نظام جمهوری اسلامی ایران

نظام جمهوری اسلامی ایران
	نشان رسمی جمهوری اسلامی ایران
تشکیل	۱۲ فروردین ۱۳۵۸; (۴۲ سال پیش)
قلمرو قدرت	ایران
قوه مقننه
مجلس	مجلس شورای اسلامی
محل مجلس	ساختمان مجلس شورای اسلامی
قوه مجریه
رئیس	نخست‌وزیر (۱۳۵۸–۱۳۶۸); رئیس‌جمهور (از ۱۳۶۸)
انتخاب‌کننده	انتخابات ریاست‌جمهوری
مقر	پاستور
سازمان‌اصلی	دولت ایران
سازمان‌اجرایی	هیئت دولت ایران
قوه قضائیه
عالی‌ترین نهاد قضایی	قوه قضائیه ایران
مقر	کاخ دادگستری تهران

نظام جمهوری اسلامی ایران نام حکومت کنونی ایران است که بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران برپایهٔ جمهوریت و اسلام‌گرایی بنا نهاده شده‌است.[1][2] جمهوری اسلامی ایران، در پی پیروزی انقلاب ۱۳۵۷ ایران، طی همه‌پرسی مربوطه در روزهای ۱۰ و ۱۱ فروردین ۱۳۵۸ با پرسش «جمهوری اسلامی، آری یا نه؟» با رای ۹۸٫۲٪ درصدی آری، رسمیت پیدا کرد.[3] برخی از پژوهشگران آکادمیک نیز حکومت ایران را نظامی تمامیت‌خواه و اقتدار گرا با گرایش به ولایت فقیه قلمداد می‌کنند.[4][5][6] با تصویب مجلس شورای اسلامی، تأسیس حزب نه تنها برای مخالفان بیرون از نظام، بلکه حتی گروه‌های منحل شده اصلاح طلب هم اجازه فعالیت ندارند.[7] طبق آمار شاخص دموکراسی در نظام جمهوری اسلامی، تکثرگرایی سیاسی «صفر» است و طبق قوانین اساسی ایران هیچ‌یک از افراد و احزاب مخالف نظام جمهوری اسلامی حق فعالیت سیاسی، اجرا و بر عهده‌گیری سمت‌های مختلف را ندارند و به رسمیت شناخته نمی‌شوند.[8][9]

حکومت جمهوری اسلامی ایران در فهرست رژیم‌های درمانده و در شاخص کشورهای شکننده و آسیب‌پذیر مابین نارنجی و قرمز قرار دارد.[10] و در دورهٔ حکومت خود با امواجی از نارضایتی‌های مردم روبرو شده‌است که افزایش شکاف طبقاتی، فساد سیستماتیک دولتی و فشارهای خارجی، بر نارضایتی همگانی افزوده‌است و به اعتراضات سراسری منجر شده‌است.[11][12]

این نظام نوعی جمهوری اسلامی مبتنی بر ولایت فقیه است و ساختار سیاسی آن شامل مجلس خبرگان رهبری، رهبر ایران، و قوه مجریه، قوه مقننه (مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان) و قوه قضائیه است. همچنین مجمع تشخیص مصلحت نظام و شورای عالی امنیت ملی، شورای عالی انقلاب فرهنگی، شورای عالی فضای مجازی، شوراهای اسلامی شهر و روستا در آن فعالیت می‌کنند. رهبر فرمانده کل قوا محسوب می‌شود. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۵۸ توسط مجلس خبرگان قانون اساسی در ۱۷۵ اصل نوشته شد.

پیدایش

نقش تصویری که روح‌الله خمینی از حکومت ارائه داد

روح‌الله خمینی در زمان اقامت خود در فرانسه نظام مورد نظر خورد را بر پایه «آزادی عقیده و بیان» و همچنین حکومتی «برای همه اقلیت‌های مذهبی آزادی به‌طور کامل خواهد بود و هر کس خواهد توانست اظهار عقیده خودش را بکند»[13] تصویری که روح‌الله خمینی از خود پیش از انقلاب ارائه داده بود باعث شده بود که یکسال پیش از سقوط حکومت شاه مقامات ارشد سفارت آمریکا به این نتیجه برسند که نهضت اسلامی به رهبری «نمادین» خمینی ویژگی‌های دموکراتیک دارد.[14]

در مدت ۱۱۲ روز اقامت در نوفل لوشاتو، خمینی حدود ۴۰۰ مصاحبه انجام داد و این وعده‌ها را به ملت ایران داد:[15][16]

حکومت اسلامی یک حکومت دمکراتیک به معنای واقعی کلمه خواهد بود.
همه حقوق بشری و از جمله حقوق اقلیتهای مذهبی کاملاً رعایت خواهد شد.
من در ایران آینده هیچ سمت و مسئولیتی جز رهبر روحانی مردم نخواهم داشت.
کشور ما در منازعه میان اسرائیل و عرب‌ها باید به کلی بی‌طرف بماند.
ما ساواک را منحل خواهیم کرد و همه گروه‌های چپ حق خواهند داشت آزادانه به بیان عقاید خود و فعالیت سیاسی بپردازند.
نباید به زندانیان و محکومان دشنام داد و به آنها سیلی زد.
در زمینه سیاسی و در زمینه اجتماعی، زن برابر با مرد و حق مشارکت در امور را دارد.
در تشکیل دولت، زن مانند مرد حق انتخاب کردن و انتخاب شدن را دارد و کاملاً با یکدیگر برابرند.

نقش همه‌پرسی

خمینی: در جمهوری اسلامی همه به حقوقشان می‌رسند

در ۱۲ فروردین ۱۳۵۸ در شرایطی که نه قانون اساسی ایران تدوین شده بود و نه تعریفی از جمهوری اسلامی ارائه شده بود جمهوری اسلامی مورد همه‌پرسی قرار گرفت[17] در واقع همه‌پرسی برای خمینی و طرفداران او راهی برای مشروعیت بخشیدن بر تسلط یافتن‌شان بود.[18] که در نهایت ۹۸٫۲ درصد شرکت‌کنندگان به آن رای آری دادند و بدین ترتیب نظام حاکم بر ایران از نظام شاهنشاهی ایران به نظام جمهوری اسلامی تغییر یافت. امکان همه‌پرسی جمهوری اسلامی پس از به قدرت رسیدن علی خامنه‌ای و با اضافه کردن اصل ۱۷۷ در قانون اساسی در سال ۱۳۶۸ عملاً غیرممکن شد. همه‌پرسی سال ۱۳۵۷ در حالی انجام شد که حداقل سن شرکت در همه‌پرسی ۱۶ سال بوده‌است. براساس سرشماری نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ شهروندانی که در همه‌پرسی شرکت کرده بودند حداقل ۵۳ سال داشتند که به معنی حضور ۱۵٫۵ درصد از کل شهروندان ایرانی در همه‌پرسی سال ۱۳۵۷ بوده‌است.[19]

نقش عوامل خارجی

بر باور عده‌ای انقلاب ایران توطئه‌ای طرح‌ریزی شده از سوی نیروهای خارجی بوده‌است که در مقابل عده‌ای دیگر چنین نظری را ریشه در باور مردم ایران به تئوری توطئه می‌دانند.[20] بر اساس اسنادی که سازمان سیا در سال ۲۰۰۵ از حالت طبقه‌بندی شده خارج کرد از ارتباط روح‌الله خمینی با دولت آمریکا حکایت دارد. بر این اساس در نیمه آبان ۱۳۴۲، روح‌الله خمینی به دولت جان اف کندی پیام می‌دهد که از حملات لفظی‌اش سوء تعبیر نشود زیرا او از منافع آمریکا در ایران حمایت می‌کند.[21] رونالد ریگان چهلمین رئیس‌جمهور آمریکا در مناظره انتخاباتی خود در مقابل رقیب دموکرات خود عنوان کرد که سیاست اشتباه ایالات متحده باعث سقوط شاه ایران شده‌است و آن را «لکه سیاهی» در تاریخ ایالات متحده دانست.[22] در نقل قولی دیگر جورج بوش پدر بیان می‌کند «مأموریتی که به ژنرال هویزر به منظور فلج کردن ارتش ایران تفویض شد، یک خطای بزرگ بود» که مثال دیگری است که از نوع نگاه آمریکا به دوران اقامت روح‌الله خمینی در پاریس حکایت دارد.[22]

نوع حکومت

برابر قانون اساسی دولت جمهوری اسلامی ایران اصول حکومت جمهوری اسلامی بر پایه جمهوریت و اسلامیت بنا شده‌است، این قانون «جمهوریت» را رای و اراده مردم در اداره امور کشور و «اسلامیت» را مطابقت داشتن قوانین با دین اسلام می‌داند.[23] در مقابل منتقدان نوع نظام سیاسی ایران را نه پارلمانی و نه ریاست جمهوری بلکه نظام ولایت فقیه می‌دانند که در اساس و بنیاد ربطی به دموکراسی و جمهوریت ندارد.[24]

حکومت اسلامی

علی مطهری نمایندهٔ مجلس در سال ۱۳۹۹ تأکید کرد که «در حال انتقال از حکومت جمهوری اسلامی به حکومت اسلامی هستیم» و اعلام کرد که عده‌ای در حکومت به صورت جدی به دنبال حکومت اسلامی هستند چرا که رأی مردم را تزئینی می‌دانند.[25] به گفتهٔ او این افراد اعتقاد دارند که «مجلس یک نهاد مشورتی و نهادی است که باید منویات رهبری را اجرا کند» و «رئیس‌جمهور مستقیماً باید منصوب رهبری باشد».[25] همچنین سید علی خامنه‌ای همواره در صورت تمایل توانسته اکثریت مجلس را به رأی دادن یا ندادن به موضوعات مشخص وادار کند.[26] به نظر می‌رسد که رهبر جمهوری اسلامی در سال‌های اخیر به تدریج قدرت نهادهای غیرانتصابی را کاهش و در مقابل قدرت سپاه پاسداران را افزایش داده‌است که در نتیجه سپاه پاسداران، به عنوان نهادی که از حمایت علی خامنه‌ای برخوردار بوده همواره برای دولت، مجلس یا سایر نهادهای انتصابی نظام از جمله قوه قضاییه، صداوسیما و هیئت‌های نظارت شورای نگهبان نیز اعمال قدرت می‌کند.[26]

دیدگاه امنیتی به مسائل

از دیدگاه منتقدان رویکرد رهبران کنونی جمهوری اسلامی، بخش امنیتی و نظامی جمهوری اسلامی با همراهی روحانیون همسو، در عمل توانسته موقعیت روحانیت در نظام را از جایگاه نخست پیشین تنزل دهد.[27] که خود باعث از بین رفتن پشتوانه قشرهای سنتی از جمهوری اسلامی شده که در نهایت این رویکرد باعث می‌شود که نظام جمهوری اسلامی هر چه بیشتر به سمت امنیتی و نظامی شدن پیش برود.[27]

اقتدارگرایی رقابتی

بر باور عده‌ای از کارشناسان سیاسی نظام جمهوری اسلامی نه نظامی دموکراتیک است و نه نوعی اقتدارگرایی تمام عیار،[28] در نظام‌های اقتدارگرایی رقابتی، نظام‌ها به دو نوع دستگاه ایدئولوژیک و اعمال قدرت همزمان تکیه می‌کنند تا با اقتضای «ضرورت» و «حاجت» دردسرهای جدی را از سر بگذرانند بدون آنکه ناگزیر به اجرای اصلاحات اساسی شوند یا در صورت بستن راه‌های اصلاحات محکوم به فروپاشی شوند.[28]

دزدسالاری تمامیت‌خواهانه دینی-مارکسیستی

به گفته بی‌بی‌سی و برایان هوک اقتصاد ایران یک دزد سالاری فقط به نفع حاکمان، ایدئولوژی مارکسیست حکومت دینی تمامیت‌خواهی[29] شده‌است.[30][31][32][33][34]

وضعیت و جایگاه

بر اساس ارزیابی مؤسسه مطالعاتی صندوق صلح در سال ۱۳۹۷، وضعیت جمهوری اسلامی ایران در فهرست رژیم‌های درمانده و در شاخص کشورهای شکننده و آسیب‌پذیر مابین نارنجی و قرمز قرار دارد.[10] همچنین براساس گزارش آزادی مطبوعات که توسط گزارشگران بدون مرز در سال ۲۰۱۹ ارائه شده‌است ایران از میان ۱۸۰ کشور در جهان در جایگاه ۱۷۳ قرار دارد.[35] به‌علاوه در گزارشی دیگر که توسط سازمان شفافیت بین‌الملل در سال ۲۰۲۰ م ارائه شده‌است ایران از لحاظ فساد مالی و گسترش آن در میان ۱۸۰ کشور جهان رتبه ۱۴۶ را کسب کرده‌است.[36]

نظام جمهوری اسلامی ایران در طول دوران خود، با امواجی از نارضایتی مردم کشور، روبرو شده‌است. بر اساس تحلیلی در سال ۱۳۹۷، در این سال‌ها، افزایش شکاف طبقاتی، فساد سیستماتیک دولتی و فشارهای خارجی، بر نارضایتی همگانی افزوده‌است که اعتراضات سراسری پراکنده‌ای را برانگیخته‌است.[11] تظاهرات ۱۷ اسفند ۱۳۵۷، اعتراضات ۱۳۸۸، تظاهرات ۱۳۹۶، اعتصابات سراسری ۱۳۹۷–۱۳۹۸ و اعتراضات آبان ۱۳۹۸ نمونه‌هایی از نارضایتی‌های منجر به اعتراض در طول حکومت جمهوری اسلامی هستند. اعتراضات ۱۳۸۸ (و شکل‌گیری جنبش سبز ایران)، پیامد پیروزی محمود احمدی‌نژاد بر میرحسین موسوی در انتخابات ۱۳۸۸ ریاست‌جمهوری ایران بود و گسترش قابل توجهی داشت.[37] پس از ناکامی این اعتراضات، حامیان نتایج انتخابات ۱۳۸۸، کم‌کم مستندهای انتخاباتی بی‌شماری را پنهان یا از دسترس خارج کردند.[38] اعتراضات ۱۳۹۶ ماهیتی ضدحکومتی داشت که هم‌زمان از نارضایتی‌های اقتصادی و سیاسی تغذیه می‌شد و در پاسخ آن، حکومت تظاهرات برگزار کرد، شبکه‌های اجتماعی را محدود کرد، از نقش کشورهای خارجی گفت و معترضان را سرکوب کرد و شماری از آنان، کشته شدند.[39] اعتراضات آبان ۱۳۹۸ (پس از افزایش قیمت بنزین در ایران) نیز با سرکوب شدید مردم معترض همراه شد و اینترنت تقریباً در تمام ایران قطع شد. همچنین بنابر گزارش‌های خارجی، شمار کشته‌شدگان، تا ۱۵۰۰ تن و شامل زنان و نوجوانان بوده‌است. اگرچه وزیر کشور، شمار کشته‌شدگان را ۲۰۰ تا ۲۲۵ تن اعلام کرد. در هنگام این تظاهرات، ویدئوهای بسیاری از شلیک مستقیم نیروهای امنیتی ایران، به سوی معترضان منتشر شد.[40][41]

گسترش برق رسانی به واحدهای مسکونی، توسعه شبکه آب لوله‌کشی، توسعه سوادآموزی، گسترش آموزش عالی، توسعه شبکه راه‌های اصلی و فرعی و خطوط راه‌آهن، توسعه شبکه حمل ونقل هوایی و گسترش صنایع خودروسازی، فولاد، پتروشیمی، مس و غیره از نتایج مثبت جمهوری اسلامی است ولی در مقابل ثروت عظیم مانند درآمد ارزی از صادرات نفت و…، این نتایج چشمگیر نیست.[42]

در دروان جمهوری اسلامی پدیده‌هایی به اسم «قبرخوابی و پشت‌بام خوابی»[43][44] «شکار حیوانات وحشی»[45]‌[46] «افزایش حاشیه‌نشینی»، «کوره‌نشینی»[47][48][49] «افزایش کلیه‌فروشی»[50][51][52] «افزایش فحشا»[53][54][55][56] «گربه‌خواری»[57][58][59] «هم‌خانگی خانواده‌ها»[60][61] «افزایش کودکان کار» و «اجاره دادن کودکان کار»[62][63][64][65][66] «زباله‌گردی کودکان»[67][68][69] به وجود آمدند.

اقتصاد

جمهوری اسلامی در ابتدای استقرار با شعار «نه شرقی، نه غربی» و به دنبال ایده اقتصاد اسلامی بود. این شعار در اصل سوم قانون اساسی «اقتصاد صحیح و عادلانه» عنوان می‌شود که هدف از آن «بر طرف ساختن هر نوع محرومیت در زمینه‌های تغذیه و مسکن و کار و بهداشت و تعمیم بیمه.» عنوان شده‌است. منتقدان این نوع اداره اقتصاد را همانند سایر مدیریت‌های جمهوری اسلامی از نوع سیاسی می‌دانند و آن را اقتصاد سیاسی نامگذاری کرده‌اند.[70]

سعید امیرارجمند نقل کرده‌است[71] که خمینی در ۲۴ اوت ۱۹۷۹ گفته «اقتصاد مال خر است. مردم ما برای اسلام انقلاب کرده‌اند نه خربزه»[71] در منبعی دیگر این موضوع به صورت «اقتصاد برای الاغ نیز دارای اهمیت است» نقل شده‌است.[72] خمینی با این جمله جایگاه اقتصاد را در مرتبه پایینی قرار داده‌بود.[72]

صندوق بین‌المللی پول نرخ تورم ایران در سال ۱۳۹۷ را ۳۷٫۲ درصد ا و مرکز آمار ایران رقم شاخص فلاکت ایران در سال ۱۳۹۸ را ۵۱٫۹ درصد برآورد کرده‌است.[73]

کارشناسان اقتصادی جهان با بررسی وضعیت کنونی اقتصاد جمهوری اسلامی بر این باورند که اقتصاد ایران به سوی وضعیتی مانند بحران اقتصادی ونزوئلا پیش می‌رود.[74][75][76] گارت فریزن، فعال اقتصادی و کارشناس و تحلیلگر مجله اقتصادی فوربز در وبگاه مجله، وضعیت کنونی اقتصاد ایران را متزلزل توصیف کرد و پیش‌بینی کرد که اگر جمهوری اسلامی تحت فشارهای آمریکا نتواند نفت خود را بفروشد با یک بحران خطرناک ژئوپلیتیکی روبرو خواهد شد.[77][78]

جمهوری اسلامی در ادامه بحران جهش نرخ ارز در سال ۱۳۹۷ با یک بحران اقتصادی مواجه است.[79] استیو هانکه، اقتصاددان آمریکایی، نرخ تورم در اقتصاد ایران در سال ۱۳۹۷ را تا ۱۱۷ درصد تخمین زده بود که ده تا ۱۲ برابر بیشتر از نرخ اعلام شده رسمی است.[80] او در فروردین ۱۳۹۸، فهرستی از کشورهای فلک‌زده جهان منتشر کرد که ایران بخاطر وضعیت اقتصادی بحرانی و تورم بالا در کنار ونزوئلا که اقتصاد فروپاشیده‌ای دارد، یکی از کشورهای فلاکت‌زده معرفی شده بود.[81] همچنین وی معتقد است که حتی اگر تحریم‌ها رفع شود «ورود ایران به اقتصاد جهانی کند خواهد بود».[82]

در جمهوری اسلامی، خودکشی افزایش یافت و بیش از ۷۰ درصد خودکشی‌ها علت اقتصادی دارند.[83][84][85][86] به گفته وزارت بهداشت آمار خودکشی هر سال ۵ درصد افزایش می‌یابد و و در سال ۱۳۹۷ آمار خودکشی حدود ۱۰۰ هزار اعلام شد[87] و استان‌های غربی مانند ایلام، کهگیلویه و بویر احمد، لرستان و کرمانشاه صدرنشین آمار هستند و حدود ۷۳ درصد خودکشی در مناطق شهری و حاشیه‌ها اتفاق می‌افتد.[83] در سال ۱۳۹۹ برخی از خودکشی‌های معیشتی در شبکه‌های اجتماعی مورد توجه گرفت مانند «خودسوزی یک جانباز بخاطر عدم دریافت وام و مرگ بخاطر سوختگی بالا در بیمارستان»،[88] «به دار آویختن یک کارگر در میدان نفتی هویزه بخاطر عدم پرداخت حقوق وی توسط پیمانکار»،[89][90] «خفگی ناکام با گاز خانگی یک مادر و دختر»، «پریدن مرد میانسال جلوی قطار در مترو» و «خودکشی یک معلم فقیر و افسرده»[86] و…

تحریم‌های جهانی

پس از گروگان‌گیری در سفارت ایالات متحده آمریکا نخستین تحریم‌های اقتصادی علیه ایران وضع گردید.[91] در حقیقت تصرف غیرقانونی[92][93] سفارت ایالات متحده آمریکا در تهران و گروگان گرفتن کارکنان آن بمدت ۴۴۴ روز، باعث پیدایش سال‌ها دشمنی آمریکاییان علیه ایران، از جمله قطع تمام روابط، ضبط و مصادره میلیون‌ها دلار اموال ایران در خارج از کشور، وضع تحریم علیه ایران، و طرد ایران از جوامع غربی شد.[94] درمورد گروگان‌گیری در سفارت آمریکا و پشت پرده‌های آن دلایل زیادی از جمله نقش طراحی شوروی تا تسویه حساب‌های شخصی را به عنوان دلایل آن ذکر کرده‌اند.[95] در ۸ اوت ۱۹۹۶ آمریکا لاحیهٔ معروف به البسا را به تصویب رساند که هدف آن تحریم کشورهایی بود که از تروریسم بین‌المللی پشتیبانی می‌کردند، در پی دست‌یابی به جنگ‌افزارهای کشتار جمعی بودند و با روند صلح در خاورِمیانه دشمنی می‌ورزیدند.[96] با انتخاب محمود احمدی‌نژاد به ریاست جمهوری دامنهٔ تحریم‌های ایران شدیدتر شد.[96] با امضای توافق هسته‌ای وین در سال ۲۰۱۵ بخش بزرگی از تحریم‌های جهانی بر ایران برداشته شد اما در ماه مه ۲۰۱۸ دونالد ترامپ خروج آمریکا را از برجام اعلام کرد و تحریم‌های آمریکا اینبار با شدت بیشتری از سر گرفته شد.[96]

به نظر جواد طالعی روزنامه‌نگار، در آخرین سال از دومین دورهٔ ریاست جمهوری حسن روحانی، تلاش‌ها در مسیر تأمین نظر آمریکا برای پایان دادن به تحریم‌ها افزایش یافته‌است زیرا بدون پایان یافتن این تحریم‌ها، اداره کشور، حتی با یک ریاضت اقتصادی شدید امکان‌پذیر نیست و با کاهش امتیازات مادی نیروهای سرکوب، آن‌ها را دچار تزلزل روانی در مقابل فشار جامعه می‌کند.[97] به ادعای سرگئی لاورف، وزیر امور خارجه روسیه، آمریکا در تلاش برای راه‌اندازی کمپینی سیاسی علیه جمهوری اسلامی است.[98]

سیاست

از شاخصه‌های اصلی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در چهل سال گذشته آمریکاستیزی، اسرائیل‌ستیزی و در کل مجموع غرب‌ستیزی بوده و رویکرد رهبران جمهوری اسلامی به خصوص در دروه رهبری علی خامنه‌ای همواره در جهت تشدید این رویکرد بوده‌است.[99][100] در ادامه سیاست‌های داخلی بر باور مجید محمدی جمهوری اسلامی همواره با سیاست تبدیل شدن ایران به «ویرانه» پس از سقوط جمهوری اسلامی خود شرایطی را می‌سازد تا افراد را به ضرورت وجود خود قانع کند.[101]

نفوذ منطقه‌ای

براساس مطالعه‌ای که در سال ۲۰۱۹ توسط موسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک مستقر در لندن انجام شد، ایران در برابر رقیب خود، عربستان سعودی در تلاش‌های استراتژیک برای نفوذ در خاورمیانه به پیروزی رسیده‌است.[102] جمهوری اسلامی دارای نفوذ گسترده در منطقه است که دستگاه پروپاگاندای حکومت نیز با تبلیغات گسترده دست به توجیه حضور نظامی برون‌مرزی ایران پرداخته‌است.[103] این حضور نظامی که در سوریه، لبنان، عراق و یمن در مواردی به حد کنترل اوضاع نیز نزدیک شده‌است.[102] حکومت ایران به‌طور مخفیانه شبکه‌ای از «متحدان غیردولتی» در خاورمیانه ایجاد کرده‌است که «نیروهای نظامی نیابتی» خوانده می‌شوند.[102] این تلاش‌ها که با قدرت‌گیری نظام جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹، و برای اولین بار با حزب‌الله لبنان شروع شد، توسط شاخه برون مرزی نیروی سپاه پاسداران یعنی سپاه قدس فرماندهی می‌شود.[102]

در اردیبهشت ۱۳۹۹، به گفته حشمت‌الله فلاحت‌پیشه عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس، در یک دهه گذشته جمهوری اسلامی حدود «۲۰ تا ۳۰ میلیارد دلار» در سوریه هزینه کرده‌است.[104]

سال ۲۰۱۶ استفان دی میستورا، فرستاده ویژه سازمان ملل در سوریه، گفت حکومت ایران سالانه دست‌کم ۶ میلیارد دلار[105] برای نگهداشتن حکومت بشار اسد در قدرت هزینه می‌کند در حالی که برخی از تحلیلگران این هزینه را بین ۱۵ تا ۲۰ میلیارد دلار[106] در سال ارزیابی کرده‌اند.

از گروه‌ها و نیروهای نیابتی جمهوری اسلامی ایران در مناطق فرامرزی، می‌توان به حزب‌الله لبنان، انصارالله یمن، طالبان افغانستان،[107][108][109] حماس فلسطین، لشکر فاطمیون، لشکر زینبیون، جنبش اسلامی نیجریه، شبیحه سوریه،[110] نیروهای دفاع ملی سوریه[111] اشاره داشت. این گروه‌ها جهت جنگ نیابتی و سرنگونی دولت‌های مورد هدف جمهوری اسلامی ایران است. این گروهک‌ها به پشتیبانی و نیابت از نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در خاورمیانه می‌جنگند.

سرویس‌های امنیتی و اطلاعاتی ایران (از جمله اطلاعات سپاه که زیر نظر مستقیم خامنه‌ای است) برای حفظ قدرت بشار اسد به ارتش سوریه مشاوره و کمک کردند.[112] این کمک‌ها شامل آموزش، پشتیبانی فنی و نیروهای رزمی است.[112][113] هزاران عامل ایرانی - تا پایان سال ۲۰۱۳ حدود ۱۰ هزار نفر[114] از طرف دولت در جنگ داخلی سوریه شرکت کرده‌اند. این افراد شامل نیروهای منظم و اعضای شبه نظامیان است. در سال ۲۰۱۸، تهران گفت که طی هفت سال گذشته ۲۱۰۰ سرباز ایرانی در سوریه و عراق کشته شده‌اند.[115] ایران همچنین مشارکت شبه نظامیان شیعه را از سراسر منطقه برای جنگ در سوریه، از جمله حزب‌الله لبنان ،لشکر فاطمیون، لشکر زینبیون، جنبش مقاومت اسلامی نجباء، کتائب سید الشهداء، حشد شعبی و کتائب حزب‌الله و سرایا المختار بحرین حمایت و تسهیل کرده‌است.[116][117][118][119][120][121][122][123][124]

در پی اعتراضات سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ در عراق، معترضان در اعتراض به تضعیف ارتش عراق و در مقابل تقویت سپاه پاسداران و حشد شعبی دست به شورش زدند.[125][126] براساس گزارش موسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک «تحول و تبدیل نیروهای بسیج مردمی از گروهی داوطلب وطن‌پرست به بخشی جا افتاده از نظم سیاسی کشور باعث شده که این گروه حمایت مردمی خود را از دست بدهد.»[102]

کاهش اعتبار گذرنامه ایرانی

مجازات سفر به اسرائیل با گذرنامه جمهوری اسلامی ۲ تا ۵ سال حبس و توقیف گذرنامه را در پی دارد.[127]

پیش از انقلاب ۱۳۵۷، مسافرت بدون ویزا برای ایرانی‌ها به اروپا به جز کشورهای اروپای شرقی، سوییس و اتریش امکان‌پذیر بود. همچنین مسافران برای سفر به کشورهای ایالات متحده آمریکا، آرژانتین، برزیل، پرو، کانادا و همه کشورهای آمریکای لاتین باید ویزا می‌گرفتند و از میان کشورهای آفریقایی برای سفر به اتیوپی، مراکش و تونس نیازی به ویزان نداشتند. در میان کشورهای آسیایی ایرانی‌ها برای سفر به تایلند، سنگاپور، فیلیپین، هند، اندونزی، هنگ‌کنگ و ژاپن نیازی به ویزا نداشتند. در این باره اکبر هاشمی رفسنجانی رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام جمهوری اسلامی گفته بود که ایران قبل از انقلاب «کشوری عزیز» بود و او تنها با پاسپورت ایرانی همه کشورهای اروپایی را گشته.[128] علی‌اکبر امیدمهر دیپلمات سابق جمهوری اسلامی نقل می‌کند که در زمان حکومت پهلوی، ایران با ۵۷ کشور جهان قرارداد لغو روادید و با ۱۳۰ کشور هم قرارداد لغو روادید سیاسی و خدمت داشته که مجموعه‌ای از اتفاق‌ها و رفتارهای جمهوری اسلامی باعث کاهش اعتبار گذرنامه ایرانی شده. از جمله سیاست صدور انقلاب اسلامی، گروکان‌گیری در سفارت ایالات متحده، انفجار مقر تفنگداران دریایی آمریکا در بیروت و کشف گذرنامه ایرانی نزد عاملین انفجار از سال ۱۳۵۹ به بعد.[128] گذرنامه ایرانی در سال ۲۰۲۰ براساس گزارش پاسپورت ایندکس در لیست ۶ گذرنامه کم اعتبار جهان قرار دارد، بر اساس این گزارش ایران در رتبه ۱۹۴ از میان ۱۹۹ کشور جهان قرار دارد و امکان سفر بدون ویزا به ۵ کشور جهان از جمله ترکیه، میکرونزی، هائیتی و دو کشور دیگر را دارست و ۲۸ کشور امکان ویزا در بدو ورود را فراهم کرده‌اند.[129] همچنین بازرسیهای فیزیکی گسترده، انگشت نگاری، چشم نگاری و بازجویی‌های طولانی برای دارندگان گذرنامه‌های ایرانی گزارش شده.[130]

اجتماع

سعید معیدفر جامعه‌شناس، از فروپاشی اجتماعی در ایران سخن گفته‌است. به اعتقاد او حکومت‌های توتالیتر از اینکه افراد نسبت به هم احساس مسئولیت کنند واهمه دارند بنابراین جامعه را از کارکرد می‌اندازند و توده‌های بی‌مسئولیت می‌پرورانند تا به راحتی بتوان آن‌ها را به هر سو کشاند. بر باور معیدفر بقای این نوع از حکومت‌ها به واسطه شکل‌گیری حیات اجتماعی از بین می‌رود.[131]

در تیر ۱۳۹۹، بیش از ۳۰۰ تن از نویسندگان، هنرمندان، دانشگاهیان، فعالان مدنی و روزنامه‌نگاران ایرانی با اشاره به تداوم سرکوب آزادی بیان در ایران، هشدار دادند که مسدود کردن راه هرگونه انتقاد و پرسشگری به بهانه «اقدام علیه ملی»، به ویژه با وجود ناکارآمدی و فساد ساختاری، به «فروپاشی بزرگ اجتماعی» خواهد انجامید. در این بیانیه افزوده شده که اگر مقام‌های ارشد نظام آزادی‌های مدنی، و از آن جمله آزادی بیان، را نادیده بگیرند و «پیوسته با رویکردی تمامیت‌خواهانه، راه هرگونه انتقاد و پرسشگری را به بهانه اقدام علیه امنیت ملی مسدود کنند، تصلب و خام‌اندیشی در قالب جهل مقدس به نهادینه شدن فساد می‌انجامد و بیش از پیش موجبات ناامیدی مردم ایران فراهم می‌شود».[132]

فرار مغزها

جمهوری اسلامی در زمینه فرار مغزها با خروج سالانه بین ۱۵۰ هزار تا ۱۸۰ هزار متخصص تحصیل کرده، پیشتاز جهان است و رتبه اول را در سطح جهانی دارد.[133][134][135] صندوق بین‌المللی پول در گزارش سال ۲۰۰۹ خود اعلام کرده‌است ایران به لحاظ مهاجرت نخبگان، در میان ۹۱ کشور در حال توسعه یا توسعه نیافته جهان، مقام نخست را داراست.[136][137][138][139] این افراد غالباً دارای مقام‌هایی در المپیادهای علمی بوده یا جزء نفرات برتر کنکور یا دانشگاه‌ها می‌باشند.[140]

جایگاه مردم

به گفتهٔ ابوالفضل مظلوم‌زاده روزنامه‌نگار، با صورت‌بندی غیر کارشناسی مسائل، عدم اعتنا به نیازهای واقعی به هنگام مردم و دورافتادگی اعضای جامعه در فرایند سیاست‌گذاری عمومی باعث خالی شدن بخش قابل توجهی از تکیه‌گاه اجتماعی جمهوری اسلامی شده‌است.[141] عوامل مختلفی باعث به تأخیر افتادن اجتماع‌سازی در ایران عنوان شده‌است و این در حالی است که که نظام سیاسی مستقر در ایران تمایلی به پذیرفتن آرا و اندیشه‌های متنوع و متکثر اجتماعی و سیاسی ندارد و راه‌های ظهور و بروز آن را در محیط عمومی سد کرده و نقش آن‌ها را در رسیدن به نفع عمومی و رسیدن به اهداف مشترک به رسمیت نشناخته‌است.[141] این مسئله نشان می‌دهد که چون از نظرهای گروه‌های گوناگون در تصمیم‌گیری‌ها استقبال نمی‌شود در آینده نیز توانایی کنترل آن را ندارند و این دلیل خود باعث گسترش زمینه‌های اختلاف و بی‌اعتنایی به سیاست‌های حاکمیت می‌شود.[141] در عین حال مسئولان جمهوری اسلامی ادعا می‌کنند که نفع عمومی با احترام به حقوق فردی اصل محوری سیاست‌گذاری است در حالی که برآیند افکار عمومی خلاف این ادعا را نشان می‌دهد.[141] ی‌اعتنایی فرد به سیاست‌های مربوط به سبک زندگی و نوع پوشش از سوی حاکمیت نیز می‌توان به عنوان جلوه‌ای دیگر از تضاد سیاست‌ها با حقوق فردی دانست.[141]

کاهش اعتماد بسیاری از ایرانیان

بنا بر گزارش مؤسسهٔ نظرسنجی گالوپ، فقط ۴۷ درصد ایرانیان به حکومت جمهوری اسلامی، اطمینان دارند. آمار کنونی بخشی از روند مداوم کاهش اعتماد ایرانیان به حکومت است که در سال‌های اخیر، شتاب بیشتری گرفته‌است.[142] مردم ایران طی این سال‌ها، هیچ‌گاه تا این اندازه به حاکمیت جمهوری اسلامی بی‌اعتماد نبوده‌اند. بر اساس این نظرسنجی، از هر ۱۰ شهروند ایرانی، دست‌کم ۴ نفر بر این باورند که استانداردهای زندگی و معیشتی‌شان در مقایسه با گذشته افت کرده‌است و روزبه‌روز بدتر هم می‌شود.[143]

مخالفان، منتقدان و طرفداران

مخالفان و منتقدان جمهوری اسلامی شامل گروه‌ها و احزاب سیاسی و افراد مستقل می‌شوند که به دسته‌ها بندی‌های مختلف تقسیم می‌شوند.

مخالفان

علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی مخالفان نظام و ولی‌فقیه را مردم خطاب نمی‌کند و اگر مخالفان به معترض در خیابان بدل شوند او با تعابیری چون «عامل دشمن»، «نفوذی»، «فتنه‌گر» و «اشرار» از آنان یاد و مجوز سرکوب این مخالفان را صادر می‌کند.[144] همچنین مخالفانی که با اعتراضات همراهی می‌کنند «فریب‌خوردگان» خطاب می‌شوند.[144]

حزب‌های خواهان سرنگونی

در آبان ۱۳۹۷ ده گروه و حزب از مخالفان نظام جمهوری اسلامی ایران با امضای تفاهم‌نامه مشترک برای «سرنگونی رژیم ایران» امضاء کردند که شامل اتحاد دمکراتیک آذربایجان، جنبش جمهوریخواهان دموکرات و لائیک ایران، حزب تضامن دمکراتیک اهواز، حزب دمکرات کردستان ایران، حزب دمکرات کردستان، حزب کومه‌له کردستان ایران، حزب مردم بلوچستان، سازمان اتحاد فدائیان خلق ایران، شورای موقت سوسیالیستهای چپ ایران و کومه‌له زحمتکشان کردستان هستند. این تفاهم‌نامه با با هدف کنار گذاشتن اختلاف‌ها و رسیدن به نظامی دموکراتیک در شکل جمهوری پارلمانی و جدایی دین از سیاست به امضاء رسیده‌است.[145]

جنبش‌های اجتماعی

تظاهرات مردم در پی اعتراضات انتخابات ریاست‌جمهوری دهم در ۲۷ خرداد ۱۳۸۸ در خیابان کریم خان زند تهران

نخستین جنبش گسترده پس از انقلاب ایران با شورش ۱۳۷۱ مشهد رقم خورد، دومین جنبش اعتراضی گسترده بعد از انقلاب را دانشجویان دانشگاه تهران در اعتراضات تیر ۱۳۷۸ به راه انداختند. سومین جنبش اعتراضی گسترده توسط جنیش دانشجویی و دانشگاهی در تابستان ۱۳۸۲ بود. چهارمین جنبش اعتراضی گسترده در اعتراض به نتایج دهمین انتخابات ریاست جمهوری در سال ۱۳۸۸ رخ داد، پنجمین جنبش اعتراضی فراگیر در پی اعتراضات دی ۱۳۹۶ و در پی گرانی و سیاست‌های دولت روحانی از مشهد و شهرهای بزرگ شروع شد و ششمین جنبش اعتراضی گسترده در پی اعتراضات آبان ۱۳۹۸ اتفاق افتاد و بر باور بسیاری از کارشناسان بزرگترین و خونین‌ترین جنبش اعتراضی در ۴۱ سال گذشته‌است.[146]

مقامات جمهوری اسلامی پس از اعتراضات آبان ۱۳۹۸ برای اولین بار از واژه «جنگ» برای سرکوب معترضان استفاده کردند و در نتیجه حکومت از همان ابتدا سطح خشونتی را که اعتراضات گشته در مراحل نهایی به کار گرفته می‌شد را در ابتدا به کار گرفت و خونین‌ترین سرکوب اعتراضات خیابانی در ۴۰ سال حکومت جمهوری اسلامی را رقم زد.[147]

روش‌های سرکوب مخالفان

تروریسم دولتی

اسامی چهار نفر از کشته‌شدگان در لوح یادبود ترور میکونوس، بر روی این لوح یادبود نوشته شده «به قتل رسیده توسط عوامل ایران، آن‌ها در راه مبارزه برای آزادی و حقوق بشر کشته شدند.»

در جریان ترور میکونوس و دادگاهی که به همین نام شهرت یافت مقامات عالی نظام جمهوری اسلامی به دست داشتن در قتل مخالفین خود محکوم شدند و ایران برای اولین بار به دلیل تروریسم دولتی توسط این دادگاه محکوم شد.[148] همچنین در مارس ۲۰۰۷ م و پس از گذشت ۱۳ سال از بمب‌گذاری آمیا، دادستانی کل آرژانتین درخواست صدور حکم جلب نه نفر از مقامات جمهوری اسلامی، از جمله علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی و علی‌اکبر ولایتی توسط پلیس بین‌الملل را صادر کرد.[149] این اقدامات همچنین با ترور شخصیت‌های مخالف که به ادعای مخالفان توسط نظام جمهوری اسلامی انجام شده شامل شاهپور بختیار،[150][151] شهریار شفیق،[152] ارتشبد غلامعلی اویسی[153] عبدالرحمان قاسملو دبیرکل حزب دموکرات کردستان ایران،[154] عبدالرحمان برومند رئیس هیت اجرایی نهضت مقاومت ملی ایران،[155] کاظم رجوی،[156] رضا مظلومان،[157] بیژن فاضلی،[158] علی‌اکبر طباطبایی[159] می‌شود.

آدم‌ربایی

حکومت جمهوری اسلامی ایران به استفاده از روش‌های مختلف آدم‌ربایی از مخالفان از ابتدای شکل‌گیری حکومت خود متهم شده‌است.[160]

کارزار ضداطلاعات

حکومت جمهوری اسلامی در مواجهه با پرونده‌های حساس به انتشار متراکم ضداطلاعات در کوتاه مدت و سپس خودداری از توضیح بیشتر در دراز مدت به امید آنکه با فرارسیدن وقایع تلخ جدید پرونده‌های قدیمی فراموش شوند روی آورده‌است.[161] برای نمونه نیروهای سپاه پاسداران به صورت گسترده از دو روش دام گذاشتن برای رسانه‌های آزاد و کاربران شبکه‌های اجتماعی به‌وسیله پخش اخبار ضد و نقیض و ایجاد تردید در مخالفان در اعتراضات سال ۱۳۸۸ و آبان ۱۳۹۸ استفاده کرده‌اند.[162]

در گزارشی که توسط سازمان مبارزه با تروریسم منتشر شده‌است از «تلاش برنامه‌ریزی شده» جمهوری اسلامی برای سوءاطلاع‌رسانی در مرود کرونا اشاره شده‌است.[163] در این روش «ماشین تبلیغاتی جمهوری اسلامی» در داخل به اتهام‌زنی به آمریکا، این کشور را بابت همه‌گیری کرونا ملامت و در مقابل به دفاع و حمایت از چین که از متحدان ایران است پرداخته‌است.[163] حکومت، تحریم‌های آمریکا را عامل عدم کنترل و مقابله با کرونا عنوان کرده‌است و در مقابل خواستار لغو تحریم‌های آمریکا به این دلیل شده‌است.[163] این کارزار به صورت تعمدی، هدایت‌شده و سیستماتیک سعی می‌کند مجموعه‌ای از دروغ، پنهان‌کاری و بزرگ‌نمایی را به کار بگیرد تا مخاطبان ایرانی و جامعه جهانی را به مسیری غلط بکشاند.[163]

سانسور

بعد از انقلاب ۱۳۵۷ به دستور روح‌الله خمینی ستاد انقلاب فرهنگی که بعدها به شورای عالی انقلاب فرهنگی تغییر نام داد با هدف پاکسازی استادان دانشگاه شروع به کار کرد.[164] که افرادی چون شمس آل‌احمد، سید محمد خاتمی و عبدالکریم سروش از جمله افرادی بودند که در این ستاد حضور داشتند.[164] این شورا که با هدف گسترش تفکرات اسلامی و دینی در جامعه شروع به فعالیت کرد و به نشر افکار و آثار فرهنگی انقلاب اسلامی می‌پرداخت خود به عاملی برای گسترده‌تر شدن سانسور در ایران بدل شد.[164]

اعدام

استفاده از ابزار اعدام به عنوان «ابزار سرکوب» سابقه‌ای طولانی در تاریخ نظام جمهوری اسلامی دارد براساس گزارش سازمان حقوق بشر ایران نشان می‌دهد که در فاصلهٔ سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۹ دستکم ۸۰۷۱ مورد اعدام در زندان‌های ایران یا در ملأ عام اجرا شده‌است.[165] این آمار ایران را در جایگاه دوم اعدام در جهان پس از چین و در حدود یک سوم از اعدام‌های جهان را در بر می‌گیرد.[165] با این حال سازمان‌های حقوق بشری بارها تأکید کرده‌اند که آمار اعدام در ایران بیش از ارقام ثبت شده‌است.[165] اگرچه بخش مهمی از اعدام‌ها مربوط به قاچاق مواد مخدر است اما مرور برخی از دوره‌های خاص نشان می‌دهد استفاده از اعدام برای سرکوب یک دستور کار محسوس قضایی و امنیتی بوده‌است.[165] مشهورترین دورهٔ اعدام‌ها در دورهٔ جمهوری اسلامی مربوط به اعدام دسته‌جمعی زندانیان عقدتی-سیاسی در تابستان ۱۳۶۷ است که به گفتهٔ حسینعلی منتظری در یک دورهٔ کوتاه بیش از ۳۸۰۰ نفر با رأی یک هیئت قضایی که ابراهیم رئیسی هم عضو آن بود اعدام شدند.[165] رها بحرینی پژوهشگر سازمان عفو بین‌الملل در پیامی توییتری که در ۱۹ اوت ۲۰۲۰ منتشر کرد، نامه‌ای را نشان می‌داد که به مقامات دولتی، قضایی و سفرای جمهوری اسلامی ایران ارسال شده بود و این مقامات از دستکم ۲۵ مرداد ۱۳۶۷ در جریان این اعدام‌ها قرار گرفته بودند اما سیاست وزارت خارجی دولت میرحسین موسوی انکار در جریان بودن از این اعدام‌ها بوده و در گذشته اعلام کرده بودند که از این اعدام‌ها بی‌خبر بوده‌اند.[166]

فشار بر رسانه‌ها

دیدبان حقوق بشر در سال ۱۳۹۰ اعلام کرده‌است که حکومت جمهوری اسلامی با بازداشت و ارعاب بستگان و دوستان خبرنگاران فارسی‌زبان خارج از ایران، به دنبال کسب اطلاعات از این خبرنگاران یا واداشتن آن‌ها به سکوت است.[167] به گفتهٔ مدیر بخش خاورمیانهٔ حقوق بشر، این اقدام ایران حاوی این پیام است که جمهوری اسلامی آماده است که فشارهای خود را به خارج از مرزهایش گسترش دهد.[167] گزارش‌های بیش از صد روزنامه‌نگار ایرانی خارج از ایران حاکی از بازجویی و بازداشت خانوادهٔ بسیاری از این روزنامه‌نگاران به ویژه بخش بی‌بی‌سی فارسی، تلویزیون ایران اینترنشنال و رادیو فردا که به صورت پیوسته مورد آزار و تهدید قرار گرفته‌اند. این حملات پس از اعتراضات آبان ۱۳۹۸ شدت گرفته و واکنش گروه‌های حقوق بشری را در پی داشته‌است.[168]

منصوب کردن مخالفان به دشمنان خارجی

بر باور تورستن تایشمان مدیر استودیوی شبکه رادیوهای دولتی آلمان، تأکید بر «دشمن خارجی» از سوی جمهوری اسلامی همواره فرصتی برای سرکوب منتقدان و مخالفان داخلی بوده‌است همچنین بر باور برخی منتقدان جمهوری اسلامی ایران برای بقای خود به دشمن خارجی نیاز دارد.[169]

طرفداران

هواداران نظام جمهوری اسلامی در حال پاره کردن پرچم آمریکا در برابر سفارت آمریکا در تهران

موافقان و هواداران جمهوری اسلامی تنها گروهی از ایرانیان هستند که توسط علی خامنه‌ای با عنوان مردم خطاب می‌شوند، این گروه کسانی هستند که در راهپیمایی‌ها و تجمع‌های حکومتی حضور دارند.[144] جمهوری اسلامی توانسته با طیفی از چهره‌های رسانه‌ای، نخبگان سیاسی، اقتصادی و قشرها بالای جامعه را با خود همراه یا راضی کند و دستکم آن‌ها را خاموش نگه دارد.[170] در عین حال فرار مغزها در جمهوری اسلامی هر سال شدت بیشتری میابد[171] و به گفته رئیس‌المپیاد علمی دانشجویان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۸۹، ایران رتبه دوم فرار مغزها در جهان را با مهاجرت سالانه ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار متخصص تحصیل‌کرده دارا بوده‌است.[172]

تبدیل شدن ایران به ویرانه

گروهی از طرفداران جمهوری اسلامی ایران در داخل و خارج ایران همواره پس از هر خیزش مردمی و در پی سرکوب اعتراضات ادعا می‌کنند که «راه حلِ، براندازی جمهوری اسلامی نیست و در نبود جمهوری اسلامی کشور به سیاه چاله‌ای خواهد افتاد که معلوم نیست کی بتواند سر در بیاورد»، آن‌ها ایدهٔ براندازی را به خارج از مرزهای ایران نسبت می‌دهند و اعتقاد دارند که کشورهای منطقه در پی انتقام‌گیری و به دنبال ایجاد وضعیتی مشابه لیبی، سوریه و عراق هستند.[173] بر باور مجید محمدی این در حالی که پنج پیش‌فرض در این دیدگاه نادیده گرفته شده‌است:[173]

حکومت ایران تنها در صورتی حاضر به واگذاری کشور است که کشور را به ویرانه تبدیل کند، حتی در صورتی که ده‌ها میلیون نفر به صورت مسالمت آمیز خواستار استعفای خامنه‌ای شوند اما بر باور مجید محمدی با حضور میلیون‌ها نفر در خیابان‌ها هیچ حکومتی توانایی به رگبار بستن چنین جمعیتی را نخواهد داشت.[173]
ادعای خشونت‌طلبی معترضان از سوی حکومت که مردم به دارایی‌های خود هم رحم نمی‌کنند که در مقابل استدلال می‌شود در اعتراضات ۹۶ و ۹۸ معترضان با دیدگاهی واحد تنها منافع قشری خاص را مورد هدف قرار داده‌اند.[173]
ادعای آباد بودن کشور و نابودی آن توسط معترضان که در مقابل استدلال می‌شود که به جز شهرهای بزرگ کشور اکثریت سایر شهرها در حال حاضر هم شرایط یک ویرانه را دارا هستند.[173]
ادعای آمادهٔ تغییر بودن حکومت به دلیل شرایط ویژه‌اش و در مقابل استدلال می‌شود که جمهوری اسلامی خود عامل ایجاد این شرایط ویژه است تا با دستاویز قرار دادن آن، افراد را به ضرورت وجود خود قانع سازد؛ و هیچ سازوکاری برای تضمین چنین اصلاحاتی در درون حکومت وجود ندارد و چنین وضعیتی را یک بن‌بست اعلام می‌کند.[173]
ادعای ویرانی کشور در دوران بعد از جمهوری اسلامی، آن است که ایران به اندازه سوریه و یمن و لیبی متفرق و پر از شکاف است و مردم آماده ویرانی همه چیزند و باید کشور را با زور یک حکومت تمامیت‌خواه در کنار هم نگه داشت. این دیدگاه متضمن توهین به مردم ایران و انکار نگرش ملی در میان اکثر ایرانیان است.[173]

ساختار سیاسی

نمودار دیاگرام ساختار قدرت سیاسی در نظام

ساختار سیاسی ایران شامل اشخاص حقیقی و حقوقی زیر است. رهبر در راس حکومت قرار دارد. پس از رهبر ساختار سیاسی جمهوری اسلامی بر پایه سه قوه مجریه، قضائیه و مقننه‌است. جمهوری اسلامی نظامی مبتنی بر حکومت اسلامی است و زیربنای تشکیل این حکومت را دین‌سالاری شکل داده‌است.[174]

رهبر

سید علی خامنه‌ای، رهبری کنونی (و دومین رهبر) جمهوری اسلامی ایران

رهبر، بالاترین مقام رسمی در جمهوری اسلامی است که تصدی آن را ولایت مطلقه فقیه که از سوی مجلس خبرگان رهبری تعیین می‌شود، ریشه طرح حکومت اسلامی بر مبنای ولایت فقیه به مجموعه نظرات روح‌الله خمینی در کتاب ولایت فقیه[175][176] و نقش حسینعلی منتظری، که از عوامل کلیدی در گنجاندن اصل ولایت فقیه در قانون اساسی بود بازمی‌گردد.[177] پس از بازنگری در قانون اساسی در سال ۱۳۶۸، لفظ «مطلقه» به ولایت فقیه اضافه شد که حسینعلی منتظری این عمل را «از مصادیق بارز شرک» عنوان می‌کند که حتی پیامبر اسلام نیز از چنین حقی برخوردار نبوده‌است.[177] همچنین مهدی حائری یزدی از فقهای برجسته معاصر ایران از تناقض درونی نظریه ولایت فقیه و «توالی فاسد غیراسلامی و غیرانسانی» آن سخن به میان می‌آورد و همکاری با این حکومت را جور و حرام می‌داند.[178]

دخالت رهبر در امور قوای سه‌گانه

در دهه ابتدایی جمهوری اسلامی و در زمان حیات روح‌الله خمینی، نهادهای رسمی تا حدودی مستقل‌تر بودند و رهبر وقت، که اقتدارش را نه از جایگاه رسمی و قانونی‌اش پس از انقلاب که به واسطه رهبری آن انقلاب به دست آورده بود، به رغم دخالت‌های گاه‌وبیگاهش در امور قوای سه‌گانه، تا حدودی به تفکیک ۳ قوه و کارکرد ذاتی قوا احترام می‌گذاشت.[179] از دیگر سو دخالت‌های وی در امور قوا به شکل مستقیم و بدون پرده‌پوشی انجام می‌شد و خمینی نیازی نمی‌دید که برای انجام این دخالت‌ها متوسل به شکل‌دادن نهادهای غیررسمی و انتقال قدرت قوای رسمی به این نهادها شود. اما علی خامنه‌ای در بیش از ۳ دهه گذشته به شیوه‌ای متفاوت با بنیانگذار جمهوری اسلامی عمل کرده‌است.[179] در سال ۱۳۷۰ و با تصویب نظارت استصوابی شورای نگهبان، عملاً تعیین حدود انتخابات، کاندیداها و نوع رقابت در اختیار رهبری قرار گرفت.[179]

اختیارات قانونی

قانون مدنی ایران رهبر را دارای اختیار امضای حکم و عزل رئیس‌جمهور می‌داند، همچنین او با نصب فقهای شورای نگهبان[180] بر قوهٔ مقننه اعمال نفوذ می‌کند، او همچنین دارای اختیارات عزل و نصب رئیس قوهٔ قضاییه است.[180] در دیدگاه منتقدان شورای نگهبان حلقه‌ای بسته را شکل می‌دهد که باید قوانین را علیه خود تصویب کند که عملاً به عنوان ابزاری در دست گروهی خاص قرار گرفته‌است.[181]

قوه مقننه

قوه مقننه جمهوری اسلامی ایران دو بخشی است مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان، فرایند قانون‌گذاری در جمهوری اسلامی ایران ابتدا در مجلس شورای اسلامی آغاز می‌شود، سپس این مصوبات به شورای نگهبان رفته و در صورت تأیید این شورا مصوبات، قانون لازم‌الاجرا می‌گردند.

مجلس شورای اسلامی

مجلس شورای اسلامی در ایران وظیفه قانون‌گذاری و نظارت بر دولت را دارد. نمایندگان مجلس شورای اسلامی از میان نامزدهای تأیید صلاحیت شده توسط شورای نگهبان هر ۴ سال یکبار توسط رای مستقیم مردم انتخاب می‌شوند. قوانین تصویب شده توسط نمایندگان مجلس تا هنگامی که به تصویب شورای نگهبان نرسد قانوناً قابل اجرا نیست.

رئیس مجلس شورای اسلامی از میان نمایندگان مجلس با رای اعضا به صورت سالانه انتخاب می‌شود.

بر پایه اصل ۶۴قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، عده نمایندگان مجلس شورای اسلامی دویست و هفتاد نفر است و از تاریخ همه‌پرسی سال ۱۳۶۸ خورشیدی پس از هر ده سال، با در نظر گرفتن عوامل انسانی، سیاسی، جغرافیایی و نظایر آن‌ها حداکثر بیست نفر نماینده می‌تواند اضافه شود.

زرتشتیان و کلیمیان هر کدام یک نماینده و مسیحیان آشوری و کلدانی مجموعاً یک نماینده و مسیحیان ارمنی جنوب و شمال هر کدام یک نماینده انتخاب می‌کنند.[182] در عین حال پیروان این ادیان در قوانین ایران از حقوقی برابر با شهروندان مسلمان برخوردار نیستند و محدودیت‌هایی نیز برای فعالیت‌های دینی آنان وجود دارد.[183] همچنین محدودیت‌های بیشتری شامل حال مذاهبی می‌شود که در قانون اساسی جمهوری اسلامی به رسمیت شناخته نمی‌شوند، از جمله بهائیان، یارسان و سایر اقلیت‌ها که در سه دهه اخیر گزارش‌های متعددی از آزار آنان منتشر شده‌است.[183][184]

نمایندگان مجلس شورای اسلامی مسئول تصویب قوانین کشور تحت قوانین اصلی قانون اساسی هستند. بر اساس قانون اساسی هیچ‌یک از قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی نباید با اصول قانون اساسی یا اصول شرع اسلام در تضاد باشد، به همین دلیل تمامی مصوبان نمایندگان مجلس باید به تأیید شورای نگهبان برسد تا همخوانی این قوانین با شرع اسلام و قانون اساسی تأیید شود. هم‌اکنون ریاست مجلس برای یک دوره چهار ساله در دست محمد باقر قالیباف می‌باشد.

دولت (قوه مجریه)

حسن روحانی، هفتمین رئیس‌جمهور ایران

حسن روحانی، رئیس‌جمهور کنونی جمهوری اسلامی ایران است.

قوه قضائیه

بر پایه اصل۱۵۶ قانون اساسی جمهوری اسلامی، قوه قضاییه قوه‌ای است مستقل که پشتیبان حقوق فردی، اجتماعی و مسئول تحقق بخشیدن به عدالت است.[185] اما از نظر منتقدان استقلال قوه قضاییه نیازمند جدا شدن نهاد دین از دولت است چرا که شرط لازم نظام دموکراتیک التزام به آزادی و حقوق بشر است اما خامنه‌ای مخالفت خود را با ایده «جدایی دین از دولت» اعلام کرده‌است.[186] انتقاد دیگری که منتقدان وارد می‌کنند وابستگی قضات به دستگاه حکومت است. رئیس قوه قضاییه توسط شخص رهبر تعیین می‌شود و سایر قضات جمهوری اسلامی رسماً اعلام می‌کنند که «تابع منویات مقام معظم رهبری» هستند.[186] همچنین منتقدان به دلیل ماهیت اقتصاد رانتی جمهوری اسلامی فساد دستگاه قضایی را عامل دیگری در مقابل استقلال دستگاه قضایی می‌بینند و این فساد را گریبان‌گیر رشوه‌گیری‌های قضات از شاکیان و متهمان تا مقامات بلندپایه بلندپایه دستگاه قضایی جمهوری اسلامی می‌دانند. رئیس پیشین قوه قضاییه جواد لاریجانی با اتهام فسادهای اقتصادی گسترده روبرو بوده و رئیس فعلی قوه قضاییه ابراهیم رئیسی از اعضای «هیئت قضایی اعدام‌های دسته‌جمعی زندانیان سیاسی سال ۶۷» و متهم به «نقض حقوق بشر» بوده‌است.[186][187]

شورای نگهبان

براساس قانون جمهوری اسلامی اعضای شورای نگهبان مشکل از ۱۲ عضو است که ۶ عضو فقیه و ۶ عضو حقوقدان است. ۶ عضو فقیه این شورا توسط رهبر انتخاب می‌شوند. ۶ عضو حقوقدان این مجلس هم توسط رئیس قوه‌قضاییه و مجلس شورای اسلامی به رأی مجلس گذاشته می‌شود.[188]

مجلس خبرگان رهبری

از وظایف مجلس خبرگان در قانون جمهوری اسلامی تعیین و عزل رهبر جمهوری اسلامی و نظارت بر فعالیت‌های او است.[189] با این حال احمد جنتی رئیس مجلس خبرگان عنوان کرده‌است که وظیفه این شورا بیان مواضع رهبر جمهوری اسلامی به مردم است.[190][189]

مجمع تشخیص مصلحت نظام

مجمع تشخیص مصلحت نظام، یکی از نهادهای نظام جمهوری اسلامی ایران است که از سال ۱۳۶۸ ایجاد شده و تعیین اعضای حقیقی آن به عهدهٔ مقام رهبری است. مجمع تشخیص مصلحت نظام، مسئولیت تصمیم‌گیری در سیاستهای کلان داخلی و خارجی ایران و حل اختلاف میان مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان را برعهده دارد. این مجمع وظایف ۱۱ گانه از جمله تدوین برنامه چشم‌انداز ۲۰ ساله (از ۱۳۸۴ تا ۱۴۰۴) و نظارت بر اجرای آن را بر عهده دارد. از سال ۱۳۸۵ رهبر جمهوری اسلامی، اختیار نظارت بر عمل کرد قوای سه‌گانه را که از اختیارات رهبر است، به این مجمع واگذار کرد. صادق لاریجانی ریاست این مجمع را برعهده دارد.

شوراهای شهر و روستا

اولین انتخابات رسمی شوراها در قالب انتخابات شهر و روستا در اسفند ۷۷ و در چارچوب برنامه توسعه سیاسی و گسترش نهادهای مدنی و مشارکت عمومی دولت وقت برگزار شد و در ۹ اردیبهشت ۷۸ اولین دوره فعالیت چهارساله شوراهای شهر و روستا شروع به کار کرد.[191] برگزاری انتخابات مبتنی بر قانون تشکیلات وظایف و انتخابات شوراها بود که بعد از چند بار انجام اصلاحیه در خرداد ۷۵ توسط مجلس پنجم تصویب شد.[192]

سپاه پاسداران انقلاب اسلامی

نهادی است که برای نگهبانی از جمهوری اسلامی و دستاوردهای آن ایجاد شده‌است و افزون بر نیروهای رسمی زمینی، هوایی و دریایی؛ نیروی مقاومت بسیج را در بر می‌گیرد.[193] سرداران سپاه پاسداران تأکید کرده‌اند که این سازمان نام «ایران» را پسوند خود ندارد و هدف آن پاسداری از دستاوردهای انقلاب است.[194][195][196] نیروهای سپاه پاسداران شامل: نیروی زمینی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نیروی هوافضا سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نیروی مقاومت زمینی بسیج، نیروی قدس می‌شود. فرمانده کل سپاه مستقیماً توسط رهبری انتخاب می‌گردد و جانشین و فرماندهان ستاد مشترک و نیروها به پیشنهاد فرمانده کل و با تصویب و حکم رهبری انتخاب می‌شوند. علاوه بر آن دو ساختار دیگر در سپاه به نام‌های حوزه نمایندگی ولی فقیه و سازمان حفاظت اطلاعات وجود دارد که اولی کاملاً مستقل از ساختار فرماندهی و مستقیماً زیر نظر رهبری قرار دارد و دومی نیز تقریباً مستقل از فرماندهی است و فرمانده آن را رهبری با پیشنهاد فرمانده سپاه انتخاب می‌کند و فرمانده آن مستقیماً با دفتر عمومی حفاظت اطلاعات در دفتر رهبری و شخص رهبر مرتبط است و به او گزارش می‌دهد.[197][198][199]

سپاه پاسداران در جنگ عراق ابتکار عملیات را از دست ارتش درآورد و سپس با در اختیار گرفتن نیروهای بسیج، ایجاد زندان‌های پنهان و سازمان‌های اطلاعاتی اهرم کنترل امنیتی، نظامی جمهوری اسلامی را دست گرفت[200] و با پشتیبانی و سازماندهی گروه‌های شبه نظامی قدرت خود را به بیرون مرزهای ایران گسترش داد. سپاه پاسداران به ویژه در ابتدای رهبری علی خامنه‌ای و ریاست جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی به اعمال نفوذ در زمینه‌های اقتصادی و سیاسی هم برآمد.[200] سرداران سپاه در سال‌های پایانی ریاست جمهوری محمد خاتمی و به ویژه در دوران محمود احمدی‌نژاد توانستند رده‌های بلندپایه بسیاری را در اختیار خود بگیرند.[200] میزان نفوذ سپاه در دورهٔ محمود احمدی‌نژاد به قدری بود که او از اصطلاح «برادران قاچاقچی» برای ورود غیرقانونی حجم انبوهی سیگار توسط این گروه نظامی استفاده کرد.[201]

صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران

صداوسیما آشکارا به حمایت رسانه‌ای از اسلام و حکومت جمهوری اسلامی می‌پردازد؛[202] عملکرد این سازمان توسط ایرانیان مورد انتقاد واقع شده و برخی آن را «دستگاه تولید دروغ» نامیده‌اند.[203] مسئول بخش ایران و افغانستان در سازمان گزارشگران بدون مرز، اعلام کرد رسانه‌هایی نظیر صداوسیما تنها در چند کشور دیگر از جمله چین و کره شمالی وجود دارند.[203]

رئیس صدا و سیما توسط رهبر جمهوری اسلامی انتخاب می‌شود با این حال علی خامنه‌ای ادعا می‌کند که او نقشی در مدیریت این سازمان ندارد.[204] گزارش‌ها حاکی است که این سازمان در زمان اعتراضات مردمی با فیلمبرداری از معترضان برای آن‌ها پرونده سازی می‌کند و همچنین با پخش اعترافات تلویزیونی از دستگیرشدگان و همکاری در اعتراف‌گیری و پخش برنامه‌هایی بر خارجی بودن و هدایت شده بودن اعتراضات جهت‌گیری می‌کند.[205]

نهادهای امنیتی و اطلاعاتی با کمک صدا و سیما به ضبط و پخش «اعترافات اجباری» مبادرت می‌کنند. منتقدین می‌گویند که از این اعتراف‌ها اغلب در دادگاه‌ها به عنوان مدرک بهره برده می‌شود.[206]

در سال ۱۳۹۸، اثبات شد که این سازمان برای ۲ بار مصاحبه‌های ساختگی پخش کرده‌است. در این مصاحبه‌ها نخست یکی از راننده‌های صداوسیما خود را به عنوان فردی که از تظاهرات مردم آسیب دیده‌است جا می‌زند و در برابر دوربین گریه می‌کند؛ کمی بعد، یکی از تصویربرداران قدیمی سازمان به عنوان شهروند در برابر دوربین قرار گرفته و از مسئولین هدف قرار گرفتن هواپیمای اوکراینی دفاع می‌کند.[207][208]

در ۵ تیر ۱۳۹۹ سازمان عدالت برای ایران و فدراسیون بین‌المللی جوامع حقوق بشر، در گزارش ۵۷ صفحه‌ای، نتیجه بیش از ۱۵۰۰ ساعت تحقیق، و تحلیل بیش از ۱۵۰ برنامه و ۱۳ مصاحبه تفصیلی با قربانیان اعترافات اجباری[209] گفت در طی یک دهه اخیر دست‌کم اعترافات اجباری ۳۵۵ نفر و محتوای افتراآمیز علیه ۵۰۵ تن، از تلویزیون دولتی ایران پخش شده‌است. در این گزارش گفته شده که صدا و سیما با وزارت اطلاعات و سپاه پاسداران در ضبط اعترافات همکاری کرده‌است.[210] در این گزارش آمده که:

برای تهیه اعتراف اجباری از «الگوهای مشخصی» شامل شکنجه‌های شدید جسمی مثل شلاق، آویزان کردن، شوک الکتریکی تا شکنجه‌های روانی مانند اعدام ساختگی، تهدید به تجاوز و… استفاده می‌شود
در هنگام ضبط، شباهت کارگردانی، صحنه و ظاهر فرد اعتراف کننده با برنامه‌های قبلی نشان از «سناریو» ساخته شده و «صحنه‌آرایی» می‌دهد.
در این گزارش آمده که یکی از اهداف اعتراف‌گیری ایجاد «حس ترس و دلسردی» در جامعه و «عادی‌سازی سرکوب» و «استفاده از محتوای برنامه به عنوان مدرک» برای مجازات فرد است.
همچنین در ان گزارش آمده که ساخت این نوع برنامه‌ها خانواده و اعتبار فرد اعتراف‌کننده را تحت تأثیر قرار می‌دهد و از اطلاعات خصوصی او استفاده می‌کنند به طوری که افراد گفته‌اند این از لحاظ روانی برای آنان بدترین شکنجه بوده‌است.[211]

پیچیدگی سیستم سیاسی ایران

بنا بر قانون اساسی، مجلس خبرگان بر عملکرد رهبری نظارت می‌کند. مجلس خبرگان توسط آراء مردم انتخاب می‌شود ولی کاندیداهای مجلس خبرگان توسط شورای نگهبان صلاحیت‌سنجی می‌شوند. اعضاء شورای نگهبان ۱۲ نفر شامل ۶ فقیه و ۶ حقوقدان هستند. ۶ فقیه توسط رهبر منتصب می‌شوند و ۶ حقوقدان هم توسط مجلس از میان حقوقدانان مسلمان معرفی شده توسط رئیس قوه قضائیه که او هم توسط رهبر منتصب است انتخاب می‌شوند.

به بیان دیگر رهبر اعضاء شورای نگهبان را به صورت مستقیم و غیر مستقیم منتصب می‌کند و شورای نگهبان هم کاندیداهای مجلس خبرگان را رد صلاحیت می‌کند و می‌تواند مانع راهیابی کاندیداهای منتقد یا مخالف رهبری به مجلس خبرگان شود؛ بنابراین هدف نظارت بر رهبری که وظیفه مجلس خبرگان است به وقوع نمی‌پیوندد.

اصلاح طلبان معتقدند که این سیستم یک چرخه بسته قدرت به وجود می‌آورد که هیچ‌گاه از دست رهبر خارج نمی‌شود. اصلاح‌طلبانی همچون محمدعلی ابطحی این مسئله را مهمترین مانع قانونی برای جنبش اصلاحات در ایران می‌دانند.[212]

اقتصادی

در برخی از منابع رسمی، برخی از فقیهان، نظامیان و سیاست‌مداران نظام جمهوری اسلامی ایران به فساد بزرگ اقتصادی، متهم شده‌اند.[213][214][215])

جستارهای وابسته

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به نظام سیاسی ایران در ویکی‌گفتاورد موجود است.

منابع

ارسطا، محمدجواد (۱۳۹۱). نگاهی به مبانی تحلیلی نظام جمهوری اسلامی ایران، تاملاتی در فقه سیاسی و مبانی فقهی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. بوستان کتاب.
«قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران». مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ اوت ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۱۷ نوامبر ۲۰۱۵.
علیرضا کرمانی (۱۲ فروردین ۱۳۸۸). «رفراندوم «جمهوری اسلامی»؛ ۳۰ سال پیش «آری»». رادیوفردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۵ فروردین ۱۳۹۳.
Abbas Milani (۲۰۰۵). «In lieu of an abstract, here is a brief excerpt of the content». Journal of Democracy. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ اکتبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۹ اوت ۲۰۱۵.
Daniel Brumberg. «Dissonant Politics in Iran and Indonesia» (PDF). Stanford university. Georgetown University. صص. ۷-۸ (۸-۹). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۷ نوامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۳ نوامبر ۲۰۱۵.
«VELA YA T-E FAQIH IN THE CONSTITUTION OF IRAN: THE IMPLEMENTATION OF THEOCRACY» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۴ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱ آوریل ۲۰۱۶.
«ممنوعیت تأسیس حزب برای مخالفان و منتقدان حکومت ایران». دویچه‌وله فارسی. ۱۶ ژوئیه ۲۰۱۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۹ ژوئن ۲۰۲۰.
«EIU Democracy Index 2018 - World Democracy Report». www.eiu.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۴-۳۰.
«وزارت کشور نام احزاب غیرقانونی را اعلام کرد - مشرق نیوز». www-mashreghnews-ir.cdn.ampproject.org. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ فوریه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۲۸.
رضا تقی‌زاده (۲۶ مهر ۱۳۹۷). ««رژیم مستعد فروپاشی» در کار تدوین سند چشم‌انداز پیشرفت». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰.
«چرا در ایران انقلاب نمی‌شود؟». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶.
«Iran's economy 40 years after the Islamic Revolution». Brookings (به انگلیسی). بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ ژوئن ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۲۸.
«استبداد دینی نتیجه استبداد سیاسی». رادیو زمانه. ۲۷ مارس ۲۰۱۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰.
کامبیز فتاحی (۱ فوریه ۲۰۱۹). «مقام آمریکایی: فریب آیت‌الله خمینی را خوردیم». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰.
خمینی در فرانسه: دروغهای بزرگ و حقایق مستند دربارهٔ سرگذشت او و ماجرای انقلاب اسلامی (۱۳۸۹) - ص ۱۹۷ تا ۱۹۹. به کوشش هوشنگ نهاوندی.
جمهوری اسلامی از بازرگان تا روحانی (۱۳۹۵)- صفحهٔ ۱. به کوشش فریدون قاسمی.
مریم رستگار (۱ فوریه ۲۰۱۹). «چگونه ایران جمهوری اسلامی شد؟». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ آوریل ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳۰ ژوئن ۲۰۲۰.
Basravi، Zein. «Iran's referendum and the transformation to the Islamic Republic». www.aljazeera.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ اکتبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۴.
حسین باستانی (۱۲ فروردین ۱۳۹۸). «آیا تغییر جمهوری اسلامی با رفراندوم ممکن است؟». بی‌بی‌سی فراسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ ژوئن ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۹ ژوئن ۲۰۲۰.
مریم رستگار (۱۱ بهمن ۱۳۸۷). «انقلاب: توطئه خارجی یا عوامل داخلی؟». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۳۰ ژوئن ۲۰۲۰.
کامبیز فتاحی (۱ ژوئن ۲۰۱۶). «پیام محرمانه آیت‌الله خمینی به دولت کندی». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ ژوئن ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳۰ ژوئن ۲۰۲۰.
رضا تقی‌زاده (۲۵ اردیبهشت ۱۳۹۰). ««خمینی در فرانسه»؛ روایت هوشنگ نهاوندی از تحولات منتهی به انقلاب ۵۷». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۵ ژوئیه ۲۰۲۰.
کتاب ولایت فقیه-آیت‌الله منتظری: روزنامه جام جم
پرویز دستمالچی (۱ آوریل ۲۰۱۹). «حذف نهاد ریاست جمهوری و بعد؟». دویچه‌وله فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰.
«مطهری: در حال انتقال از جمهوری اسلامی به حکومت اسلامی هستیم». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ آوریل ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۴.
حسین باستانی (۴ مارس ۲۰۲۰). «'انهدام' ساختار جمهوری اسلامی ایران». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳۰ ژوئن ۲۰۲۰.
محمد امینی (۲۵ خرداد ۱۳۸۹). «دشواری جمهوری اسلامی در برخورد با روحانیون منتقد». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰.
مهدی خلجی (۳ بهمن ۱۳۹۷). «چرا در ایران انقلاب نمی‌شود؟». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰.
«منافع ملی یا ایدئولوژی تمامیت‌خواه؟». BBC News فارسی. ۲۰۱۵-۱۰-۰۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ سپتامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۰۲.
Welle (www.dw.com)، Deutsche. «برایان هوک: اقتصاد ایران دزدسالاری شده‌است | DW | 12.12.2019». DW.COM. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ دسامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۰۲.
«The Third Form of Totalitarianism: "The Islamic Republic of Iran" | IRAN HUMAN RIGHTS REVIEW» (به انگلیسی). بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۰۲.
"Totalitarianism And Lack Of Civil Society Lead To Recurrent Protests In Iran". RFE/RL. Archived from the original on 10 August 2020. Retrieved 2020-11-02.
"Special Representative Hook Calls Iran's Regime 'Marxist Theocracy'". RFE/RL. Archived from the original on 10 July 2020. Retrieved 2020-11-02.
«نسخه آرشیو شده». www.asriran.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۰۲.
«آزادی مطبوعات در ۲۰۱۹: نروژ بهترین، ایران در پایین جدول». دویچه‌وله فارسی. ۲۱ آوریل ۲۰۲۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲ نوامبر ۲۰۲۰.
«اعلام رتبه‌بندی سالانه فساد؛ ایران در رده ۱۴۶ جهان». یورونیوز فارسی. ۲۳ ژانویه ۲۰۲۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰.
"Iran protests: Fifth day of unrest as regime cracks down on critics". the Guardian. 2009-06-17. Archived from the original on 1 August 2020. Retrieved 2020-08-06.
«محرمانه‌های انتخابات ۱۳۸۸». BBC News. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶.
«اگر اعتراضات در ایران ادامه پیدا کند چه می‌شود؟». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶.
«وزیر کشور ایران می‌گوید بیش از ۲۰۰ نفر در جریان اعتراضات آبان کشته شدند». BBC News. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶.
«رویترز: خامنه‌ای دستور داد «هر کار لازم است بکنید»، «۱۵۰۰» نفر کشته شدند». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶.
جمهوری اسلامی ایران: از بازرگان تا روحانی - صفحهٔ ۵۱۶. فریدون قاسمی.
«کوچ اجاره نشین‌ها به حاشیه قبرستان پشت بام‌ها شبی ۵۰ هزار تومان اجاره داده می‌شوند». روزنامه شرق. ۴ تیر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۴ مرداد ۱۳۹۹.
«اجاره پشت‌بام در تهران: هر شب ۵۰ هزار تومان». رادیو فردا. ۴ تیر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۴ مرداد ۱۳۹۹.
«شکار حیوانات وحشی در ایران به دلیل گرانی گوشت». ۶ بهمن ۱۳۹۹.
«کلانتری: مردم به دلیل گرانی گوشت، شکار می‌کنند!».
«افزایش حاشیه‌نشینی در ایران؛ بیش از ۷ میلیون نفر در اطراف گورستان‌ها زندگی می‌کنند». ایران اینترنشنال. ۴ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۵ مرداد ۱۳۹۹.
رادیو زمانه (۲۴ می ۲۰۲۰). «۷٬۲ میلیون نفر در حاشیه گورستان‌ها زندگی می‌کنند».
رادیو پیام اسرائیل (۴ خرداد ۱۳۹۹). «گورنشینی و کوره نشینی، از دستاوردهای نظام جمهوری اسلامی».
«ممنوعیت تبلیغ فروش کلیه و ناکارآمدی دستگاه‌های نظارتی». رادیو زمانه. ۲۱ آذر ۱۳۹۷. دریافت‌شده در ۳۱ مرداد ۱۳۹۹.
«فروش کلیه، متاع جان برای نان». خبرگزاری ایرنا. ۱۶ شهریور ۱۳۹۷. دریافت‌شده در ۳۱ مرداد ۱۳۹۹.
«کارگران در ایران: از فروش نیروی کار تا فروش کلیه». رادیو زمانه. دریافت‌شده در ۳۱ مرداد ۱۳۹۹.
«آمارهای دردناک دربارهٔ فحشا و روسپیگری از کاهش سن فحشا تا روسپیگری زنان متاهل». وبسایت رویداد ۲۴. ۷ آبان ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۲۵ مرداد ۱۳۹۹.
«ماجرای تلخ تن‌فروشی داخل قبر | واکنش استانداری تهران به وضعیت زنان کارتن‌خواب جنوب تهران». همشهری آنلاین. ۲۶ آذر ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۲۵ مرداد ۱۳۹۹.
«تن‌فروشی در تهران کرونازده!». وبسایت دیدار نیوز. ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۵ مرداد ۱۳۹۹.
آل عربیه فارسی (۳ می ۲۰۲۰). «کرونا تن‌فروشی در ایران را متوقف نکرد».
«نماینده مجلس: ۷۵درصد مردم سیستان و بلوچستان فقر غذایی دارند؛ بعید نیست گوشت گربه بخورند». ایران اینترنشنال. ۶ خرداد ۱۳۹۷. دریافت‌شده در ۲۷ مرداد ۱۳۹۹.
«گوشت گربه می‌خورند! اما عذرخواهی می‌کنم». انصاف نیوز. ۵ خرداد ۱۳۹۷. دریافت‌شده در ۲۷ مرداد ۱۳۹۹.
«۷۴ درصد مردم سیستان و بلوچستان زیر خط فقر امنیت غذایی هستند/ آمار مبتلایان سیستان و بلوچستان صعودی شد/ دولت در حمایت از قشرها آسیب‌دیده موفق عمل نکرد». خبرگزاری ایلنا. دریافت‌شده در ۲۷ مرداد ۱۳۹۹.
«درخواست هم‌خانگی دو خانوار در یک واحد/ عقبایی: این اجاره‌نشینی غیرشرعی است و منع قانونی دارد». خبرگزاری ایلنا. ۳ تیر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۴ مرداد ۱۳۹۹.
««افزایش» درخواست هم‌خانگی دو خانوار در یک واحد در ایران». رادیو فردا. ۳ تیر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۴ مرداد ۱۳۹۹.
«در گفت‌وگوی کامیل احمدی با رویداد۲۴ بررسی شد؛ حقایقی تلخ از زندگی کودکان کار در بحران کرونا/ تبعات ساماندهی ضربتی کودکان کار چیست؟». وبسایت رویداد ۲۴. ۱۵ فروردین ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۴ مرداد ۱۳۹۹.
«یک پژوهشگر: شمار کودکان کار در ایران تا هفت میلیون نیز برآورد می‌شود». رادیو فردا. ۱۵ فروردین ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۴ مرداد ۱۳۹۹.
«خبرهای ضد و نقیض از جمع‌آوری و انتقال کودکان کار از ایران به افغانستان». رادیو فردا. ۲۵ اسفند ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۲۴ مرداد ۱۳۹۹.
«"اجاره دادن کودکان" به افراد سودجو برای کار در معابر و خیابان‌ها!». خبرگزاری تسنیم. ۲۵ مرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۷ مرداد ۱۳۹۹.
ایران وایر (۱۶ اوت ۲۰۲۰). ««اجاره دادن کودکان» برای کار در خیابان‌ها».
«هشدار دربارهٔ سکونت کودکان کار در گودهای زباله حاشیه شهرها». ایران اینترنشنال. ۱۹ شهریور ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱۹ شهریور ۱۳۹۹.
«وجود ۴۰۰۰ کودک زباله‌گرد در تهران | مردم زباله‌گردی کودکان را به ۱۳۷ اطلاع دهند». همشهری آنلاین. ۲۵ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱۹ شهریور ۱۳۹۹.
«کودکانی که آینده‌شان را در سطل زباله می‌ریزند». روزنامه همشهری. ۲۶ مرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱۹ شهریور ۱۳۹۹.
فریدن خاوند (۲۳ بهمن ۱۳۹۷). «اقتصاد سیاسی جمهوری اسلامی؛ یک نظام ۴۰ ساله در دام ۱۰ بختک». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژوئیه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰.
-Said Amir Arjomand, After Khmoeini, Iran under his successors, Oxford University, pp. 18-30
Author Rodney Wilson Economic Development in the Middle East Issue 1 of Routledge Studies in Development Economics Series Edition illustrated Publisher Psychology Press, 1995 ISBN 0-415-12553-7, 9780415125536 Page 109
آرش حسن‌نیا (۲۴ اردیبهشت ۱۳۹۸). «شاخص فلاکت در ایران؛ سال ۱۳۹۸ بدترین دوره در ۲۴ سال اخیر». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰.
«ایران و ونزوئلا در چنگال بحران‌های مشابه». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۱۶.
صدای آمریکا - شباهت‌های بحران اقتصادی در ایران و ونزوئلا
«گزارش بلومبرگ: اقتصاد ایران پس از تحریم‌ها به بحران نزدیک می‌شود | صدای آمریکا فارسی». ir.voanews.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۱۶.
«تحلیل کارشناس مجله فوربز دربارهٔ اقتصاد ایران». fararu.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۱۵.
Friesen, Garth. "Iran: Stuck Between A Political Rock And An Economic Hard Place". Forbes. Retrieved 2021-02-15.
«دولت ایران درگیر بین یک بن‌بست سیاسی و یک بحران اقتصادی». دیپلماسی ایرانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۱۵.
«تورم به ۱۸ درصد رسید، تورم نقطه به نقطه به ۳۷٫۴». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۱۶.
«معاون ضدجاسوسی وزارت اطلاعات: پروژه ونزوئلایی‌شدن ایران را خنثی کردیم». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۱۶.
«هانکه: حتی با رفع تحریم‌ها ورود ایران به اقتصاد جهانی کند خواهد بود». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۱۶.
«افزایش نگران‌کننده خودکشی». رادیو زمانه. دریافت‌شده در ۳۱ مرداد ۱۳۹۹.
«رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران در گفت و گو با «اعتماد» افزایش خودکشی‌های معیشتی را تحلیل کرد: فقر، مقدس نیست». روزنامه اعتماد. ۲۶ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۳۱ مرداد ۱۳۹۹.
«خودکشی به دلیل فقر؛ چرا؟». بهار نیوز. ۲۱ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۳۱ مرداد ۱۳۹۹.
«چرا شمار خودکشی‌های طبقه فقیر در ایران افزایش یافته‌است؟ به جرم فقر، سرِ دارِ معیشت». روزنامه ابتکار. ۲۴ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۳۱ مرداد ۱۳۹۹.
«خودکشی در ایران دستمزد نابرابری». بی‌بی‌سی فارسی. ۲۵ مرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۳۱ مرداد ۱۳۹۹.
«یک «جانباز جنگ» در مقابل بنیاد شهید کرمانشاه خود را آتش زد». رادیو فردا. ۲۰ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۳۱ مرداد ۱۳۹۹.
«کارگری خود را کنار چاه نفت هویزه کشت». بی‌بی‌سی فارسی. ۲۲ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۳۱ مرداد ۱۳۹۹.
«کارگر جوان در میدان نفتی یادآوران در پی «عدم دریافت حقوق» خود را حلق‌آویز کرد». رادیو فردا. ۲۲ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۳۱ مرداد ۱۳۹۹.
Regulating Covert Action, William Michael Reisman, James E. Baker. 1992. Yale University Press. ISBN 0-300-05059-3 pp.62
Protection of Officials of Foreign States According to International Law. Franciszek Przetacznik. 1983. BRILL. ISBN 90-247-2721-9 pp.287
Military persuasion in war and policy. Stephen J. Cimbala. Greenwood Publishing Group. 2002 ISBN 0-275-97803-6 pp.12
Ahmadinejad: The Secret History of Iran's Radical Leader, Kasra Naji, 2008, University of California Press, ISBN 0-520-25663-8 pp.19
Welle (www.dw.com)، Deutsche. «تحریک روسیه و تسویه حساب داخلی؛ درس گروگان‌گیری برای جمهوری اسلامی | DW | 04.11.2019». DW.COM. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ نوامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۴.
«تاریخ تازه‌ها - نگاهی به تاریخچهٔ تحریم‌های آمریکا و اتحادیهٔ اروپا علیه ایران». ار. اف. ای - RFI. ۲۰۱۹-۱۱-۲۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۴.
Welle (www.dw.com)، Deutsche. «سال ۱۳۹۹ تکرار سال ۱۳۵۷؟ | DW | 25.12.2019». DW.COM. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ دسامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۴.
Welle (www.dw.com)، Deutsche. «ترامپ: آمریکا تحریم‌های تعلیق‌شده علیه ایران را احیا می‌کند | DW | 20.08.2020». DW.COM. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۴.
فرنوش امیرشاهی (۱۳ آبان ۱۳۹۸). «چرا جمهوری اسلامی به 'دشمنی با آمریکا' احتیاج دارد؟». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰.
حبیب حسینی‌فرد (۹ سپتامبر ۲۰۱۹). «چهل سالگی انقلاب؛ دیوار انزوای ایران بلندتر شده‌است». دویچه‌وله فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ مه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰.
مجید محمدی (۵ دی ۱۳۹۸). «ایران با سقوط جمهوری اسلامی ویران خواهد شد؟». ایندپندنت فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۴ ژوئیه ۲۰۲۰.
فرانک گاردنر (۱۶ آبان ۱۳۹۸). «'نفوذ ایران در منطقه خاورمیانه از عربستان بیشتر است'». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۴ ژوئیه ۲۰۲۰.
«دست راست آیت‌الله خامنه‌ای توسط آمریکا قطع شد». ایندیپندنت فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۳.
«فلاحت‌پیشه: ایران ۳۰ میلیارد دلار در سوریه هزینه کرده‌است». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۱۵.
«چرا ایران رژیم سوریه را رها نمی‌کند؟». BBC Parisian. دریافت‌شده در ۸ نوامبر ۲۰۱۶.
«راستی‌آزمایی: هزینه جنگ سوریه برای ایران چقدر است؟». BBC Persian. دریافت‌شده در ۲۶ فوریه ۲۰۱۸.
«چرا ایران و طالبان با هم مذاکره می‌کنند». دنیای اقتصاد. دریافت‌شده در شنبه ۳۰ آذر ۱۳۹۸. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید= را بررسی کنید (کمک)
«"حمایت ایران از طالبان؛ عامل بی‌ثباتی بیشتر افغانستان"».
«حمایت ایران از طالبان؛ عامل بی‌ثباتی بیشتر افغانستان».
«شبیحه؛ تبهکارانی مخوف در خدمت حکومت سوریه». دویچه‌وله فارسی. دریافت‌شده در ۲۷ خرداد ۱۳۹۱.
«اذعان "کریستین ساینس مانیتور":محبوبیت ایران در میان مردم سوریه / هسته‌های مقاومت مردمی سوریه "بسیج" ایران را الگوی خود قرار داده‌اند». باشگاه خبرنگاران. ۱۵ فروردین ۱۳۹۲.
Iranian Strategy in Syria بایگانی‌شده در ۱ فوریه ۲۰۱۶ توسط Wayback Machine, Institute for the Study of War, Executive Summary + Full report, May 2013
"Syria's crisis: The long road to Damascus: There are signs that the Syrian regime may become still more violent", The Economist, 11 February 2012.
Iran boosts support to Syria, telegraph, 21 February 2014
"Tehran: 2,100 Iranian soldiers killed in Syria and Iraq". Middle East Monitor. 7 March 2018. Retrieved 11 November 2018.
"What Does Syria Mean for the Region's Shia". Carnegie Endowment for International Peace. Retrieved 11 November 2018.
Phillip Smyth (8 March 2016). "How Iran Is Building Its Syrian Hezbollah". The Washington Institute. Retrieved 17 September 2016.
"Iran mourns 7 Afghans killed fighting for Damascus ally". Daily Star Lebanon. Retrieved 7 May 2015.
"The Zainabiyoun Brigade: A Pakistani Shiite Militia Amid the Syrian Conflict". Jamestown Foundation. Retrieved 28 July 2016.
"Hezbollah deploying elite force to Aleppo: Iran media". NOW. 8 August 2016. Retrieved 8 August 2016.
Omar al-Jaffal Contributor; Iraq Pulse (29 October 2013). "Iraqi Shiites Join Syria War". Al-Monitor. Retrieved 4 November 2013.
Michael Knights and Matthew Levitt (January 2018). "The Evolution of Shia Insurgency in Bahrain". The Washington Institute for Near East Policy. Retrieved 11 November 2018.
"Bahraini group 'among militias backing Assad'". Trade Arabia. 20 November 2015. Retrieved 11 November 2018.
نسیم آنلاین (۲۷ اسفند ۱۳۹۳). «"سربازان مختار" در بحرین چه می‌کنند؟».
«خونین در عراق؛ معترضان عراقی می‌گویند ایران باعث شده که آنها در کشورشان بیگانه باشند». صدای آمریکاه. ۱۶ مهر ۱۳۹۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۴ ژوئیه ۲۰۲۰.
«مرگ حدود ۷۰ نفر معترض دیگر در عراق؛ معترضان از ادامه دخالت‌های جمهوری اسلامی خشمگین هستند». صدای آمریکا. ۵ آبان ۱۳۹۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۴ ژوئیه ۲۰۲۰.
«مجازات سفر به کشورهای ممنوعه: دو تا پنج سال حبس و توقیف گذرنامه». خبر آنلاین. ۲۳ آبان ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ ژوئیه ۲۰۲۰.
فرین عاصمی (۱۳ بهمن ۱۳۹۲). «انقلاب ۵۷ و وجهه گم‌شده پاسپورت ایرانی». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ ژوئیه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰.
«سقوط اعتبار گذرنامه ایرانی به انتهای جدول گذرنامه‌های جهان». رادیو فردا. ۱۶ تیر ۱۳۹۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۶ ژوئیه ۲۰۲۰.
«بازگرداندن اعتبار گذرنامه ایرانی». روحانی‌سنج. ۲۲ بهمن ۱۳۹۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰.
«آیا فروپاشی سیاسی و اجتماعی در انتظار ایران است؟». دویچه‌وله فارسی. ۷ نوامبر ۲۰۱۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰.
«نویسندگان و هنرمندان ایرانی: ادامه سانسور به فروپاشی اجتماعی خواهد انجامید». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۱۵.
«ایران؛ قهرمان المپیاد فرار مغزها». دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۱۰-۰۷.
«رتبه نخست ایران در فرار مغزها».
«Iran ranking first in the world in brain drain with flight of 150,000 elite per year».
«ایران؛ قهرمان المپیاد فرار مغزها». دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۱۰-۰۷.
«موج جدید مهاجرت نخبگان از دانشگاه‌های ایران». راه سبز. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ فوریه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۸ اسفند ۱۳۸۸.
نجاتی، محمدحسین (۳۱ مرداد ۱۳۸۹)، «تعابیر جدید رئیس سازمان ملی جوانان دربارهٔ یک پدیده اجتماعی؛ به جای فرار مغزها بگوییم هجرت فرهنگی»، تهران امروز (شماره ۳۲۹)، ص. صفحه ۱۵ مهرداد بذرپاش، رئیس سازمان ملی جوانان: «در برخی از محافل از فرار مغزها در میان قشر جوان صحبت می‌شود که این امر اشتباه است و باید به جای فرار مغزها واژه «هجرت فرهنگی علمی» را به کار ببریم. هجرت برای معرفی افتخارات کشور به دنیا و کسب تجربه‌های بسیار ارزشمند است و هم‌اکنون زمان تشکیل نهضت انتقال فرهنگ کشور فرا رسیده‌است، چرا که این امر مهجور مانده‌است. اگر بتوانیم فرهنگ مترقی کشور را به خوبی انتقال دهیم، نصف راه را به سلامت پیموده‌ایم.»</: عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]
«روزنامه ابتکار - سرفصل». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ دسامبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۸ سپتامبر ۲۰۰۹.
۶۰ هزار نخبه ایرانی به خارج مهاجرت کرده‌اند روزنامه اطلاعات
«چرا مردم ایران از سیاست‌های جمهوری اسلامی حمایت نمی‌کنند؟». BBC News فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ آوریل ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۴.
«مؤسسه نظرسنجی گالوپ: اعتماد ایرانیان به حکومت آن کشور به کمتر از پنجاه درصد رسیده‌است». صدای آمریکا. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ فوریه ۲۰۲۱.
«گالوپ: کمتر از ۵۰ درصد ایرانی‌ها به حکومت کشورشان اعتماد دارند». رادیو فردا. ۱۲ آبان ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱۳ آبان ۱۳۹۹.
«شکاف‌هایی که جمهوری اسلامی را می‌بلعند». ایران اینترنشنال. ۲۰۲۰-۰۱-۱۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۳.
«ده حزب و گروه اپوزیسیون علیه جمهوری اسلامی تفاهم‌نامه امضا کردند». ایران اینترنشنال. ۲۰۱۸-۱۱-۱۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۲.
«نگاهی به تاریخچهٔ جنبش‌های اعتراضیِ دامنه‌دار در ایرانِ پس از انقلاب». رادیو فرانسه. ۴ دسامبر ۲۰۱۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰.
علی افشاری (۵ آذر ۱۳۹۸). «آیا خیزش اجتماعی اخیر ایران به انقلاب می‌انجامد؟». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰.
مهران بهروزفغانی (۲۵ آگوست ۲۰۱۹). «رویکرد جمهوری اسلامی در حذف مخالفان خارج کشور تهاجمی‌تر شده‌است». دویچه‌وله فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ فوریه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰.
«روزنامه‌نگار افشاگر قتل قاضی پرونده آمیا از آرژانتین گریخت». رادیو فردا. ۵ بهمن ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰.
«پانزدهمین سالگرد قتل شادروان دکتر شاپور بختیار». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ آوریل ۲۰۱۹.
«خانه». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ اکتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۶ دسامبر ۲۰۱۹.
«In Memory of Prince Chahriar Chafik, Captain of the Imperial Iranian Navy Assasinated in Paris, December 7, 1979». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ فوریه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۱ ژانویه ۲۰۱۶.
«گزارش چند قتل؛ از توماج و اویسی تا فریدون فرخزاد و کاظم رجوی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ اوت ۲۰۲۰.
«یکی از عوامل ترور قاسملو در بین بازداشت شدگان اربیل؟» بایگانی‌شده در ۲۷ اکتبر ۲۰۲۰ توسط Wayback Machine، رادیو فردا.
«قتل عبدالرحمن برومند از زبان دخترش». روزآنلاین. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ مارس ۲۰۱۹.
«گزارش چند قتل؛ از توماج و اویسی تا فریدون فرخزاد و کاظم رجوی». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ اوت ۲۰۲۰.
«Dr. Reza Mazlouman». بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۲ اوت ۲۰۲۰.
«حقوق بشر و دموکراسی برای ایران :: رضا (بیژن) فاضلی: یک سرگذشت». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳ آوریل ۲۰۱۹.
«Alleged Killer's Star Turn Stirs Anger». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ ژانویه ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۱ ژانویه ۲۰۱۶.
«تاریخچه آدم‌ربایی یک حکومت؛ آیا جمهوری اسلامی جمشید شارمهد را ربوده‌است؟». IranWire | خانه. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۲.
حسین باستانی (۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۹). «کمپین‌های 'ضداطلاعات' حکومت ایران در پرونده‌های حساس». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۵ ژوئیه ۲۰۲۰.
مجتبی دهقانی (۱۰ آذر ۱۳۹۸). «سناریوهای حکومت ایران برای فریب رسانه‌های آزاد». ایندپندنت فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰.
سمیرا قرائی (۱۶ تیر ۱۳۹۹). ««تلاش برنامه‌ریزی شده» جمهوری اسلامی برای سوءاطلاع‌رسانی در مورد کرونا». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۵ ژوئیه ۲۰۲۰.
«نبود سانسور یعنی نبود حذف و سرکوب، یعنی بود انسان». IranWire | خانه. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۳.
«جمهوری اسلامی اعدام؛ حداقل «هشت هزار» اعدام ظرف ۲۰ سال». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۳.
«انتشار نامه تاریخی عفو بین‌الملل؛ مسئولان وقت دولت جمهوری اسلامی از اعدام‌های سال ۶۷ خبر داشتند | صدای آمریکا فارسی». ir.voanews.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۴.
«سازمان‌های حقوق بشری فشارها علیه کارکنان بی‌بی‌سی را محکوم کردند». BBC News فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۳.
Welle (www.dw.com)، Deutsche. «فشار بر خانواده خبرنگاران خارج از کشور پس از اعتراضات آبان شدت گرفته‌است | DW | 11.12.2019». DW.COM. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ دسامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۳.
Welle (www.dw.com)، Deutsche. «ایران از نگاه مردم اسرائیل | DW | 15.12.2011». DW.COM. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ ژوئن ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۳.
سعید قاسمی‌نژاد (۳ بهمن ۱۳۹۷). «انقلاب ایران در راه است». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰.
Welle (www.dw.com)، Deutsche. «جمهوری اسلامی، فرار مغزها و انکار واقعیات | DW | 20.08.2019». DW.COM. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ اوت ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۱۰.
«ایران رتبه دوم فرار مغزها در جهان را داراست/ مهاجرت سالانه، ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار متخصص تحصیلکرده». پایگاه خبری جماران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۱۰.
«ایران با سقوط جمهوری اسلامی ویران خواهد شد؟». ایندیپندنت فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۳.
حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، سید محمد هاشمی، ص۳
حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، سید محمد هاشمی، ص۳۵
محمد حیدری (۷ شهریور ۱۳۹۵). «ولایت فقیه، نظریه‌ای برای قبضه قدرت». بی‌سی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۴ ژوئیه ۲۰۲۰.
«آیت‌الله منتظری: از مشروعیت‌بخشی به نظام تا سلب مشروعیت از ولایت مطلقه». دویچه‌وله فارسی. ۲۰ دسامبر ۲۰۰۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۴ ژوئیه ۲۰۲۰.
محمد حیدری (۱۶ آذر ۱۳۹۵). «کارنامه خمینی، فصل جور». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۴ ژوئیه ۲۰۲۰.
لی رسولی (۱۰ بهمن ۱۳۹۷). «جمهوری اسلامی و 'بی دولتی در ایران'؛ سه قوه زیر سایه رهبر». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۶ ژوئیه ۲۰۲۰.
مدنی، ۱۳۶۰۱۳۶۹ش، ج۲، ص۱۳۲۱۳۸؛ نیز رجوع کنید به شفیعی‌فر، ص۶۹۸۳
امیر سلطان‌زاده (۲۵ اردیبهشت ۱۳۹۹). «چالش جدید مجلس با نظارت استصوابی». ایندپندنت فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۶ ژوئیه ۲۰۲۰.
«قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی». مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
«اعتراض نماینده آشوریان در مجلس به «توهین» به اقلیت‌های دینی». رادیو فردا. ۲۹ آذر ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۴ ژوئیه ۲۰۲۰.
«تذکر کتبی نماینده مجلس دربارهٔ نقض حقوق اقلیت یارسان». هرانا. ۱۵ تیر ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۴ ژوئیه ۲۰۲۰.
«قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران - فصل یازدهم: قوه قضائیه - اصل ۱۵۶ الی ۱۷۴». مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ ژوئیه ۲۰۲۰.
اکبر گنجی (۱۱ بهمن ۱۳۹۵). «آیا نظام فقیه سالار جایی برای استقلال قضایی باقی می‌گذارد؟». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ ژوئیه ۲۰۲۰.
"Treasury Designates Supreme Leader of Iran's Inner Circle Responsible for Advancing Regime's Domestic and Foreign Oppression". U.S. DEPARTMENT OF THE TREASURY. November 4, 2019. Archived from the original on 18 July 2020. Retrieved 7 July 2020.
«ساختار شورای نگهبان (اعضای شورای نگهبان)». شورای نگهبان. ۱۵ تیر ۱۳۹۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲ نوامبر ۲۰۲۰.
«به گفته جنتی، وظیفه اصلی مجلس خبرگان، نه تعیین و عزل رهبر، بلکه بیان مواضع اوست». رادیو پیام اسرائیل. ۵ مهر ۱۳۹۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ ژوئن ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲ نوامبر ۲۰۲۰.
«جنتی: وظیفه مجلس خبرگان بیان مواضع رهبری است». دویچه‌وله فارسی. ۲۶ سپتامبر ۲۰۱۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۹ ژوئن ۲۰۲۰.
«تاریخچه مختصر انتخابات شوراها». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ اوت ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲ نوامبر ۲۰۲۰.
«نگاهی به تاریخچه شوراهای اسلامی شهر و روستا». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۹ مارس ۲۰۱۵.
«اساسنامه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ فوریه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲ نوامبر ۲۰۲۰.
«چرا سپاه پاسداران "پسوند ایران" ندارد؟». نواندیش ایران. ۲ اردیبهشت ۱۳۹۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲ ژوئیه ۲۰۲۰.
«سردار فدوی: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی هیچ کلمه‌ای را در ادامه خود ندارد حتی ایران». تابناک. ۲ اردیبهشت ۱۳۹۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲ ژوئیه ۲۰۲۰.
ایرج مصداقی (۳ ژوئن ۲۰۱۸). «سپاه پاسداران انقلاب اسلامی رو در روی منافع ملی». رادیو زمانه. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲ ژوئیه ۲۰۲۰.
گذر از الیگارشی روحانیت به الیگارشی روحانیت و سپاه بایگانی‌شده در ۲۴ نوامبر ۲۰۰۷ توسط Wayback Machine(اخبار روز، ۲۲ مرداد ۱۳۸۵)
موقعیت سپاه پاسداران و روحانیت در ساخت قدرت - ۲ بایگانی‌شده در ۲۴ نوامبر ۲۰۰۷ توسط Wayback Machine(اخبار روز، ۲۲ مرداد ۱۳۸۵)
گذر از الیگارشی روحانیت به الیگارشی روحانیت و سپاه خش سوم: فعالیت اقتصادی سپاه بایگانی‌شده در ۳۰ آوریل ۲۰۰۹ توسط Wayback Machine(اخبار روز، ۲۲ مرداد ۱۳۸۵)
جمشید اسدی (۲۰ مهر ۱۳۹۷). «رانت‌خواری سپاه پاسداران در اقتصاد ایران». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰.
«ایران در هفته ای که گذشت؛ ۱۷ تیر ۱۳۹۰». بی‌بی‌سی فارسی. ۱۷ تیر ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ مارس ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰.
«استقبال کاربران برای تحریم صدا و سیما از سوی آمریکا با هشتگ BanIRIB». صدای آمریکا. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۴-۱۷.
«چرا «صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران» در نظر بسیاری از مردم این کشور «دستگاه تولید دروغ» نام گرفته‌است؟». ار. اف. ای - RFI. ۲۰۱۸-۰۱-۰۵. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۷ آوریل ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۴-۱۷.
«خامنه‌ای: مدیریت صدا و سیما و قوه قضاییه با رهبری نیست». دویچه‌وله فارسی. ۲۹ مه ۲۰۱۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۹ ژوئن ۲۰۲۰.
مجید محمدی (۵ آذر ۱۳۹۸). «نظام تقسیم کار سرکوب در جمهوری اسلامی». ایندپندت فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ نوامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲ نوامبر ۲۰۲۰.
«چرا نهادهای حقوق‌بشری ایرانی خواهان تحریم صدا و سیما شده‌اند؟ ‏». بی‌بی‌سی فارسی. دریافت‌شده در ۳۱ مه ۲۰۲۰.
مصاحبه‌ها, archived from the original on 18 January 2020, retrieved 2020-01-18
یوتیوب. «ناهنرپیشه‌های صداوسیمای میلی رژیم ضدبشری حاکم بر ایران (تا آخر ببینید طرف شوگر ددیه)».
«حکومت اورولی: صدا و سیمای جمهوری اسالمی به مثابه سالح سرکوب جمعی» (PDF).
«دو نهاد حقوق بشری: صدا و سیما اعترافات اجباری ۳۵۵ نفر را پخش کرده‌است».
«گزارش دو سازمان حقوق بشری: صدا و سیما در یک دهه اعتراف اجباری دست‌کم ۳۵۵ نفر را پخش کرده».
«نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ فوریه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۶ نوامبر ۲۰۲۰.
«پنج چهره فاسد جمهوری اسلامی». tavaana.
«توئیت‌های وزارت خارجه آمریکا دربارهٔ ثروت حاکمان ایران: مکارم شیرازی، سلطان شکر». voanews.
«سفارت آمریکا در عراق از دارایی ۲۰۰ میلیاردی رهبر جمهوری اسلامی نوشت». voanews.

پیوند به بیرون

سید محمد هاشمی (۱۳۸۶)، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران: نشر میزان، شابک ۹۶۴-۷۸۹۶-۰۲-۶
«متن کامل قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ اوت ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۴ اوت ۲۰۱۲.

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.

[1] ارسطا، محمدجواد (۱۳۹۱). نگاهی به مبانی تحلیلی نظام جمهوری اسلامی ایران، تاملاتی در فقه سیاسی و مبانی فقهی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. بوستان کتاب.

[2] «قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران». مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ اوت ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۱۷ نوامبر ۲۰۱۵.

[radiofarda-3] علیرضا کرمانی (۱۲ فروردین ۱۳۸۸). «رفراندوم «جمهوری اسلامی»؛ ۳۰ سال پیش «آری»». رادیوفردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۵ فروردین ۱۳۹۳.

[4] Abbas Milani (۲۰۰۵). «In lieu of an abstract, here is a brief excerpt of the content». Journal of Democracy. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ اکتبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۹ اوت ۲۰۱۵.

[5] Daniel Brumberg. «Dissonant Politics in Iran and Indonesia» (PDF). Stanford university. Georgetown University. صص. ۷-۸ (۸-۹). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۷ نوامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۳ نوامبر ۲۰۱۵.

[6] «VELA YA T-E FAQIH IN THE CONSTITUTION OF IRAN: THE IMPLEMENTATION OF THEOCRACY» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۴ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱ آوریل ۲۰۱۶.

[7] «ممنوعیت تأسیس حزب برای مخالفان و منتقدان حکومت ایران». دویچه‌وله فارسی. ۱۶ ژوئیه ۲۰۱۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۹ ژوئن ۲۰۲۰.

[8] «EIU Democracy Index 2018 - World Democracy Report». www.eiu.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۴-۳۰.

[9] «وزارت کشور نام احزاب غیرقانونی را اعلام کرد - مشرق نیوز». www-mashreghnews-ir.cdn.ampproject.org. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ فوریه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۲۸.

[:16-10] رضا تقی‌زاده (۲۶ مهر ۱۳۹۷). ««رژیم مستعد فروپاشی» در کار تدوین سند چشم‌انداز پیشرفت». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰.

[:17-11] «چرا در ایران انقلاب نمی‌شود؟». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶.

[12] «Iran's economy 40 years after the Islamic Revolution». Brookings (به انگلیسی). بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ ژوئن ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۲۸.

[13] «استبداد دینی نتیجه استبداد سیاسی». رادیو زمانه. ۲۷ مارس ۲۰۱۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰.

[14] کامبیز فتاحی (۱ فوریه ۲۰۱۹). «مقام آمریکایی: فریب آیت‌الله خمینی را خوردیم». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰.

[15] خمینی در فرانسه: دروغهای بزرگ و حقایق مستند دربارهٔ سرگذشت او و ماجرای انقلاب اسلامی (۱۳۸۹) - ص ۱۹۷ تا ۱۹۹. به کوشش هوشنگ نهاوندی.

[16] جمهوری اسلامی از بازرگان تا روحانی (۱۳۹۵)- صفحهٔ ۱. به کوشش فریدون قاسمی.

[17] مریم رستگار (۱ فوریه ۲۰۱۹). «چگونه ایران جمهوری اسلامی شد؟». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ آوریل ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳۰ ژوئن ۲۰۲۰.

[18] Basravi، Zein. «Iran's referendum and the transformation to the Islamic Republic». www.aljazeera.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ اکتبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۴.

[19] حسین باستانی (۱۲ فروردین ۱۳۹۸). «آیا تغییر جمهوری اسلامی با رفراندوم ممکن است؟». بی‌بی‌سی فراسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ ژوئن ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۹ ژوئن ۲۰۲۰.

[20] مریم رستگار (۱۱ بهمن ۱۳۸۷). «انقلاب: توطئه خارجی یا عوامل داخلی؟». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۳۰ ژوئن ۲۰۲۰.

[21] کامبیز فتاحی (۱ ژوئن ۲۰۱۶). «پیام محرمانه آیت‌الله خمینی به دولت کندی». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ ژوئن ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳۰ ژوئن ۲۰۲۰.

[:10-22] رضا تقی‌زاده (۲۵ اردیبهشت ۱۳۹۰). ««خمینی در فرانسه»؛ روایت هوشنگ نهاوندی از تحولات منتهی به انقلاب ۵۷». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۵ ژوئیه ۲۰۲۰.

[autogenerated1.5-23] کتاب ولایت فقیه-آیت‌الله منتظری: روزنامه جام جم

[24] پرویز دستمالچی (۱ آوریل ۲۰۱۹). «حذف نهاد ریاست جمهوری و بعد؟». دویچه‌وله فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰.

[:20-25] «مطهری: در حال انتقال از جمهوری اسلامی به حکومت اسلامی هستیم». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ آوریل ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۴.

[:1-26] حسین باستانی (۴ مارس ۲۰۲۰). «'انهدام' ساختار جمهوری اسلامی ایران». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳۰ ژوئن ۲۰۲۰.

[:3-27] محمد امینی (۲۵ خرداد ۱۳۸۹). «دشواری جمهوری اسلامی در برخورد با روحانیون منتقد». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰.

[:2-28] مهدی خلجی (۳ بهمن ۱۳۹۷). «چرا در ایران انقلاب نمی‌شود؟». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰.

[29] «منافع ملی یا ایدئولوژی تمامیت‌خواه؟». BBC News فارسی. ۲۰۱۵-۱۰-۰۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ سپتامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۰۲.

[30] Welle (www.dw.com)، Deutsche. «برایان هوک: اقتصاد ایران دزدسالاری شده‌است | DW | 12.12.2019». DW.COM. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ دسامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۰۲.

[31] «The Third Form of Totalitarianism: "The Islamic Republic of Iran" | IRAN HUMAN RIGHTS REVIEW» (به انگلیسی). بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۰۲.

[32] "Totalitarianism And Lack Of Civil Society Lead To Recurrent Protests In Iran". RFE/RL. Archived from the original on 10 August 2020. Retrieved 2020-11-02.

[33] "Special Representative Hook Calls Iran's Regime 'Marxist Theocracy'". RFE/RL. Archived from the original on 10 July 2020. Retrieved 2020-11-02.

[34] «نسخه آرشیو شده». www.asriran.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۰۲.

[35] «آزادی مطبوعات در ۲۰۱۹: نروژ بهترین، ایران در پایین جدول». دویچه‌وله فارسی. ۲۱ آوریل ۲۰۲۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲ نوامبر ۲۰۲۰.

[36] «اعلام رتبه‌بندی سالانه فساد؛ ایران در رده ۱۴۶ جهان». یورونیوز فارسی. ۲۳ ژانویه ۲۰۲۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰.

[37] "Iran protests: Fifth day of unrest as regime cracks down on critics". the Guardian. 2009-06-17. Archived from the original on 1 August 2020. Retrieved 2020-08-06.

[38] «محرمانه‌های انتخابات ۱۳۸۸». BBC News. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶.

[39] «اگر اعتراضات در ایران ادامه پیدا کند چه می‌شود؟». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶.

[40] «وزیر کشور ایران می‌گوید بیش از ۲۰۰ نفر در جریان اعتراضات آبان کشته شدند». BBC News. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶.

[41] «رویترز: خامنه‌ای دستور داد «هر کار لازم است بکنید»، «۱۵۰۰» نفر کشته شدند». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶.

[42] جمهوری اسلامی ایران: از بازرگان تا روحانی - صفحهٔ ۵۱۶. فریدون قاسمی.

[43] «کوچ اجاره نشین‌ها به حاشیه قبرستان پشت بام‌ها شبی ۵۰ هزار تومان اجاره داده می‌شوند». روزنامه شرق. ۴ تیر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۴ مرداد ۱۳۹۹.

[44] «اجاره پشت‌بام در تهران: هر شب ۵۰ هزار تومان». رادیو فردا. ۴ تیر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۴ مرداد ۱۳۹۹.

[45] «شکار حیوانات وحشی در ایران به دلیل گرانی گوشت». ۶ بهمن ۱۳۹۹.

[46] «کلانتری: مردم به دلیل گرانی گوشت، شکار می‌کنند!».

[:52-47] «افزایش حاشیه‌نشینی در ایران؛ بیش از ۷ میلیون نفر در اطراف گورستان‌ها زندگی می‌کنند». ایران اینترنشنال. ۴ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۵ مرداد ۱۳۹۹.

[:62-48] رادیو زمانه (۲۴ می ۲۰۲۰). «۷٬۲ میلیون نفر در حاشیه گورستان‌ها زندگی می‌کنند».

[:82-49] رادیو پیام اسرائیل (۴ خرداد ۱۳۹۹). «گورنشینی و کوره نشینی، از دستاوردهای نظام جمهوری اسلامی».

[:222-50] «ممنوعیت تبلیغ فروش کلیه و ناکارآمدی دستگاه‌های نظارتی». رادیو زمانه. ۲۱ آذر ۱۳۹۷. دریافت‌شده در ۳۱ مرداد ۱۳۹۹.

[51] «فروش کلیه، متاع جان برای نان». خبرگزاری ایرنا. ۱۶ شهریور ۱۳۹۷. دریافت‌شده در ۳۱ مرداد ۱۳۹۹.

[52] «کارگران در ایران: از فروش نیروی کار تا فروش کلیه». رادیو زمانه. دریافت‌شده در ۳۱ مرداد ۱۳۹۹.

[53] «آمارهای دردناک دربارهٔ فحشا و روسپیگری از کاهش سن فحشا تا روسپیگری زنان متاهل». وبسایت رویداد ۲۴. ۷ آبان ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۲۵ مرداد ۱۳۹۹.

[54] «ماجرای تلخ تن‌فروشی داخل قبر | واکنش استانداری تهران به وضعیت زنان کارتن‌خواب جنوب تهران». همشهری آنلاین. ۲۶ آذر ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۲۵ مرداد ۱۳۹۹.

[55] «تن‌فروشی در تهران کرونازده!». وبسایت دیدار نیوز. ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۵ مرداد ۱۳۹۹.

[56] آل عربیه فارسی (۳ می ۲۰۲۰). «کرونا تن‌فروشی در ایران را متوقف نکرد».

[:152-57] «نماینده مجلس: ۷۵درصد مردم سیستان و بلوچستان فقر غذایی دارند؛ بعید نیست گوشت گربه بخورند». ایران اینترنشنال. ۶ خرداد ۱۳۹۷. دریافت‌شده در ۲۷ مرداد ۱۳۹۹.

[58] «گوشت گربه می‌خورند! اما عذرخواهی می‌کنم». انصاف نیوز. ۵ خرداد ۱۳۹۷. دریافت‌شده در ۲۷ مرداد ۱۳۹۹.

[:162-59] «۷۴ درصد مردم سیستان و بلوچستان زیر خط فقر امنیت غذایی هستند/ آمار مبتلایان سیستان و بلوچستان صعودی شد/ دولت در حمایت از قشرها آسیب‌دیده موفق عمل نکرد». خبرگزاری ایلنا. دریافت‌شده در ۲۷ مرداد ۱۳۹۹.

[60] «درخواست هم‌خانگی دو خانوار در یک واحد/ عقبایی: این اجاره‌نشینی غیرشرعی است و منع قانونی دارد». خبرگزاری ایلنا. ۳ تیر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۴ مرداد ۱۳۹۹.

[61] ««افزایش» درخواست هم‌خانگی دو خانوار در یک واحد در ایران». رادیو فردا. ۳ تیر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۴ مرداد ۱۳۹۹.

[62] «در گفت‌وگوی کامیل احمدی با رویداد۲۴ بررسی شد؛ حقایقی تلخ از زندگی کودکان کار در بحران کرونا/ تبعات ساماندهی ضربتی کودکان کار چیست؟». وبسایت رویداد ۲۴. ۱۵ فروردین ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۴ مرداد ۱۳۹۹.

[63] «یک پژوهشگر: شمار کودکان کار در ایران تا هفت میلیون نیز برآورد می‌شود». رادیو فردا. ۱۵ فروردین ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۴ مرداد ۱۳۹۹.

[64] «خبرهای ضد و نقیض از جمع‌آوری و انتقال کودکان کار از ایران به افغانستان». رادیو فردا. ۲۵ اسفند ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۲۴ مرداد ۱۳۹۹.

[65] «"اجاره دادن کودکان" به افراد سودجو برای کار در معابر و خیابان‌ها!». خبرگزاری تسنیم. ۲۵ مرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۷ مرداد ۱۳۹۹.

[66] ایران وایر (۱۶ اوت ۲۰۲۰). ««اجاره دادن کودکان» برای کار در خیابان‌ها».

[:242-67] «هشدار دربارهٔ سکونت کودکان کار در گودهای زباله حاشیه شهرها». ایران اینترنشنال. ۱۹ شهریور ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱۹ شهریور ۱۳۹۹.

[68] «وجود ۴۰۰۰ کودک زباله‌گرد در تهران | مردم زباله‌گردی کودکان را به ۱۳۷ اطلاع دهند». همشهری آنلاین. ۲۵ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱۹ شهریور ۱۳۹۹.

[69] «کودکانی که آینده‌شان را در سطل زباله می‌ریزند». روزنامه همشهری. ۲۶ مرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱۹ شهریور ۱۳۹۹.

[70] فریدن خاوند (۲۳ بهمن ۱۳۹۷). «اقتصاد سیاسی جمهوری اسلامی؛ یک نظام ۴۰ ساله در دام ۱۰ بختک». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژوئیه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰.

[Said-71] -Said Amir Arjomand, After Khmoeini, Iran under his successors, Oxford University, pp. 18-30

[Rodney-72] Author Rodney Wilson Economic Development in the Middle East Issue 1 of Routledge Studies in Development Economics Series Edition illustrated Publisher Psychology Press, 1995 ISBN 0-415-12553-7, 9780415125536 Page 109

[73] آرش حسن‌نیا (۲۴ اردیبهشت ۱۳۹۸). «شاخص فلاکت در ایران؛ سال ۱۳۹۸ بدترین دوره در ۲۴ سال اخیر». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰.

[74] «ایران و ونزوئلا در چنگال بحران‌های مشابه». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۱۶.

[75] صدای آمریکا - شباهت‌های بحران اقتصادی در ایران و ونزوئلا

[76] «گزارش بلومبرگ: اقتصاد ایران پس از تحریم‌ها به بحران نزدیک می‌شود | صدای آمریکا فارسی». ir.voanews.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۱۶.

[77] «تحلیل کارشناس مجله فوربز دربارهٔ اقتصاد ایران». fararu.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۱۵.

[78] Friesen, Garth. "Iran: Stuck Between A Political Rock And An Economic Hard Place". Forbes. Retrieved 2021-02-15.

[79] «دولت ایران درگیر بین یک بن‌بست سیاسی و یک بحران اقتصادی». دیپلماسی ایرانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۱۵.

[80] «تورم به ۱۸ درصد رسید، تورم نقطه به نقطه به ۳۷٫۴». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۱۶.

[81] «معاون ضدجاسوسی وزارت اطلاعات: پروژه ونزوئلایی‌شدن ایران را خنثی کردیم». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۱۶.

[82] «هانکه: حتی با رفع تحریم‌ها ورود ایران به اقتصاد جهانی کند خواهد بود». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۱۶.

[:202-83] «افزایش نگران‌کننده خودکشی». رادیو زمانه. دریافت‌شده در ۳۱ مرداد ۱۳۹۹.

[84] «رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران در گفت و گو با «اعتماد» افزایش خودکشی‌های معیشتی را تحلیل کرد: فقر، مقدس نیست». روزنامه اعتماد. ۲۶ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۳۱ مرداد ۱۳۹۹.

[85] «خودکشی به دلیل فقر؛ چرا؟». بهار نیوز. ۲۱ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۳۱ مرداد ۱۳۹۹.

[:212-86] «چرا شمار خودکشی‌های طبقه فقیر در ایران افزایش یافته‌است؟ به جرم فقر، سرِ دارِ معیشت». روزنامه ابتکار. ۲۴ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۳۱ مرداد ۱۳۹۹.

[87] «خودکشی در ایران دستمزد نابرابری». بی‌بی‌سی فارسی. ۲۵ مرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۳۱ مرداد ۱۳۹۹.

[88] «یک «جانباز جنگ» در مقابل بنیاد شهید کرمانشاه خود را آتش زد». رادیو فردا. ۲۰ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۳۱ مرداد ۱۳۹۹.

[89] «کارگری خود را کنار چاه نفت هویزه کشت». بی‌بی‌سی فارسی. ۲۲ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۳۱ مرداد ۱۳۹۹.

[90] «کارگر جوان در میدان نفتی یادآوران در پی «عدم دریافت حقوق» خود را حلق‌آویز کرد». رادیو فردا. ۲۲ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۳۱ مرداد ۱۳۹۹.

[91] Regulating Covert Action, William Michael Reisman, James E. Baker. 1992. Yale University Press. ISBN 0-300-05059-3 pp.62

[92] Protection of Officials of Foreign States According to International Law. Franciszek Przetacznik. 1983. BRILL. ISBN 90-247-2721-9 pp.287

[93] Military persuasion in war and policy. Stephen J. Cimbala. Greenwood Publishing Group. 2002 ISBN 0-275-97803-6 pp.12

[94] Ahmadinejad: The Secret History of Iran's Radical Leader, Kasra Naji, 2008, University of California Press, ISBN 0-520-25663-8 pp.19

[95] Welle (www.dw.com)، Deutsche. «تحریک روسیه و تسویه حساب داخلی؛ درس گروگان‌گیری برای جمهوری اسلامی | DW | 04.11.2019». DW.COM. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ نوامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۴.

[:21-96] «تاریخ تازه‌ها - نگاهی به تاریخچهٔ تحریم‌های آمریکا و اتحادیهٔ اروپا علیه ایران». ار. اف. ای - RFI. ۲۰۱۹-۱۱-۲۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۴.

[97] Welle (www.dw.com)، Deutsche. «سال ۱۳۹۹ تکرار سال ۱۳۵۷؟ | DW | 25.12.2019». DW.COM. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ دسامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۴.

[98] Welle (www.dw.com)، Deutsche. «ترامپ: آمریکا تحریم‌های تعلیق‌شده علیه ایران را احیا می‌کند | DW | 20.08.2020». DW.COM. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۴.

[99] فرنوش امیرشاهی (۱۳ آبان ۱۳۹۸). «چرا جمهوری اسلامی به 'دشمنی با آمریکا' احتیاج دارد؟». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰.

[100] حبیب حسینی‌فرد (۹ سپتامبر ۲۰۱۹). «چهل سالگی انقلاب؛ دیوار انزوای ایران بلندتر شده‌است». دویچه‌وله فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ مه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰.

[101] مجید محمدی (۵ دی ۱۳۹۸). «ایران با سقوط جمهوری اسلامی ویران خواهد شد؟». ایندپندنت فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۴ ژوئیه ۲۰۲۰.

[:7-102] فرانک گاردنر (۱۶ آبان ۱۳۹۸). «'نفوذ ایران در منطقه خاورمیانه از عربستان بیشتر است'». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۴ ژوئیه ۲۰۲۰.

[103] «دست راست آیت‌الله خامنه‌ای توسط آمریکا قطع شد». ایندیپندنت فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۳.

[104] «فلاحت‌پیشه: ایران ۳۰ میلیارد دلار در سوریه هزینه کرده‌است». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۱۵.

[105] «چرا ایران رژیم سوریه را رها نمی‌کند؟». BBC Parisian. دریافت‌شده در ۸ نوامبر ۲۰۱۶.

[ReferenceO-106] «راستی‌آزمایی: هزینه جنگ سوریه برای ایران چقدر است؟». BBC Persian. دریافت‌شده در ۲۶ فوریه ۲۰۱۸.

[107] «چرا ایران و طالبان با هم مذاکره می‌کنند». دنیای اقتصاد. دریافت‌شده در شنبه ۳۰ آذر ۱۳۹۸. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید= را بررسی کنید (کمک)

[108] «"حمایت ایران از طالبان؛ عامل بی‌ثباتی بیشتر افغانستان"».

[109] «حمایت ایران از طالبان؛ عامل بی‌ثباتی بیشتر افغانستان».

[110] «شبیحه؛ تبهکارانی مخوف در خدمت حکومت سوریه». دویچه‌وله فارسی. دریافت‌شده در ۲۷ خرداد ۱۳۹۱.

[111] «اذعان "کریستین ساینس مانیتور":محبوبیت ایران در میان مردم سوریه / هسته‌های مقاومت مردمی سوریه "بسیج" ایران را الگوی خود قرار داده‌اند». باشگاه خبرنگاران. ۱۵ فروردین ۱۳۹۲.

[iranian-strategy-112] Iranian Strategy in Syria بایگانی‌شده در ۱ فوریه ۲۰۱۶ توسط Wayback Machine, Institute for the Study of War, Executive Summary + Full report, May 2013

[Economistlongroad-113] "Syria's crisis: The long road to Damascus: There are signs that the Syrian regime may become still more violent", The Economist, 11 February 2012.

[IranBoostY4telegraph-114] Iran boosts support to Syria, telegraph, 21 February 2014

[Middle_East_Monitor_2018-115] "Tehran: 2,100 Iranian soldiers killed in Syria and Iraq". Middle East Monitor. 7 March 2018. Retrieved 11 November 2018.

[Carnegie_Endowment_for_International_Peace-116] "What Does Syria Mean for the Region's Shia". Carnegie Endowment for International Peace. Retrieved 11 November 2018.

[117] Phillip Smyth (8 March 2016). "How Iran Is Building Its Syrian Hezbollah". The Washington Institute. Retrieved 17 September 2016.

[118] "Iran mourns 7 Afghans killed fighting for Damascus ally". Daily Star Lebanon. Retrieved 7 May 2015.

[119] "The Zainabiyoun Brigade: A Pakistani Shiite Militia Amid the Syrian Conflict". Jamestown Foundation. Retrieved 28 July 2016.

[120] "Hezbollah deploying elite force to Aleppo: Iran media". NOW. 8 August 2016. Retrieved 8 August 2016.

[karar-121] Omar al-Jaffal Contributor; Iraq Pulse (29 October 2013). "Iraqi Shiites Join Syria War". Al-Monitor. Retrieved 4 November 2013.

[The_Washington_Institute_for_Near_East_Policy-122] Michael Knights and Matthew Levitt (January 2018). "The Evolution of Shia Insurgency in Bahrain". The Washington Institute for Near East Policy. Retrieved 11 November 2018.

[Trade_Arabia_2015-123] "Bahraini group 'among militias backing Assad'". Trade Arabia. 20 November 2015. Retrieved 11 November 2018.

[124] نسیم آنلاین (۲۷ اسفند ۱۳۹۳). «"سربازان مختار" در بحرین چه می‌کنند؟».

[125] «خونین در عراق؛ معترضان عراقی می‌گویند ایران باعث شده که آنها در کشورشان بیگانه باشند». صدای آمریکاه. ۱۶ مهر ۱۳۹۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۴ ژوئیه ۲۰۲۰.

[126] «مرگ حدود ۷۰ نفر معترض دیگر در عراق؛ معترضان از ادامه دخالت‌های جمهوری اسلامی خشمگین هستند». صدای آمریکا. ۵ آبان ۱۳۹۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۴ ژوئیه ۲۰۲۰.

[127] «مجازات سفر به کشورهای ممنوعه: دو تا پنج سال حبس و توقیف گذرنامه». خبر آنلاین. ۲۳ آبان ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ ژوئیه ۲۰۲۰.

[:5-128] فرین عاصمی (۱۳ بهمن ۱۳۹۲). «انقلاب ۵۷ و وجهه گم‌شده پاسپورت ایرانی». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ ژوئیه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰.

[129] «سقوط اعتبار گذرنامه ایرانی به انتهای جدول گذرنامه‌های جهان». رادیو فردا. ۱۶ تیر ۱۳۹۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۶ ژوئیه ۲۰۲۰.

[130] «بازگرداندن اعتبار گذرنامه ایرانی». روحانی‌سنج. ۲۲ بهمن ۱۳۹۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰.

[131] «آیا فروپاشی سیاسی و اجتماعی در انتظار ایران است؟». دویچه‌وله فارسی. ۷ نوامبر ۲۰۱۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰.

[132] «نویسندگان و هنرمندان ایرانی: ادامه سانسور به فروپاشی اجتماعی خواهد انجامید». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۱۵.

[:111-133] «ایران؛ قهرمان المپیاد فرار مغزها». دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۱۰-۰۷.

[134] «رتبه نخست ایران در فرار مغزها».

[135] «Iran ranking first in the world in brain drain with flight of 150,000 elite per year».

[:110-136] «ایران؛ قهرمان المپیاد فرار مغزها». دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۱۰-۰۷.

[137] «موج جدید مهاجرت نخبگان از دانشگاه‌های ایران». راه سبز. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ فوریه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۸ اسفند ۱۳۸۸.

[tehrooz-138] نجاتی، محمدحسین (۳۱ مرداد ۱۳۸۹)، «تعابیر جدید رئیس سازمان ملی جوانان دربارهٔ یک پدیده اجتماعی؛ به جای فرار مغزها بگوییم هجرت فرهنگی»، تهران امروز (شماره ۳۲۹)، ص. صفحه ۱۵ مهرداد بذرپاش، رئیس سازمان ملی جوانان: «در برخی از محافل از فرار مغزها در میان قشر جوان صحبت می‌شود که این امر اشتباه است و باید به جای فرار مغزها واژه «هجرت فرهنگی علمی» را به کار ببریم. هجرت برای معرفی افتخارات کشور به دنیا و کسب تجربه‌های بسیار ارزشمند است و هم‌اکنون زمان تشکیل نهضت انتقال فرهنگ کشور فرا رسیده‌است، چرا که این امر مهجور مانده‌است. اگر بتوانیم فرهنگ مترقی کشور را به خوبی انتقال دهیم، نصف راه را به سلامت پیموده‌ایم.»</: عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]

[139] «روزنامه ابتکار - سرفصل». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ دسامبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۸ سپتامبر ۲۰۰۹.

[rto-140] ۶۰ هزار نخبه ایرانی به خارج مهاجرت کرده‌اند روزنامه اطلاعات

[:22-141] «چرا مردم ایران از سیاست‌های جمهوری اسلامی حمایت نمی‌کنند؟». BBC News فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ آوریل ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۴.

[142] «مؤسسه نظرسنجی گالوپ: اعتماد ایرانیان به حکومت آن کشور به کمتر از پنجاه درصد رسیده‌است». صدای آمریکا. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ فوریه ۲۰۲۱.

[143] «گالوپ: کمتر از ۵۰ درصد ایرانی‌ها به حکومت کشورشان اعتماد دارند». رادیو فردا. ۱۲ آبان ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱۳ آبان ۱۳۹۹.

[:19-144] «شکاف‌هایی که جمهوری اسلامی را می‌بلعند». ایران اینترنشنال. ۲۰۲۰-۰۱-۱۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۳.

[145] «ده حزب و گروه اپوزیسیون علیه جمهوری اسلامی تفاهم‌نامه امضا کردند». ایران اینترنشنال. ۲۰۱۸-۱۱-۱۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۲.

[146] «نگاهی به تاریخچهٔ جنبش‌های اعتراضیِ دامنه‌دار در ایرانِ پس از انقلاب». رادیو فرانسه. ۴ دسامبر ۲۰۱۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰.

[147] علی افشاری (۵ آذر ۱۳۹۸). «آیا خیزش اجتماعی اخیر ایران به انقلاب می‌انجامد؟». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰.

[148] مهران بهروزفغانی (۲۵ آگوست ۲۰۱۹). «رویکرد جمهوری اسلامی در حذف مخالفان خارج کشور تهاجمی‌تر شده‌است». دویچه‌وله فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ فوریه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰.

[149] «روزنامه‌نگار افشاگر قتل قاضی پرونده آمیا از آرژانتین گریخت». رادیو فردا. ۵ بهمن ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰.

[150] «پانزدهمین سالگرد قتل شادروان دکتر شاپور بختیار». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ آوریل ۲۰۱۹.

[151] «خانه». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ اکتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۶ دسامبر ۲۰۱۹.

[152] «In Memory of Prince Chahriar Chafik, Captain of the Imperial Iranian Navy Assasinated in Paris, December 7, 1979». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ فوریه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۱ ژانویه ۲۰۱۶.

[153] «گزارش چند قتل؛ از توماج و اویسی تا فریدون فرخزاد و کاظم رجوی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ اوت ۲۰۲۰.

[radiofarda001-154] «یکی از عوامل ترور قاسملو در بین بازداشت شدگان اربیل؟» بایگانی‌شده در ۲۷ اکتبر ۲۰۲۰ توسط Wayback Machine، رادیو فردا.

[155] «قتل عبدالرحمن برومند از زبان دخترش». روزآنلاین. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ مارس ۲۰۱۹.

[156] «گزارش چند قتل؛ از توماج و اویسی تا فریدون فرخزاد و کاظم رجوی». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ اوت ۲۰۲۰.

[scribd-157] «Dr. Reza Mazlouman». بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۲ اوت ۲۰۲۰.

[158] «حقوق بشر و دموکراسی برای ایران :: رضا (بیژن) فاضلی: یک سرگذشت». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳ آوریل ۲۰۱۹.

[159] «Alleged Killer's Star Turn Stirs Anger». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ ژانویه ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۱ ژانویه ۲۰۱۶.

[160] «تاریخچه آدم‌ربایی یک حکومت؛ آیا جمهوری اسلامی جمشید شارمهد را ربوده‌است؟». IranWire | خانه. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۲.

[161] حسین باستانی (۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۹). «کمپین‌های 'ضداطلاعات' حکومت ایران در پرونده‌های حساس». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۵ ژوئیه ۲۰۲۰.

[162] مجتبی دهقانی (۱۰ آذر ۱۳۹۸). «سناریوهای حکومت ایران برای فریب رسانه‌های آزاد». ایندپندنت فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۲۰.

[:9-163] سمیرا قرائی (۱۶ تیر ۱۳۹۹). ««تلاش برنامه‌ریزی شده» جمهوری اسلامی برای سوءاطلاع‌رسانی در مورد کرونا». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۵ ژوئیه ۲۰۲۰.

[:13-164] «نبود سانسور یعنی نبود حذف و سرکوب، یعنی بود انسان». IranWire | خانه. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۳.

[:14-165] «جمهوری اسلامی اعدام؛ حداقل «هشت هزار» اعدام ظرف ۲۰ سال». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۳.

[166] «انتشار نامه تاریخی عفو بین‌الملل؛ مسئولان وقت دولت جمهوری اسلامی از اعدام‌های سال ۶۷ خبر داشتند | صدای آمریکا فارسی». ir.voanews.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۴.

[:15-167] «سازمان‌های حقوق بشری فشارها علیه کارکنان بی‌بی‌سی را محکوم کردند». BBC News فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۳.

[168] Welle (www.dw.com)، Deutsche. «فشار بر خانواده خبرنگاران خارج از کشور پس از اعتراضات آبان شدت گرفته‌است | DW | 11.12.2019». DW.COM. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ دسامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۳.

[169] Welle (www.dw.com)، Deutsche. «ایران از نگاه مردم اسرائیل | DW | 15.12.2011». DW.COM. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ ژوئن ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۳.

[170] سعید قاسمی‌نژاد (۳ بهمن ۱۳۹۷). «انقلاب ایران در راه است». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰.

[171] Welle (www.dw.com)، Deutsche. «جمهوری اسلامی، فرار مغزها و انکار واقعیات | DW | 20.08.2019». DW.COM. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ اوت ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۱۰.

[172] «ایران رتبه دوم فرار مغزها در جهان را داراست/ مهاجرت سالانه، ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار متخصص تحصیلکرده». پایگاه خبری جماران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۱۰.

[:18-173] «ایران با سقوط جمهوری اسلامی ویران خواهد شد؟». ایندیپندنت فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۳.

[174] حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، سید محمد هاشمی، ص۳

[175] حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، سید محمد هاشمی، ص۳۵

[176] محمد حیدری (۷ شهریور ۱۳۹۵). «ولایت فقیه، نظریه‌ای برای قبضه قدرت». بی‌سی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۴ ژوئیه ۲۰۲۰.

[:6-177] «آیت‌الله منتظری: از مشروعیت‌بخشی به نظام تا سلب مشروعیت از ولایت مطلقه». دویچه‌وله فارسی. ۲۰ دسامبر ۲۰۰۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۴ ژوئیه ۲۰۲۰.

[178] محمد حیدری (۱۶ آذر ۱۳۹۵). «کارنامه خمینی، فصل جور». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۴ ژوئیه ۲۰۲۰.

[:11-179] لی رسولی (۱۰ بهمن ۱۳۹۷). «جمهوری اسلامی و 'بی دولتی در ایران'؛ سه قوه زیر سایه رهبر». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۶ ژوئیه ۲۰۲۰.

[:23-180] مدنی، ۱۳۶۰۱۳۶۹ش، ج۲، ص۱۳۲۱۳۸؛ نیز رجوع کنید به شفیعی‌فر، ص۶۹۸۳

[181] امیر سلطان‌زاده (۲۵ اردیبهشت ۱۳۹۹). «چالش جدید مجلس با نظارت استصوابی». ایندپندنت فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۶ ژوئیه ۲۰۲۰.

[182] «قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی». مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.

[:8-183] «اعتراض نماینده آشوریان در مجلس به «توهین» به اقلیت‌های دینی». رادیو فردا. ۲۹ آذر ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۴ ژوئیه ۲۰۲۰.

[184] «تذکر کتبی نماینده مجلس دربارهٔ نقض حقوق اقلیت یارسان». هرانا. ۱۵ تیر ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۴ ژوئیه ۲۰۲۰.

[185] «قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران - فصل یازدهم: قوه قضائیه - اصل ۱۵۶ الی ۱۷۴». مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ ژوئیه ۲۰۲۰.

[:12-186] اکبر گنجی (۱۱ بهمن ۱۳۹۵). «آیا نظام فقیه سالار جایی برای استقلال قضایی باقی می‌گذارد؟». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ ژوئیه ۲۰۲۰.

[187] "Treasury Designates Supreme Leader of Iran's Inner Circle Responsible for Advancing Regime's Domestic and Foreign Oppression". U.S. DEPARTMENT OF THE TREASURY. November 4, 2019. Archived from the original on 18 July 2020. Retrieved 7 July 2020.

[188] «ساختار شورای نگهبان (اعضای شورای نگهبان)». شورای نگهبان. ۱۵ تیر ۱۳۹۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲ نوامبر ۲۰۲۰.

[:0-189] «به گفته جنتی، وظیفه اصلی مجلس خبرگان، نه تعیین و عزل رهبر، بلکه بیان مواضع اوست». رادیو پیام اسرائیل. ۵ مهر ۱۳۹۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ ژوئن ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲ نوامبر ۲۰۲۰.

[190] «جنتی: وظیفه مجلس خبرگان بیان مواضع رهبری است». دویچه‌وله فارسی. ۲۶ سپتامبر ۲۰۱۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۹ ژوئن ۲۰۲۰.

[191] «تاریخچه مختصر انتخابات شوراها». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ اوت ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲ نوامبر ۲۰۲۰.

[192] «نگاهی به تاریخچه شوراهای اسلامی شهر و روستا». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۹ مارس ۲۰۱۵.

[193] «اساسنامه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ فوریه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲ نوامبر ۲۰۲۰.

[194] «چرا سپاه پاسداران "پسوند ایران" ندارد؟». نواندیش ایران. ۲ اردیبهشت ۱۳۹۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲ ژوئیه ۲۰۲۰.

[195] «سردار فدوی: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی هیچ کلمه‌ای را در ادامه خود ندارد حتی ایران». تابناک. ۲ اردیبهشت ۱۳۹۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲ ژوئیه ۲۰۲۰.

[196] ایرج مصداقی (۳ ژوئن ۲۰۱۸). «سپاه پاسداران انقلاب اسلامی رو در روی منافع ملی». رادیو زمانه. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲ ژوئیه ۲۰۲۰.

[autogenerated1-197] گذر از الیگارشی روحانیت به الیگارشی روحانیت و سپاه بایگانی‌شده در ۲۴ نوامبر ۲۰۰۷ توسط Wayback Machine(اخبار روز، ۲۲ مرداد ۱۳۸۵)

[autogenerated3-198] موقعیت سپاه پاسداران و روحانیت در ساخت قدرت - ۲ بایگانی‌شده در ۲۴ نوامبر ۲۰۰۷ توسط Wayback Machine(اخبار روز، ۲۲ مرداد ۱۳۸۵)

[autogenerated2-199] گذر از الیگارشی روحانیت به الیگارشی روحانیت و سپاه خش سوم: فعالیت اقتصادی سپاه بایگانی‌شده در ۳۰ آوریل ۲۰۰۹ توسط Wayback Machine(اخبار روز، ۲۲ مرداد ۱۳۸۵)

[:4-200] جمشید اسدی (۲۰ مهر ۱۳۹۷). «رانت‌خواری سپاه پاسداران در اقتصاد ایران». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰.

[201] «ایران در هفته ای که گذشت؛ ۱۷ تیر ۱۳۹۰». بی‌بی‌سی فارسی. ۱۷ تیر ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ مارس ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۲۰.

[:24-202] «استقبال کاربران برای تحریم صدا و سیما از سوی آمریکا با هشتگ BanIRIB». صدای آمریکا. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۴-۱۷.

[:02-203] «چرا «صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران» در نظر بسیاری از مردم این کشور «دستگاه تولید دروغ» نام گرفته‌است؟». ار. اف. ای - RFI. ۲۰۱۸-۰۱-۰۵. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۷ آوریل ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۴-۱۷.

[204] «خامنه‌ای: مدیریت صدا و سیما و قوه قضاییه با رهبری نیست». دویچه‌وله فارسی. ۲۹ مه ۲۰۱۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۹ ژوئن ۲۰۲۰.

[205] مجید محمدی (۵ آذر ۱۳۹۸). «نظام تقسیم کار سرکوب در جمهوری اسلامی». ایندپندت فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ نوامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲ نوامبر ۲۰۲۰.

[206] «چرا نهادهای حقوق‌بشری ایرانی خواهان تحریم صدا و سیما شده‌اند؟ ‏». بی‌بی‌سی فارسی. دریافت‌شده در ۳۱ مه ۲۰۲۰.

[207] مصاحبه‌ها, archived from the original on 18 January 2020, retrieved 2020-01-18

[208] یوتیوب. «ناهنرپیشه‌های صداوسیمای میلی رژیم ضدبشری حاکم بر ایران (تا آخر ببینید طرف شوگر ددیه)».

[209] «حکومت اورولی: صدا و سیمای جمهوری اسالمی به مثابه سالح سرکوب جمعی» (PDF).

[210] «دو نهاد حقوق بشری: صدا و سیما اعترافات اجباری ۳۵۵ نفر را پخش کرده‌است».

[211] «گزارش دو سازمان حقوق بشری: صدا و سیما در یک دهه اعتراف اجباری دست‌کم ۳۵۵ نفر را پخش کرده».

[212] «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ فوریه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۶ نوامبر ۲۰۲۰.

[213] «پنج چهره فاسد جمهوری اسلامی». tavaana.

[214] «توئیت‌های وزارت خارجه آمریکا دربارهٔ ثروت حاکمان ایران: مکارم شیرازی، سلطان شکر». voanews.

[215] «سفارت آمریکا در عراق از دارایی ۲۰۰ میلیاردی رهبر جمهوری اسلامی نوشت». voanews.

گاه‌شمارهای تاریخ ایران
۱۰۰٬۰۰۰ سال پ.م. تا ۶۵۱ میلادی	پیش از تمدن ایلام (۱۰۰٬۰۰۰ تا ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد) نیاایلامی (۳٬۲۰۰ تا ۲٬۷۰۰ سال پیش از میلاد) ایلام باستان (۲٬۷۰۰ تا ۱٬۶۰۰ سال پیش از میلاد) ایلام میانه (۱٬۵۰۰ تا ۱٬۱۰۰ سال پیش از میلاد) ایلام نو و ماد (۱٬۱۰۰ تا ۵۳۹ سال پیش از میلاد) هخامنشیان (۵۵۸ تا ۳۳۰ سال پیش از میلاد) سلوکیان و اشکانیان (۳۳۰ پیش از میلاد تا ۲۲۴ میلادی) ساسانیان (۲۲۴ میلادی تا ۶۵۱ میلادی)
از ۶۵۱ تا ۱۲۲۰ میلادی	خلفای راشدین (۶۵۱ میلادی تا ۶۶۱ میلادی) امویان (۶۶۱ میلادی تا ۷۵۰ میلادی) عباسیان (تا ظهور طاهریان - ۷۵۰ تا ۸۲۰ میلادی) عباسیان (از ظهور طاهریان تا سقوط خوارزمشاهیان - ۸۲۰ تا ۱۲۲۰ میلادی) سامانیان (۸۱۹ میلادی تا ۹۹۹ میلادی) طاهریان (۸۲۰ میلادی تا ۸۷۲ میلادی) صفاریان (۸۷۱ میلادی تا ۱۰۰۳ میلادی) آل زیار (۹۲۷ میلادی تا ۱۰۹۰ میلادی) آل بویه (۹۳۵ میلادی تا ۱۰۶۲ میلادی) غزنویان (۹۷۷ میلادی تا ۱۱۸۶ میلادی) آل کاکویه (۱۰۰۷ میلادی تا ۱۱۴۰ میلادی) سلجوقیان (۱۰۳۷ میلادی تا ۱۱۹۴ میلادی) خوارزمشاهیان (۱۰۷۱ میلادی تا ۱۲۳۱ میلادی) اتابکان آذربایجان (۱۱۳۶ میلادی تا نخستین حمله مغول در ۱۲۲۰) و تا سقوط در ۱۲۲۵ میلادی غوریان (۱۱۴۸ میلادی تا ۱۲۲۵ میلادی) عباسیان (از سقوط خوارزمشاهیان تا سقوط عباسیان - ۱۲۲۰ تا ۱۲۵۸ میلادی)
از ۱۲۲۰ تا ۱۵۰۱ میلادی	ایلخانان (۱۲۵۶ میلادی تا ۱۳۳۵ میلادی) مظفریان (۱۳۱۳ میلادی تا ۱۳۹۳ میلادی) جلایریان سربداران تیموریان قراقویونلو آق‌قویونلو
از ۱۵۰۱ تاکنون	صفویان افشاریان زندیان قاجاریان پهلوی جمهوری اسلامی
جستارهای وابسته	سالشمار تاریخ طبرستان (۶۵۰ تا ۱۵۹۸ میلادی) سالشمار متراکم تاریخ ایران

کشورهای دارای نظام جمهوری اسلامی
کنونی	افغانستان • ایران • پاکستان • موریتانی
در گذشته	ترکستان شرقی • گامبیا