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا
• سطح دوم: عملیاتی؛ قرارگاه‌های مرکزی کربلا، نجف، قدس، نوح و قرارگاه‌های تاکتیکی.
• سطح سوم: تاکتیکی؛ قرارگاه‌های لشکری.
• سطح چهارم: صحنه نبرد؛ قرارگاه‌های گردانی و نقش‌های گروهانی و دسته.[44]

فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش قاسمعلی ظهیرنژاد (چپ) به همراه جواد فکوری (راست) فرمانده وقت نیروی هوایی ارتش

پس از عملیات رمضان، اختلاف نظر بین سپاه پاسداران و ارتش افزایش یافت. این اختلاف‌ها، با ناکامی در عملیات‌های والفجر مقدماتی و والفجر ۱ شدت گرفت. عمدهٔ این اختلاف‌ها به نوع تفکر و نحوه اداره و فرماندهی یگان‌ها در عملیات بازمی‌گشت. علی صیاد شیرازی معتقد بود باید ارتش فرماندهی جبهه را بر عهده داشته باشد و سپاه تحت فرمان آن عمل کند اما اکبر هاشمی رفسنجانی معتقد بود این طرح عملی نیست زیرا در آن زمان بیشتر توان رزمی ایران در جنگ، با سپاه بوده، عملیات‌ها را طرح‌ریزی کرده و با کمک یگان‌های خط‌شکن خود اجرا می‌کرد. از آنجا که رئیس‌جمهور خامنه‌ای به عنوان فرمانده عالی جنگ، امکان حضور فعال در صحنه نبرد را نداشت، پیش از آغاز عملیات خیبر، خمینی در ۳۰ بهمن ۱۳۶۲ یکی از نمایندگان خود در شورای عالی دفاع ملی یعنی هاشمی رفسنجانی را به فرماندهیِ ادامهٔ عملیات‌های والفجر منصوب کرد.[persian-alpha 1][46]

در میانه جنگ اختلاف نظراتی میان فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش، علی صیاد شیرازی و محسن رضایی فرمانده کل سپاه پیش آمد

هاشمی رفسنجانی مسئولیت هماهنگی بین ارتش و سپاه را بر عهده گرفته و توسط قرارگاه خاتم‌الانبیا، دو سازمان سپاه و ارتش را با یکدیگر هماهنگ می‌کرد. این ساختار تا ماه‌های آخر جنگ ادامه داشت و ارتش و سپاه گاهی با هم و گاهی به صورت مستقل عملیات‌هایی را انجام می‌دادند. در خرداد ماه سال ۱۳۶۷ ستاد فرماندهی کل قوا برای مدیریت جنگ و نیز به منظور اداره تمامی نیروهای مسلح به صورت متمرکز تشکیل شد. در این زمان هاشمی رفسنجانی، ستاد فرماندهی کل قوا را با ترکیبی از نخست‌وزیر و اعضای دولت وقت و نیز فرماندهان نیروهای مسلح سازماندهی کرد تا این که جنگ در ۲۹ مرداد ۱۳۶۷ با برقراری آتش‌بس به پایان رسید.[47]

فهرست فرماندهان ارتش در طول جنگ

جایگاه	درجه	نام	نگاره	دوران تصدی		نشان‌های افتخار
				آغاز تصدی	پایان تصدی
رئیس ستاد مشترک	سرتیپ	ولی‌الله فلاحی جانشین رئیس ستاد مشترک		آغاز جنگ	۷ مهر ۱۳۶۰[48]
	سرتیپ	قاسمعلی ظهیرنژاد		۹ مهر ۱۳۶۰	۳ آبان ۱۳۶۳[49]
	سرهنگ	اسماعیل سهرابی		۳ آبان ۱۳۶۳[50]	۱۳ اردیبهشت ۱۳۶۷	ن/م
	سرتیپ	علی شهبازی		۱۳ اردیبهشت ۱۳۶۷	پایان جنگ
فرمانده نیروی زمینی	سرتیپ	قاسمعلی ظهیرنژاد		آغاز جنگ	۹ مهر ۱۳۶۰[51]	بالاتر گفته شد
	سرهنگ	علی صیاد شیرازی		۹ مهر ۱۳۶۰[52]	۱۱ مرداد ۱۳۶۵
	سرهنگ	حسین حسنی سعدی		۱۱ مرداد ۱۳۶۵	پایان جنگ
فرمانده نیروی هوایی	سرهنگ	جواد فکوری		آغاز جنگ	۲۱ شهریور ۱۳۶۰	ن/م
	سرهنگ	محمدحسین معین‌پور		۲۱ شهریور ۱۳۶۰	۴ آذر ۱۳۶۲[53]	ن/م
	سرهنگ	هوشنگ صدیق		۴ آذر ۱۳۶۲[54]	۱۰ بهمن ۱۳۶۵	ن/م
	سرهنگ	منصور ستاری		۱۰ بهمن ۱۳۶۵	پایان جنگ
فرمانده نیروی دریایی	ناخدا یکم	بهرام افضلی		آغاز جنگ	۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۲[55]	ن/م
	ناخدا یکم	اسفندیار حسینی		۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۲	۶ تیر ۱۳۶۴[56]	ن/م
	ناخدا یکم	محمدحسین ملک‌زادگان		۶ تیر ۱۳۶۴	پایان جنگ[57]	ن/م

ارتش پس از جنگ ایران و عراق

سید علی خامنه‌ای در مقام فرمانده کل قوا در حال سان دیدن از ارتش

ارتش ایران در طول جنگ حدود ۴۸ هزار کشته داد و به ناوگان نیروی زمینی و هوایی ارتش ایران آسیب زیادی وارد آمد.[58] در سال‌های پس از جنگ به علت تحریم‌ها اعمال شده علیه ایران، جایگزینی این تجهیزات با مدل‌های روز ممکن نبود و ارتش ایران کوشید برخی از این تجهیزات را بومی‌سازی کند و با نگهداری مناسب هنوز تجهیزات باقی مانده از قبل از انقلاب در ارتش در حال خدمتند.

در طی سال‌های بعد از جنگ همچنین، چندین فرمانده دوران جنگ ارتش کشته شدند: منصور ستاری در ۱۵ دی سال ۱۳۷۳ در سانحه سقوط هواپیما در نزدیکی فرودگاه بین‌المللی شهید بهشتی اصفهان به همراه افسران بلندپایه نیروی هوایی مانند علیرضا یاسینی و مصطفی اردستانی کشته شدند.[59][60][61] علی صیاد شیرازی نیز در بامداد ۲۱ فروردین ۱۳۷۸ به وسیله عوامل مسلح سازمان مجاهدین خلق در پوشش رفتگر، مقابل درب منزل مسکونی‌اش واقع در تهران و در برابر دیدگان فرزندش ترور شد.

ارتش ایران در دهه ۱۳۵۰ در عملیات‌های حفظ صلح سازمان ملل متحد شرکت می‌کرد و به عنوان بخشی از نیروهای پاسدار صلح سازمان ملل متحد، گردانی را از ارتش، به ارتفاعات جولان اعزام کرد. پس از انقلاب اسلامی این گردان به ایران بازگشتند و جای خود را به نیروهای ارتش فنلاند دادند.[62][63] در سال ۱۳۷۲، ارتش ایران واحدهای صلح حرفه‌ای خود را دوباره تأسیس کرد و اعلام کرد که آنها آماده هستند تا با دستورالعمل سازمان ملل به محل‌های مورد نیاز اعزام شوند.[64][65]

نیروهای حافظ صلح سازمان ملل از ارتش ایران در سال ۱۳۹۱

از آن زمان، ایران نیروها را در اتیوپی و اریتره در سال ۱۳۸۲ و مأموریت اتحادیه آفریقا در دارفور در سال ۱۳۹۱ مستقر کرده‌است. نیروی دریایی ارتش ایران چندین مأموریت را برای مبارزه با دزدی دریایی در سواحل سومالی به راه انداخته‌است و تاکنون چندین بار ملوانان کشورهای دیگر را از بند دزدان دریایی آزاد کرده‌است.[66][67]

سربازان نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران، در حال تخلیه محموله کمک‌های پزشکی ارسال شده توسط آمریکا از یک فروند لاکهید سی-۱۳۰ هرکولس متعلق به نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا در کرمان برای کمک به زلزله‌زدگان بم، دی ماه ۱۳۸۲

ارتش ایران همچنین در مواقع اضطراری و وقوع حوادث غیرمترقبه مانند زلزله یا سیل با کارهایی مانند پاکسازی جاده‌ها، برقراری ارتباطات برقراری مجدد، تأمین و انتقال کالا، انتقال مصدومان و پرسنل درمانی و راه اندازی بیمارستان‌های صحرایی و مراکز مراقبت به همراه نیروی‌های امدادی در محل حاضر شده‌اند.[68][69]

ساختار سازمانی و کارکنان

ساختار سازمانی ارتش ایران از ۴ نیروی زمینی، هوایی، دریایی و پدافند هوایی، همچنین یک معاونت هماهنگ‌کننده تشکیل می‌شود، که این نیروها و کلیه یگان‌های زیرمجموعه آنها، تحت نظر ستاد فرماندهی کل ارتش فعالیت می‌کنند.

1. ستاد مشترک ارتش: مرکز برنامه‌ریزی و هماهنگی میان ۴ نیروی ارتش را برعهده دارد. این نیروها شامل نیروی زمینی، نیروی پدافند هوایی، نیروی دریایی و نیروی هوایی می‌باشند. لزوم هماهنگی و پشتیبانی هر ۴ نیرو از یکدیگر در جنگ‌ها، باعث به وجود آمدن ستاد مشترک شده‌است. سرلشکر محمدولی قرنی نخستین رئیس ستاد مشترک ارتش پس از وقوع انقلاب ۱۳۵۷ بود. در اواخر سال ۱۳۸۶ ستاد مشترک ارتش، به ستاد فرماندهی کل ارتش تغییر یافت و جایگاه ریاست ستاد مشترک ارتش نیز به معاونت هماهنگ‌کنندهٔ ارتش (و رئیس ستاد مشترک ارتش) تبدیل گردید.
2. نیروی زمینی ارتش (نزاجا): بزرگترین نیروی فعال در نیروهای مسلح ایران است و هم‌اکنون سرتیپ کیومرث حیدری فرماندهی آن را برعهده دارد.
3. نیروی دریایی ارتش (نداجا): مسئولیت حفاظت و صیانت از آب‌های سرزمینی ایران در شمال و جنوب را برعهده دارد و نیز حافظ منافع ایران در آب‌های آزاد بین‌المللی می‌باشد. در حال حاضر فرماندهی نیروی دریایی برعهده دریادار حسین خانزادی است.
4. نیروی هوایی ارتش (نهاجا): مسئولیت حفاظت از مرزهای هوایی ایران و پشتیبانی از نیروهای رزمی را برعهده دارد و فرماندهی آن نیز برعهده سرتیپ خلبان عزیز نصیرزاده می‌باشد.
5. نیروی پدافند هوایی ارتش (پداجا): از خردادماه ۱۳۹۸ با تفکیک پدافند هوایی ارتش از قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا، این یگان به نیروی پدافند هوایی ارتقاء یافت و به عنوان نیروی چهارم ارتش به فعالیت ادامه داد. سازمان و بدنه اصلی این نیرو، از نیروی هوایی ارتش گرفته شده‌است و هم‌اکنون مسئولیت ایجاد امنیت در آسمان و حفاظت از مرزهای هوایی کشور را با مشارکت نیروی هوایی ارتش، برعهده دارد. هم‌اکنون فرماندهی نیروی پدافند هوایی برعهده سرتیپ علیرضا صباحی‌فرد می‌باشد.

یگان‌های تابعه

سلسله مراتب و فرماندهان یگان‌های تابعه ارتش

سازمان	فرمانده	جانشین فرمانده	معاون هماهنگ‌کننده	نشان
ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران	سرلشکر سید عبدالرحیم موسوی[70]	سرتیپ محمدحسین دادرس[71]	دریادار حبیب‌الله سیاری[71]
نیروی زمینی ارتش	سرتیپ کیومرث حیدری[72]	سرتیپ نوذر نعمتی[73]	سرتیپ عباس فلاح[74]
هوانیروز ارتش	سرتیپ‌دوم یوسف قربانی[75]	سرتیپ‌دوم خلبان علی عفیف	سرتیپ‌دوم خلبان فارس شیخی
نیروی دریایی ارتش	دریادار حسین خانزادی[70][71]	دریادار تورج حسنی‌مقدم[70]	دریادار حمزه‌علی کاویانی[70]
هواپیمایی نیروی دریایی ارتش	دریادار دوم اسماعیلیان[10]	نامعلوم	نامعلوم
نیروی هوایی ارتش	سرتیپ خلبان عزیز نصیرزاده[76]	سرتیپ‌دوم خلبان حمید واحدی[77]	سرتیپ‌دوم خلبان مهدی هادیان[77]
نیروی پدافند هوایی ارتش	سرتیپ علیرضا صباحی‌فرد[78]	سرتیپ علیرضا الهامی[79]	سرتیپ دوم ابوالفضل سپهری راد[80]
سازمان عقیدتی سیاسی ارتش	عباس محمدحسنی[81]	احمد جلیلی صفت[82]	سرتیپ اکرم‌نیا
سازمان حفاظت اطلاعات ارتش	سرتیپ محمدحسین حبیبیان[83]	نامعلوم	ندارد
دژبان کل ارتش	سرتیپ‌دوم محمدرضا حسینی[84]	سرهنگ رضا عرفانی‌راد	نامعلوم
سازمان تحقیقات راهبردی	سرتیپ احمدرضا پوردستان[85]	نامعلوم	ندارد

آموزش

دانشگاه‌ها و مراکز آموزش تابعه ارتش جمهوری اسلامی ایران

دانشگاه	تأسیس	مکان	نشان	پرچم
دانشگاه افسری امام علی	۱۳۰۰	تهران
دانشگاه فرماندهی و ستاد آجا	۱۳۱۴	تهران
دانشگاه علوم دریایی امام خمینی	۱۳۵۹	نوشهر
دانشگاه هوایی شهید ستاری	۱۳۶۷[86]	تهران
دانشگاه علوم پزشکی ارتش	۱۳۷۲	تهران
مرکز آموزش تخصص‌های دریایی باقرالعلوم	؟	رشت
دانشگاه فارابی	؟	تهران
دانشگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا	۱۳۹۲	تهران

استراتژی نظامی

ارتش جمهوری اسلامی ایران
فرماندهی
فرمانده کل فهرست فرماندهان
نیروهای چهارگانه
نیروی زمینی نیروی دریایی نیروی هوایی نیروی پدافند هوایی
نهادهای دیگر
هوانیروز هوادریا قرارگاه پدافند هوایی دژبان کل حفاظت اطلاعات عقیدتی سیاسی
نهادهای سابق
ستاد مشترک
دانشگاه‌ها
فرماندهی و ستاد افسری امام علی علوم و فنون دریایی علوم و فنون هوایی پدافند هوایی علوم پزشکی ارتش حفاظت اطلاعات فارابی
پرسنل
رسته‌های نظامی درجه‌های نظامی
رده

دکترین نظامی نیروهای مسلح ایران بر پایه مادهٔ ششم قانون ارتش جمهوری اسلامی ایران، بر ۷ اصل؛ اسلامی‌بودن، ولایی‌بودن، مردمی‌بودن، خودکفایی، انضباط، اقتدار و سادگی، استوار می‌باشد.

1. اسلامی بودن: در تشکیل و تجهیز نیروهای مسلح، اساس و ضابطه، مکتب اسلام است، به نحوی که بر همه شئون و ابعاد آن، ضوابط و مقررات شرع، حاکمیت داشته باشد.
2. ولایی بودن: نیروهای مسلح، تحت فرمانِ فرماندهی کل بوده و اصل وحدت فرماندهی، در تمامی رده‌های آن حاکم می‌باشد. دستور فرمانده در صورتی که مغایر با دستورهای مسلم شرع، فرمان‌های فرماندهی کل و حاکمیت نظام و قوانین جمهوری اسلامی ایران نباشد، لازم‌الاجرا است.
3. مردمی بودن: نیروهای مسلح همواره در کنار مردم و در جهت مصالح و آرمان‌های امت اسلامی، انجام وظیفه می‌نمایند و در زمان صلح نیز به درخواست دولت، افراد و تجهیزات فنی خود را، در حدی که به آمادگی رزمی آن‌ها آسیبی وارد نشود، در جهتِ خدمت به مردم، به کار می‌گیرند.
4. خودکفایی: نیروهای مسلح با بهره‌گیری از تمامی توان خود در جهت رسیدن به خودکفایی تلاش می‌نمایند.
5. انضباط: نیروهای مسلح باید با ایجاد انضباط معنوی برخاسته از اعتقاد و ایمان پرسنل، وضع مقررات منطقی و عادلانه و برقراری سیستم‌های تشویق و تنبیه، زمینه اجرای کامل دستورها و مقررات را فراهم سازند.
6. سادگی: در نیروهای مسلح در تمامی زمینه‌ها اعم از طرح‌ریزی‌های ستادی، اعمال مدیریت، به‌کارگیری سیستم‌ها و روش‌ها، گزینش تکنولوژی و صدور دستورالعمل‌ها، باید اصلِ سادگی رعایت شود. تشکیلات غیر ضروری و تشریفات بی‌مورد، حذف و روش‌های یکنواخت‌سازی، مورد توجه قرار گیرد.
7. اقتدار: نیروهای مسلح می‌بایست از چنان آمادگی، تحرک و اقتداری برخوردار باشند، که بتوانند با بهره‌گیری از تمامی امکانات جمهوری اسلامی، جرأت تعرض را از دشمنانِ آشکار و نهان، سلب نمایند.
8. دفاعی بودن: نیروهای مسلح با بهره‌گیری از تمامی توان خود دشمن را از تعرض بازداشته و در برابر هر گونه تجاوز دفاع نموده و متجاوز را تنبیه و سرکوب می‌نمایند و در عین اعتقاد به اصل عدم تعرض، ملل مسلمان یا مستضعف غیرمعارض با اسلام را برای دفاع از خود، یاری می‌کنند.[10]

مأموریت و وظیفه‌ها

مأموریت اصلی ارتش جمهوری اسلامی ایران، آمادگی و مقابله در برابر هرگونه تجاوز نظامی علیه استقلال و دفاع از منافع کشور و تمامیت ارضی نظام جمهوری اسلامی ایران است.[10][11] بنابر مادهٔ هفتم قانون ارتش جمهوری اسلامی ایران، مصوب مهرماه ۱۳۶۶، مأموریت و وظایف ارتش به صورت زیر است:

• آمادگی و مقابله در برابر هرگونه تجاوز نظامی علیه استقلال، تمامیت ارضی، نظام جمهوری اسلامی ایران و منافع کشور.
• همکاری با نیروی انتظامی و سپاه پاسداران، در مقابله با اشرار، یاغیان، قاچاقچیان، تجزیه‌طلبان و جریانات برانداز نظام، در مواقع ضروری و بنا به‌دستور.
• آمادگی جهت همکاری با سپاه پاسداران در کمک به ملل مسلمان و مستضعفِ غیرمعارض با جهان اسلام، در دفاع از خود، در برابر تهدید و تجاوز نظامی، بنا به درخواست آنان و بنا به دستور.
• در اختیار قرار دادن افرادی که در استخدام ارتش هستند و تجهیزات فنی آنها، بنا به درخواست دولت در اجرای اصل ۱۴۷ قانون اساسی و با رعایت کامل موازین عدل اسلامی، در حدی که بنا به تشخیص شورای عالی دفاع، به آمادگی رزمی ارتش آسیبی وارد نشود.
• سازماندهی، آموزش، تجهیزات و گسترش نیروهای زمینی، هوایی و دریایی، متناسب با امکانات و تهدیدات، برای انجام مأموریت‌های محوله.
• تلاش مداوم و مستمر در جهت حاکمیت کامل فرهنگ و ضوابط اسلامی در ارتش و وزارت دفاع و سازمان‌های وابسته به آنها.
• آماده نمودن مردم برای دفاع مسلحانه از کشور و نظام جمهوری اسلامی، در چهارچوب قانون خدمت وظیفه عمومی.
• کمک به سپاه پاسداران، در آموزش و سازماندهی.
• اقدامات لازم در جهت نیل به خودکفایی در کلیه زمینه‌ها از قبیل؛ صنعتی، آموزشی، تدارکاتی، اطلاعاتی، روش‌ها و سازماندهی.
• اقدامات لازم در زمینه کسب اطلاع از اوضاع، رویدادها و تحولات سیاسی-نظامی آشکار و نهان منطقه و جهان و ارزیابی مستمر تهدیدات و توان رزمی دشمنان بالفعل و بالقوه.
• تلاش مداوم و مستمر در جهت حفظ و صیانت ارتش و وزارت دفاع و سازمان‌های وابسته به آن‌ها، در زمینه‌های امنیتی.
• ایجاد تسهیلات لازم برای همکاری سپاه پاسداران با ارتش، در مواقع ضروری که شورای عالی دفاع تعیین می‌نماید.[10]

بخش مالی و بودجه

در سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ تقریباً ۲۰ درصد از بودجهٔ نظامی ایران، سهم ارتش بوده‌است. در سال ۱۳۹۷ بودجهٔ سالیانه ارتش (ستاد مشترک ارتش) ۹ هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان اعلام گردید.[87][88][89] افزون بر این، در سال ۱۳۹۷ بودجه سازمان عقیدتی سیاسی ارتش؛ ۳۷ میلیارد تومان، دانشگاه‌های افسری ارتش (شامل: دانشگاه افسری نیروی زمینی، دانشگاه علوم دریایی، دانشگاه هوایی و دانشگاه پدافند هوایی) بیش از ۳۱ میلیارد تومان، سازمان حفاظت اطلاعات ارتش؛ ۲۰ میلیارد تومان و دانشگاه علوم پزشکی ارتش؛ ۱۰ میلیارد تومان بود. در لایحه بودجه ۱۴۰۰ بودجه ارتش بیش از ۲۰ هزار میلیارد تومان شده‌است.[90][91]

فرماندهان

فهرست زیر، فرماندهان ارتش جمهوری اسلامی ایران را شامل می‌شود، که از ۱۳۵۷ تحت عنوان رئیس ستاد مشترک ارتش و از ۱۳۸۶ تاکنون نیز بعنوان فرمانده کل ارتش نامیده می‌شود. در این فهرست درجه‌های فرماندهان در هنگام انتصاب قید شده‌است.

• سرلشکر محمدولی قرنی (۱۳۵۸–۱۳۵۷)
• سرلشکر ناصر فربد (۱۳۵۸)
• سرلشکر محمدحسین شاکر (۱۳۵۸)
• سرلشکر محمدهادی شادمهر (۱۳۵۹–۱۳۵۸)
• سرتیپ ولی‌الله فلاحی (۱۳۶۰–۱۳۵۹)
• سرلشکر قاسمعلی ظهیرنژاد (۱۳۶۳–۱۳۶۰)
• سرتیپ‌دوم اسماعیل سهرابی (۱۳۶۷–۱۳۶۳)
• سرلشکر علی شهبازی (۱۳۷۹–۱۳۶۷)
• سرلشکر محمد سلیمی (۱۳۸۴–۱۳۷۹)
• سرلشکر عطاءالله صالحی (۱۳۹۶–۱۳۸۴)
• سرلشکر سید عبدالرحیم موسوی (تاکنون–۱۳۹۶)

نقش در سرکوب اعتراض‌ها

در اسفند ۱۳۹۹، کیومرث حیدری، فرمانده نیروی زمینی ارتش در این دوره، اعلام کرد که ارتش جمهوری اسلامی در سرکوب اعتراضات نقش اثرگذاری داشته‌است. او پس از سفارش بر آن که ارتش با موافقت رئیس ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی در سرکوب اعتراضات درون شهرها شرکت کرده‌است، این را کاری «افتخارآمیز» و نشان «ولایت‌مداری» دانست. او در مورد سرکوب اعتراضات، از نام «ناآرامی‌های دی ماه سال ۹۷» بهره‌برد و پیش از این نیز گزارش‌های دیگری از مشارکت ارتش ایران در سرکوب اعتراض‌های دی ۹۶ و به ویژه اعتراضات آبان ۹۸ نشر یافته بود.[92][93][94]

در سال ۱۴۰۰، کیومرث حیدری، فرمانده نیروی زمینی ارتش که به «فرمانده سرکوب» نیز آوازه دارد، نشان درجه یک فتح نیروهای مسلح را با حکم علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران برای بزرگداشت کارهایش برای «سرکوب داخلی» و «مداخلات منطقه‌ای»، دریافت کرد.[95]

نقدهای پیرامون و جنجال‌ها

برج آزادی (۱۴۰۰)

در کردن ۸ توپ برای نوروز ۱۴۰۰ در کنار برج توسط ارتش جمهوری اسلامی ایران که نقدهای بسیاری را برانگیخت.

پس از آیین توپ در کردنِ تحویل سال ۱۴۰۰ در کنار برج آزادی، که دست کم، از دوران قاجار، به دور از بناهای تاریخی ایران انجام می‌شده‌است، در امتداد جایی که توپ‌ها مستقر بودند، ترک‌هایی در برج، پدید آمد.[96] این کار، توسط لشکر ۲۳ نیروی زمینی و دژبان کل ارتش جمهوری اسلامی با همکاری شهرداری تهران انجام شد و مدیر اجرایی برج، از آن، اظهار بی‌اطلاعی کرد.[96] زهرا نژادبهرام از شورای شهر تهران، در دوم فروردین ۱۴۰۰، در واکنش به انتقادهای این رویداد، ادعا کرد که شلیک توپ کنار برج، با تأیید سازمان میراث فرهنگی ایران و فرماندهان ارتش جمهوری اسلامی انجام شده‌است.[97] یک نمایندهٔ مجلس ایران نیز این کار ارتش جمهوری اسلامی را «تعجب‌برانگیز» دانست.[98]

جستارهای وابسته

• ستاد کل نیروهای مسلح
• ارتش شاهنشاهی ایران

پانویس

1. محسن رضایی مشکل مذکور را بدین صورت شرح داده‌است: به دلیل اینکه ارتش آیت‌الله خامنه‌ای را کاملاً قبول و از ایشان حرف‌شنوی داشت و من هم خودم با ایشان بسیار هماهنگ بودم، در عملیات والفجر مقدماتی من نزد امام رفتم و از ایشان خواستم آیت‌الله خامنه‌ای که ریاست‌جمهوری را بر عهده داشتند، به فرماندهی جنگ منصوب کنند. زمانی که این موضوع را با امام مطرح کردم، ایشان گفتند که من هم خودم چنین چیزی در ذهنم بوده‌است ولی این موضوع را به کسی نگویید تا من تصمیمی بگیرم. هنگامی که امام می‌خواستند حکم فرماندهی آیت‌الله خامنه‌ای را امضا کنند، نمی‌دانم چرا [حکم فرماندهی جنگ] به [حکمِ] تمشیت امور سپاه و ارتش تبدیل شد. ظاهراً به امام گفته بودند که ایشان رئیس‌جمهور است، اگر بروند و اتفاقی برایشان بیفتد در دنیا می‌گویند که ما رئیس‌جمهور ایران را کشتیم و اعتبار بین‌المللی ما خدشه‌دار می‌شود؛ وگرنه امام تصمیمشان این بود که ایشان را به فرماندهی جنگ منصوب کنند. تا زمان اجرای عملیات خیبر، آیت‌الله خامنه‌ای مسئول بودند و ظاهراً ستادی هم برپا کرده بودند.[45]

منابع

2. «عقیدتی سیاسی ارتش از هشت سال دفاع مقدس تا حضور در آبهای بین‌المللی». پایگاه اطلاع‌رسانی نداجا. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۷ دسامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۰۶-۱۰-۱۳۹۷. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
3. «ارتش شعار اقتصاد مقاومتی را از سال‌های پیش عملی کرده‌است». خبرگزاری ایمنا. ۰۴-۰۲-۱۳۹۵. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۷ دسامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۰۶-۱۰-۱۳۹۷. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی=،|تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
4. «ارتش فدای ملت». همشهری آنلاین. ۲۸-۰۱-۱۳۸۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ سپتامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۰۶-۱۰-۱۳۹۷. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی=،|تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
5. «تانک کرار به زودی وارد چرخه دفاعی کشور می‌شود». پایگاه اطلاع‌رسانی ارتش. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ دسامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۰۶-۰۵-۱۳۹۷. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
6. Ward, Steven R. (2014), Immortal, Updated Edition: A Military History of Iran and Its Armed Forces, Georgetown University Press, p. 209, ISBN 978-1-62616-065-1
7. بودجه-دفاعی-نظامی-کشور-در-سال-۹۹-چقدر-است؟, خبرگزاری میزان, 18 آذر 1398 https://www.mizanonline.com/fa/news/575259/بودجه-دفاعی-نظامی-کشور-در-سال-۹۹-چقدر-است Check date values in: |date= (help); Missing or empty |title= (help)
8. آجا | ارتش | ارتش جمهوری اسلامی ایران تسنیم
9. «Country Profile: Iran» (PDF). Library of Congress – Federal Research Division. کتابخانه کنگره. ۱۳۸۷. صص. ۲۰. دریافت‌شده در ۱۳۹۷. تاریخ وارد شده در |بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
10. ماده ۱۳ قانون ارتش جمهوری اسلامی ایران
11. اصل ۱۴۳ قانون اساسی
12. بازدید فرمانده ارتش تسنیم
13. Nixon, Kissinger, and the Shah: the origins of Iranian primacy in the Persian Gulf
14. history.navy.mil: USS Stormes
    2. ^ navsource.org USS Zellars
    "Thirty minutes to choose your fighter jet: how the Shah of Iran chose the F-14 Tomcat over the F-15 Eagle". The Aviationist. Retrieved 2015-09-02.
    "The Imperial Iranian Ground Force." aryamehr.org. Retrieved 2015-09-02.
    "IIAF - F-5". www.iiaf.net. Archived from the original on 24 September 2015. Retrieved 2015-09-02.
    "Phantom with Iran". www.joebaugher.com. Retrieved 2015-09-02.
    "[2.0] Second-Generation Cobras". www.airvectors.net. Retrieved 2015-09-10.
15. register http://armstrade.sipri.org/armstrade/page/trade register Check |url= value (help). Missing or empty |title= (help)
16. Times, Elaine Sciolino, Special to the New York (1986-04-01). "DOCUMENTS DETAIL ISRAELI MISSILE DEAL WITH THE SHAH". The New York Times. ISSN 0362-4331. Retrieved 2015-09-10.
17. "F-16 Air Forces - Cancelled Orders". www.f-16.net. Retrieved 2015-09-09.
18. McGlinchey, Stephen (2014-06-05). US Arms Policies Towards the Shah's Iran. Routledge. ISBN 978-1-317-69709-1.
19. Tessmer, Arnold L. (1995-09-01). Politics of Compromise: NATO and AWACS. DIANE Publishing. ISBN 978-0-7881-2154-8.
20. Bahgat, Gawdat (2019). "Iran's Ballistic-Missile and Space Program: An Assessment". Middle East Policy. 26 (1): 31–48. doi:10.1111/mepo.12398. ISSN 1475-4967.
21. "From friends to foes: How Israel and Iran turned into arch-enemies". Haaretz.com. Retrieved 2020-10-15.
22. Times, Elaine Sciolino, Special to the New York (1986-04-01). "DOCUMENTS DETAIL ISRAELI MISSILE DEAL WITH THE SHAH". The New York Times. ISSN 0362-4331. Retrieved 2015-09-10.
23. https://www.in2013dollars.com/us/inflation/1978?amount=10000000000
24. Nuclear Iran: The Birth of an Atomic State By David Patrikarakos
25. "This Page Has Been Deleted or Moved form Iran Map". Retrieved 10 November 2014.
26. درودیان و رشید، «گفتگو با امیر حسنی سعدی»، نگین ایران، ۳۲.
27. دانشنامه جهان اسلام ۲.
28. درودیان و رشید، «گفتگو با امیر حسنی سعدی»، نگین ایران، ۳۲ و ۳۴.
29. «نقش ارتش در…»، پایگاه اطلاع‌رسانی ارتش.
30. علایی، «راز موفقیت ایران در جنگ تحمیلی»، خبر آنلاین.
31. «مروری بر ۱۲ قطعنامه سازمان ملل در خصوص جنگ تحمیلی عراق علیه ایران». ۵ مهر ۱۳۸۶. بایگانی‌شده از اصلی در 26 ژانویه 2013. دریافت‌شده در ۱۳۸۸/۶/۴. خبرگزاری مهر تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید= را بررسی کنید (کمک)
32. Sonnenberg، The Iran-Iraq War.
33. McLaurin، Military Operations.
34. سی‌پنج سالگی سقوط خرمشهر؛ 'مقاومت با آخرین فشنگ‌ها، بی‌بی‌سی فارسی
35. روزشمار حمله عراق به خرمشهر
36. «آغاز و پایان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ سپتامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۱۷ اکتبر ۲۰۱۹.
37. Verlag Dr. Köster Berlin - Möller, Harald: Geheime Waffenlieferungen der (...)
38. Goodarzi، ۴۵–۴۶.
39. Bombed by Blinders - Part 1
40. «نقش ارتش در…»، پایگاه اطلاع‌رسانی ارتش.
41. Sonnenberg، The Iran-Iraq War.
42. «آیا سقوط هواپیمای فرماندهان جنگ عمدی بود؟»، تاریخ ایرانی.
43. «نقش ارتش در…»، پایگاه اطلاع‌رسانی ارتش.
44. اردستانی، «تاریخ شفاهیِ فرماندهان جنگ ایران و عراق»، نگین ایران، ۹.
45. درودیان، «گفتگوی سردار غلامعلی رشید با سردار محسن رضایی»، نگین ایران، ۷۴.
46. عسگری، «هدف از تشکیل قرارگاه خاتم‌الانبیا»، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.
47. «نقش ارتش در…»، پایگاه اطلاع‌رسانی ارتش.
48. Schahgaldian and Barkhordarian, “The Iranian Military…”, 114.
49. Schahgaldian and Barkhordarian, “The Iranian Military…”, 115.
50. Schahgaldian and Barkhordarian, “The Iranian Military…”, 115.
51. Schahgaldian and Barkhordarian, “The Iranian Military…”, 112.
52. Schahgaldian and Barkhordarian, “The Iranian Military…”, 112.
53. Schahgaldian and Barkhordarian, “The Iranian Military…”, 112.
54. Schahgaldian and Barkhordarian, “The Iranian Military…”, 112.
55. Schahgaldian and Barkhordarian, “The Iranian Military…”, 113.
56. Schahgaldian and Barkhordarian, “The Iranian Military…”, 114.
57. Schahgaldian and Barkhordarian, “The Iranian Military…”, 114.
58. ایسنا. «ارتش پس از جنگ نیز امنیت مرزها را حفظ کرده‌است».
59. پایگاه اطلاع‌رسانی ارتش جمهوری اسلامی ایران. «مراسم گرامیداشت سالروز شهادت شهید ستاری و همرزمانش برگزار شد».
60. . روزنامه اطلاعاات. ۱۶ دی ۱۳۹۴. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
61. پایگاه اطلاع‌رسانی شهید ستاری (۱۱ دی ۱۳۹۳). «بزرگداشت بیستمین سالگرد شهادت شهید سرلشکر ستاری و همرزمانش».
62. Mays, Terry M. (2010), Historical Dictionary of Multinational Peacekeeping, Historical Dictionaries of International Organizations, 29, Scarecrow Press, p. 279, ISBN 0-8108-7516-0
63. Iran: Country Study Guide, World Country Study Guide Library, 78, Int'l Business Publications, 2005, p. 141, ISBN 0-7397-1476-7
64. "Iranian Peacekeepers Ready to Serve UN Missions, Anytime, Anywhere—Army Colonel". United Nations Information Centre - Tehran. 26 May 2015. Archived from the original on 16 October 2017. Retrieved 25 April 2016.
65. "Iran peacekeepers deployed in Darfur". Press TV. 21 April 2012. Retrieved 25 April 2016.
66. Wilkin, Sam (8 April 2015). Pomeroy, Robin, ed. "Iran deploys warships off Yemen's coast". Reuters. Retrieved 25 April 2016.
67. Wilkin, Sam (7 January 2012). Pomeroy, Robin, ed. "US navy frees Iranians held by pirates". Al Jazeera. Retrieved 25 April 2016.
68. Razani, Reza (1973), The Engineering Aspects of the Qir Earthquake of 10 April 1972 in Southern Iran: A Report to the National Science Foundation, National Academies, p. 141
69. Abolghasemi, Hassan; Poorheidari, Gholamreza; Mehrabi, Ali; Foroutan, Ghasem (October 2005), "Iranian military forces in the Bam earthquake", Military Medicine, 170 (10): 859
70. ۳۲ انتصاب نظامی در سال ۹۶/ ورود فرماندهان جدید
71. سه انتصاب جدید در ارتش/ دریادار خانزادی فرمانده نداجا/ امیر دادرس جانشین فرمانده ارتش/ دریادار سیاری معاون هماهنگ‌کننده ارتش
72. فرماندهی جدید نیروی زمینی ارتش را بهتر بشناسیم
73. جانشین جدید فرمانده نیروی زمینی ارتش را بهتر بشناسیم
74. «معاون هماهنگ‌کننده جدید نیروی زمینی ارتش منصوب شد».
75. انتصاب فرمانده جدید هوانیروز ارتش
76. فرمانده نیروی هوایی ارتش ایران تغییر کرد
77. جانشین فرمانده و معاون هماهنگ‌کننده نیروی هوایی ارتش منصوب شدند
78. سید علی خامنه‌ای (28-05-2019). «انتصاب فرمانده قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء و فرمانده پدافند هوایی ارتش». Khamenei.ir. بایگانی‌شده از اصلی در 28-05-2019. دریافت‌شده در 29-05-2019. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی=،|تاریخ=،|تاریخ بایگانی= را بررسی کنید (کمک)
79. امیر علیرضا الهامی جانشین فرمانده قرارگاه پدافند هوایی شد
80. رئیس ستاد نیروی پدافند هوایی ارتش: دشمنان به دنبال حذف قدرت دفاعی ما هستند البته این خواب پریشانی‌شان تعبیر شدنی نیست.
81. حجت‌الاسلام محمدحسنی رئیس سازمان عقیدتی سیاسی ارتش شد
82. حجت‌الاسلام جلیلی صفت جانشین سازمان عقیدتی سیاسی ارتش شد
83. «آیین تکریم و معارفه فرمانده کل ارتش برگزار شد». تارنمای رسمی آجا. ۴ شهریور ۱۳۹۶. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۶ دسامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۳ مهر ۱۳۹۷.
84. سرهنگ حسینی فرمانده جدید دژبان کل ارتش شد
85. «گفتگوی رئیس سازمان تحقیقات راهبردی ارتش با تابناک». تابناک.
86. آشنایی با دانشگاه هوایی شهید ستاری - همشهری آنلاین
87. راستی‌آزمایی: بودجه نهادهای نظامی در ایران چقدر است؟
88. بودجه دفاعی ایران چقدر است؟
89. بودجه نظامی جهان؛ کاهش در روسیه، افزایش چشمگیر در ایران و عربستان
90. سازمان برنامه و بودجه. «لایحه بودجه سال 1397 کل کشور». انتشارات سازمان برنامه و بودجه کشور. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ دسامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۰۵-۱۰-۱۳۹۷. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
91. [ماده واحده و جداول کلان منابع و مصارف بودجه ۱۳۹۷]
92. «کیومرث حیدری، فرمانده نیروی زمینی: ارتش در سرکوب اعتراضات و ناآرامی‌ها نقش مؤثری داشت». ایران اینترنشنال. ۲۰۲۱-۰۳-۱۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۱۲.
93. Welle (www.dw.com)، Deutsche. «فرمانده نیروی زمینی ارتش: در سرکوب ناآرامی‌ها شرکت داشتیم | DW | 11.03.2021». DW.COM. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۱۲.
94. «افشای حضور ارتش ایران در برخورد با اعتراضات». BBC News فارسی. ۲۰۲۱-۰۳-۱۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۱-۰۶-۱۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۱۲.
95. ««نشان درجه یک» به فرمانده ارتشی برای سرکوب و مداخلات منطقه‌ای». العربیه فارسی. ۲۰۲۱-۰۴-۲۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۱-۰۶-۱۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۱۲.
96. لندن، کیهان (۲۰۲۱-۰۳-۲۸). «تخریب «شهیاد» پس از شلیک توپ‌های ارتش؛ مدیر اجرایی برج «آزادی»: با ما هماهنگ نشد، بی‌خبر بودیم!». KayhanLondon کیهان لندن. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۱-۰۴-۱۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۱۰.
97. «ترک‌های جدید در برج آزادی پس از شلیک توپ تحویل سال نو | نماد بازشناسی ایران| DW». DW.COM. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ آوریل ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۱۰.
98. «طراح برج شهیاد: باورم نمی‌شد کنار برج توپ شلیک کرده باشند». IranWire | خانه. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۱-۰۴-۱۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۱۰.

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به ارتش جمهوری اسلامی ایران در ویکی‌گفتاورد موجود است.

• ویکی‌پدیای انگلیسی

پیوند به بیرون

• وبگاه رسمی