استان سیستان و بلوچستان

استان سیستان و بلوچستان استانی در جنوب شرقی ایران است که دارای جمعیتی برابر با ۲٬۷۷۵٬۰۱۴ نفر می‌باشد؛ و پس از استان کرمان به عنوان دومین استان پهناور کشور محسوب می‌گردد. این استان بیشتر آب و هوای گرم و خشک دارد اما در عین حال از تنوع آب و هوایی و اقلیمی ویژه‌ای برخوردار است و مناطق کوهستانی، جنگلی و باتلاقی نیز در این استان پهناور به چشم می‌خورد.[3]

مختصات: ۲۹٫۴۹۲۴°شمالی ۶۰٫۸۶۶۹°شرقی / 29.4924; 60.8669
سیستان و بلوچستان
مرکززاهدان
مساحت۱۸۰٬۷۲۶[1] کیلومترمربع
جمعیت (۱۳۹۵)۲٬۷۷۵٬۰۱۴ نفر[2]
پراکندگی۱۵نفر در هر کیلومتر مربع
تعداد شهرستان‌ها۲۴ شهرستان
منطقه زمانیIRST (گرینویچ+۳:۳۰)
-تابستان (دی‌اس‌تی)IRDT (گرینویچ+۴:۳۰)
استانداراحمدعلی موهبتی

زاهدان مرکز این استان از طریق راه‌آهن با میرجاوه و پاکستان ارتباط دارد و از سوی کرمان هم به راه‌آهن سراسری ایران متصل است.[4]

استان سیستان و بلوچستان با داشتن موقعیت راهبردی بازرگانی و ترانزیتی و دارا بودن کشاورزی و باغبانی (به ویژه میوه‌های استوایی و گرمسیری) و همچنین جاذبه‌های فراوان تاریخی و طبیعی و نیز صنعت در حال رشد از توانایی و ظرفیت فوق‌العاده‌ای برای توسعه و آبادانی برخوردار است[5]

در برخی نقاط استان افراد برای دستیابی به آب باید حدود ۴ کیلومتر راه طی کنند تا بتوانند از آب شرب استفاده کنند.[6]

پیشینه

دلیل نامگذاری سیستان و شهر زابل

سیستان که صورت تغییر یافته سجستان یا سکستان است به معنای سرزمین قوم سکا است. قوم سکا حدود ۲۵۰۰ سال ق.م. به نواحی حاشیه رودخانه هیرمند آمدند. بعداز هجوم سکاها به این منطقه نام قبلی زرنج یا زرنگ به سکستان تغییر یافت.[7]

در گذشته زمین‌هایی با تپه‌هایی از ماسه‌های روان و رسوبات دریایی بوده که قسمتی ازآن در مسیر رودخانه هیرمند قرار داشته‌است. با کم شدن آب رودخانه بر وسعت خشکی‌های اطراف آن افزوده شد و با اتصال دو آبادی اولیه به نامهای ناصر آباد یا شهر ناصری و حسین‌آباد، آبادی بزرگی تشکیل می‌گردد که در سال ۱۳۱۴ خورشیدی بر طبق مصوبه هیئت وزیران، آن آبادی را زابل نامیدند و در سال ۱۳۱۶ خورشیدی نیز به مرکز سیستان تبدیل شد.[7] و اسم سیستان به بلوچستان افزوده شد[8]

نامگذاری بلوچستان (مکران)

منطقه بلوچستان در قدیم به نام ماکا، ایالت چهاردهم ایران در زمان امپراطوری هخامنشی بوده‌است که سپس در دوران بعدی به مکران، تبدیل و احتمال می رودپس از تسخیر توسط نادرشاه افشار (۱۱۶۰–۱۱۰۰ ه‍.ق) این ناحیه به بلوچستان تبدیل شده‌است

فردوسی در شاهنامه به مکران اشاره کرده‌است هنگامیکه فرمانده سپاه قوم کوچ وبلوچ به نام اشکش به مکران می‌رود:

پس گستهم اشکش تیز گوش /که بازور و دل بود و با مغز وهوش

' 'سپاهش زگردان کوچ وبلوچ /سگالیده جنگ وبرآورده خوج

کسی درجهان پشت ایشان ندید/برهنه یک انگشت ایشان ندید

' 'درفشی برآورده پیکر پلنگ /همی از درفشش بیارید جنگ

چو آگاه شد اشکش آمد براه/ ابا لشکری ساخته پیش شاه

همه تیز و مکران بیاراستنند/زهرجای رامشگران خواستند[9][10]

پیش از اسلام

در شهرستان سراوان، تپه ای سنگی وجود دارد که مردم محلی از قدیم به آن کوه مهرگان می‌گویند و از اجداد خود نقل می‌کنند که در روزهای معین مردمی بالای این تپه آتش می‌افروختند و مراسم نیایش اهورامزدا به جای می‌آوردند. در محدوده آن نیز سنگ نگاره‌هایی یافت می‌شود که مربوط به دوران شکار و قبل از پیدایش زبان می‌باشد. اکثر آثار تاریخی پیش از اسلام از بین رفته‌اند و تنها خرابه‌هایی از آن برجا مانده‌است[11]

قلعه زاهدان کهنه
کوه خواجه

سیستان و بلوچستان از دو ناحیه سیستان (زابل شهرهای اطراف ان) و بلوچستان (سرحدومکران - سرحد شامل زاهدان خاش وتوابع ان مکران شامل سراوان نیکشهر ایرانشهر تا چابهار)[12] تشکیل شده‌است. سرزمین اساطیری سیستان که قسمت شمالی استان را در برمی گیرد، در کتاب اوستا، یازدهمین سرزمینی است که «اهورامزدا» آفریده. سیستان همچنین زادگاه رستم دستان قهرمان حماسی شاهنامه فردوسی می‌باشد. تاریخ نگاران سیستان را به گرشاسب، یکی از نوادگان کیومرث نسبت داده‌اند. د. «نیمروز» نام دیگر سیستان است. همچنین بنای بیشتر شهرهای سیستان را به پهلوانان اسطوره‌ای ایران چون زال، سام و رستم نسبت داده‌اند. زمانی سیستان جزو متعلقات دولت ساسانی به‌شمار می‌آمد که به دست اردشیر بابکان فتح شد و در سال ۲۳ هجری قمری، مسلمانان عرب این سرزمین را فتح کردند.

قلعه ناصری در ایرانشهر

اولین فرمانروای معروف ایرانی این سرزمین بعد از اسلام، «یعقوب لیث» صفاری بود. همچنین یعقوب لیث صفاری پس از شکست اعراب، زبان فارسی را به عنوان زبان رسمی کشور اعلام کرد بعد از صفاریان، سامانیان، غزنویان و سلجوقیان نیز هر یک، مدتی در این سرزمین فرمان رانده‌اند.

سرزمین سیستان دارای مکان‌های باستانی و دیدنی فراوانیست مانند کوه خواجه که نام دیگر آن به زبان پهلوی (اوشیدا) است و به معنای کوه ابدی است. این کوه تنها بلندی دشت سیستان است و مورد تقدس زرتشتیان هم قرار دارد زیرا آنان بر این باورند که پیامبر دین زرتشت از آنجا ظهور می‌کند. در کوه خواجه آثاری از سلسله‌های اشکانیان، ساسانیان و حکومت‌های اسلامی بعد از آن‌ها برجا مانده‌است.

سرزمین مکران که یونانی‌ها آن را «گدروزیا» نامیده‌اند. در زمان قدیم در سرزمین مکران باتلاق بسیار وجود داشت و «اراینا» یا «ایرینا» در زبان سانسکریت به معنی باتلاق است و برخی معتقدند از ترکیب این کلمه با کلمه «مکا» کلمه‌ای پدید آمد که به مرور زمان به مکران تبدیل شد.

در فرهنگ معین دربارهٔ قوم بلوج آمده‌است: «قومی صحرانشین و مقیم مکران، طوایف خارجی در آن ناحیه نسبتاً نفوذ نکرده و ایشان در برابر بیگانگان مقاومت نموده‌اند. آنان زبان خاص خود را دارند که به مکرانی معروف است در تپه‌های مکران آثاری به دست آمده‌است که تاریخ این سرزمین را به سه هزار سال پیش از میلاد می‌رساند.

در زمان خلافت خلیفه دوم، این سرزمین به وسیله عرب‌ها فتح و یکی از سرداران عرب به عنوان حاکم آن منصوب شد، ولی در اثر مخالفت‌ها و جنگ‌های مردم مکران با وی، سرانجام این سرزمین را ترک کرد. در سال ۳۰۴ هجری قمری، سرزمین مکران به وسیله دیلمیان فتح گردید.

در زمان حکومت سلجوقیان در کرمان، منطقه مکران نیز توسط آن‌ها اشغال و تابع کرمان شد بعد از حکومت نادر، مکران اسماً جزو ایران بود، اما حکومت مرکزی تسلط کاملی بر آن نداشت.

جنگ جهانی اول

در نخستین روز اکتبر سال ۱۸۷۷ ژنرال ریجنالد ادوارد هری دایر به بهانه همکاری سرداران بلوچ با قوای آلمانی به بلوچستان حمله کرد. هنگامی که کمپانی هند شرقی بر هند و پاکستان امروزی مستولی شد و منطقه کلات و بلوچستان پاکستان به تصرف انگلیسی‌ها درآمد، سرداران بلوچ برای اهداف استعماری انگلیس مانع‌تراشی می‌کردند. آنها با حمله به کاروان انگلیسی‌ها مانع حضور انگلیس در سرحد بلوچستان شده بودند. در این زمان انگلیس به فکر کشیدن خط آهن به بلوچستان ایران بود. مهم‌ترین سرداران بلوچ که با انگلیسی‌ها جنگیدند سردار جمعه خان اسماعیل زهی، سردار خلیل خان گمشادزهی در منطقه گشت و سردار جنیدخان یار احمد زهی بودند. جنگ‌های این سرداران بلوچ با قوای انگلیس منجر به کشته شدن بسیاری از نیروهای انگلیسی شد در نبردی که بین نیروهای جمعه خان با انگلیس در شمال زاهدان کنونی روی داد بیش از ۷۰ انگلیسی کشته شدند. در نبرد دره نالک در نزدیکی روستای سنگان نیز بیش از ۳۳۰ انگلیسی به قتل رسیدند.[13]

قلعه تاریخی ایرندگان

شعر وصف مکران

شعری از عبدالله روانبد :

وشین وطن می مکرانتو دائم بباتی کامران
آباد سبزین میزرانهروقت که تَی ناما گران
تَی بو چو مسکا بیت زرانتَی دلجمین گٹ و گران

. دوره پهلوی

هنگام به حکومت رسیدن رضاخان، قوای دولتی حکومت وقت به فرماندهی امان‌الله جهانبانی در سال ۱۳۰۷ به بلوچستان اعزام ولشکر کشی می‌کنند و بعد از درگیری با دوست محمد خان (حاکم وقت بلوچستان) ونیروهایش موفق می‌شوند آنها را شکست دهند. و بعد از آن بلوچستان تحت نظر حکومت مرکزی اداره می شودو حکومت سرداران وخوانین محلی بلوچ به پایان می‌رسد. امان‌الله جهانبانی خاطرات خودرا در این مورد در کتابهایی با عنوان عملیات قشون در بلوچستانُ و درکتابی دیگربه نام سرگذشت بلوچستان ومرزهای آن منتشر کرده‌است.[14][15]

مردم

مردم استان سیستان و بلوچستان از قومیت‌های سیستانی و بلوچ می‌باشندِ. سیستانی‌ها به زبان فارسی با لهجه سیستانی حرف می‌زنند و عموماً پیرو دین اسلام و مذهب تشیع می‌باشند و بلوچ‌ها به زبان بلوچی صحبت می‌کنند و پیرو اسلام و مذهب تسنن می‌باشند هرچند اقلیتی از بلوچ‌های شیعه نیز وجودارند.
سیستان شامل زابل و هامون و هیرمند و نیمروز و زهک است که البته بخش بزرگ سیستان قدیم در افغانستان بوده که هم‌اکنون جز خاک افغانستان می‌باشد. شهرستان‌های زاهدان، خاش و میرجاوه نیز جزو مناطق سرحد امروزی می‌باشند و مکران دربرگیرنده بقیه شهرها ازسراوان ایرانشهر تا چابهار می‌باشد، البته بخش بزرگی از سیستان و بلوچستان بر اساس قرارداد گلدسمید از ایران جدا شد و تا مدت‌ها به نام بلوچستان انگلیس شناخته می‌شد، ولی در حال حاضر تحت عنوان ایالت بلوچستان بخشی از پاکستان است.

نظرسنجی سال ۱۳۸۹

طی پژوهشی که به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۱۳۸۹ انجام شد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه‌گیری شد در این استان به قرار زیر بود:

اقوام استان سیستان و بلوچستان[16]
قومیت درصد
بلوچ
  
 ۶۵٫۴%
فارس
  
 ۳۳%
کرد
  
 ۰٫۴%
سایر و بدون جواب
  
 ۱٫۲%

زبان بلوچی
نوشتار اصلی: زبان بلوچی

زبان بلوچی از زبان‌های ایرانی شمال‌باختری است و با زبان‌های تاتی، کردی، گیلکی و تالشی نزدیکی زیادی دارد. بلوچی بیشتر رابطه نزدیکی با زبان پارتی تا زبان پارسی میانه دارد برای همین به نظر می‌رسد گویشوران این زبان در گذشتهٔ دور از نواحی شمالیِ ایران امروزی به بلوچستان کنونی کوچیده باشند. سخنگویان بلوچی احتمالاً نخست در حاشیه دریای خزر می‌زیستند و در حدود قرن چهارم هجری به مناطقی که اکنون هستند مهاجرت کرده‌اند.[17]

بسیاری از کلمات آن از واژه‌های پارسی باستان است و نحوه اتصال آن و بیان آن با زبان فارسی امروزه فرق دارد. زبان شناسان آن را در رده زبان‌های پارتی در ایران باستان (پهلوی) قرار می‌دهند که خویشاوندی نزدیکی به کردی، گیلکی و تاتی دارد.

پژوهشگران با مطالعه زبان بلوچی و لهجه‌های آن چندین تقسیم‌بندی ارائه کرده‌اند. ویلهلم گایگر زبان بلوچی را به دو لهجه اصلی تقسیم کرده و بلوچی شمالی (سرحدی) و بلوچی جنوبی (مکرانی) نامید. وی همچنین بلوچی جنوبی را به گروه‌های شرقی و غربی و بلوچی شمالی را به گروه‌های شمالی و جنوبی تقسیم کرد. گیگر برای نشان دادن تفاوت لغوی لهجه‌ها به این واقعیت اشاره می‌کند که بلوچی جنوبی به میزان بالایی از زبان‌های هندی همسایه لغت اقتباس می‌کند در حالیکه بلوچی شمالی بیشتر دارای لغات اقتباس شده با ریشه فارسی می‌باشد. (ترجمه و نقل از جهانی (۸۹))

یکی دیگر از محققان لهجه‌های بلوچی «سر جرج گریرسون»[18] می‌باشد. او لهجه‌های بلوچی را به شرقی و غربی تقسیم کرد. وی معتقد بود که بلوچی غربی در محدوده حکومتی بریتانیا دارای سه لهجه می‌باشد و آنها را بر اساس منطقه عمده‌ای که در آن صحبت می‌شوند، لهجه کراچی karلči، کیچی kیči و پنجگوری panjguri نامید.

جوزف الفنبین[19] در کتاب «زبان بلوچی، لهجه‌شناسی با متن» زبان بلوچی را به شش لهجه تقسیم می‌کند که عبارتند از:

  • لهجه‌های تپه‌های شرقی
  • لهجه رخشان
  • پنجگوری
  • لهجه سراوان
  • لهجه کیچی
  • لهجه لتونی (لاشاری)
  • لهجه‌های ساحلی ا
پروژهٔ ویکی‌پدیا بلوچی آزمایشی در ویکی‌مدیا انکوباتور موجود است.

فرهنگ لغت بلوچی:

تا کنون اقدامات زیادی در راستای حفظ زبان بلوچی توسط اندیشمندان بلوچ صورت گرفته‌است که نظایر آن تألیف چندین کتاب واژه‌نامه بلوچی نظیر: بلوچی لبزءبلد تألیف جان محمد دشتی چاپ کوئته، بلوچی لبزءبلد تألیف اسحاق خاموش چاپ کوئته، فرهنگ بلوچی _ پارسی تألیف عبدالغفور جهاندیده چاپ تهران، فرهنگ لغت بلوچی _ بلوچی تألیف سید ظهور شاه هاشمی چاپ کراچی و چند مورد دیگر به چاپ رسیده‌است.

گویش سیستانی
نوشتار اصلی: گویش سیستانی

گویش سیستانی یکی از گویش‌های مهم زبان فارسی است که مردم سیستان بدان تکلم می‌کنند. این گویش هم‌اکنون به صورت عمده در منطقه زاهدان، زهک، هیرمند، نیمروز، زابل ایران، نیمروز و فراه، زابل، قندهار، هرات، افغانستان، و دشت گرگان. خراسان جنوبی و خراسان رضوی جاری می‌باشد.[20]

این گویش از یک سو بیشترین خویشاوندی واژگانی و دستوری را با گویش موجود و گذشته خراسانی و فراتر از آن با لهجه‌های مرده ماوراءالنهری و تاجیکی کنونی دارد و از سوی دیگر واژه‌های مشترک بسیار با بلوچی دارد.[21]

گویش سیستانی از گویش‌های وابسته به زبان‌های ایرانی غربی و از شاخه جنوبی آن است که به گروه زبان‌های هندوایرانی تعلق دارند.[22] محمد معین در مقدمه کتاب برهان قاطع، گویش‌های سگزی و زاولی را زیرمجموعه زبان‌های ایرانی قید کرده‌است.[23]

گونه‌های زبانی: چهار گونه فرعی می‌توان برای گویش سیستانی متصور شد که شامل گونه‌های زرگری، ادبی (ملّایی)، سیّدی و عربی می‌شود.

لباس محلی سیستان و بلوچستان

لباس محلی این استان قدمتی چندین هزار ساله دارد و بر می‌گردد به اقلیم و آب و هوای سیستان که حالت گرم و خشک دارد لباسشان را هم از قدیم‌الایام بیشتر بر همین اساس انتخاب کرده‌اند. پوشاک و لباس سیستانی نیز می‌تواند برای بررسی قدمت تاریخی این قوم و مطالعات فرهنگی و تبارشناسی مورد توجه قرار گیرد. لباس سیستانی، لباسی است که در یک منطقه جغرافیایی از قدیم مورد استفاده مردم بوده‌است. مناطقی چون ناحیه سیستان و بلوچستان ایران، بخش‌هایی از استان کرمان و هرمزگان، کشورهایی چون پاکستان، هندوستان، افغانستان و… از جمله نواحی هستند که مردمان ملبس به این لباس را در آن‌ها مشاهده می‌کنیم. شباهت لباس برخی دیگر از اقوام ایرانی با لباس سیستانی به دلیل ریشه‌های مشترک مردمی، قومی، تبارشناسی، فرهنگی و تاریخی مردم ایران است. این لباس شامل شلوار بزرگ، گشاد، بسیار پرچین (شلوار پارتی) و پیراهنی تا زانو است.

تقسیمات کشوری

براساس آخرین تغییرات استان سیستان و بلوچستان از ۲۴ شهرستان، ۵۹ بخش و ۴۹ شهر تشکیل گردیده‌است:

استان سیستان و بلوچستان
ردیفنام شهرستانمرکز شهرستان سال تأسیس جدا شده از شهرستان مساحت

(Km²)

 جمعیت مرکز شهرستان ۱۳۹۵جمعیت شهرستان ۱۳۹۵
۱ خاشخاش ۱۳۰۸ - ۱۴٬۶۴۰ ۵۶٬۵۸۴ نفر ۱۲۹٬۶۴۵ نفر
۲ زاهدان زاهدان ۱۳۱۶ - ۳۰٬۷۱۶ ۵۸۷٬۷۳۰ نفر ۶۷۲٬۵۸۹ نفر
۳ زابلزابل ۱۳۱۶ - ۳۴۴ ۱۳۴٬۹۵۰ نفر ۱۶۵٬۶۶۶ نفر
۴ ایرانشهر ایرانشهر ۱۳۲۶ - ۱۶٬۶۴۸ ۱۱۳٬۷۵۰ نفر ۲۵۶٬۳۱۴ نفر
۵ چابهارچابهار ۱۳۲۶ - ۲٬۰۸۱ ۱۰۶٬۷۳۹ نفر ۲۰۳٬۲۹۳ نفر
۶ سراوانسراوان ۱۳۲۶ - ۶۰٬۰۱۴ نفر ۱۶۲٬۰۳۵ نفر
۷ نیکشهرنیکشهر ۱۳۶۹ چابهار ۱۳٬۵۳۰ ۱۷٬۷۳۲ نفر ۱۸۱٬۸۹۴ نفر
۸ راسکراسک ۱۳۷۹ ایرانشهر ۵٬۱۶۸ ۱۰٬۱۱۵ نفر ۹۴٬۸۹۱ نفر
۹ کنارککنارک ۱۳۸۴ چابهار ۸٬۹۶۹ ۴۳٬۲۵۸ نفر ۹۸٬۲۱۲ نفر
۱۰ زهکزهک ۱۳۸۴ زابل ۸۰۲ ۱۳٬۳۵۷ نفر ۷۵٬۴۱۹ نفر
۱۱ دلگانگلمورتی ۱۳۸۶ ایرانشهر ۱۱٬۵۳۴ ۱۰٬۲۹۲ نفر ۶۷٬۸۵۷ نفر
۱۲ سیب و سورانسوران ۱۳۸۶ سراوان ۷٬۱۵۷ ۱۳٬۵۸۰ نفر ۸۵٬۰۹۵ نفر
۱۳ هیرمنددوست محمد ۱۳۸۶ زابل ۱٬۰۱۲ ۶٬۶۲۱ نفر ۶۳٬۹۷۹ نفر
۱۴ مهرستانمهرستان ۱۳۸۷ سراوان ۶٬۴۱۹ ۱۲٬۲۴۵ نفر ۷۰٬۵۷۹ نفر
۱۵ میرجاوهمیرجاوه ۱۳۹۱ زاهدان ۶٬۰۵۴ ۹٬۳۵۹ نفر ۴۵٬۳۵۷ نفر
۱۶ قصرقندقصرقند ۱۳۹۱ نیک‌شهر ۵٬۳۹۵ ۱۱٬۶۰۵ نفر ۶۱٬۰۷۶ نفر
۲۷ نیمروزادیمی ۱۳۹۱ زابل ۹٬۷۱۴ ۳٬۶۱۳ نفر ۴۸٬۴۷۱ نفر
۱۸ هامونمحمدآباد ۱۳۹۱ زابل ۴٬۹۸۷ ۳٬۴۶۸ نفر ۴۱٬۰۱۷ نفر
۱۹ فنوجفنوج ۱۳۹۲ نیک‌شهر ۴٬۰۸۴ ۱۳٬۰۷۰ نفر ۶۹٬۱۶۱ نفر
۲۰ بمپوربمپور ۱۳۹۷ ایرانشهر ۳٬۴۸۳ ۱۲٬۲۱۷ نفر ۶۰٬۵۷۷ نفر
۲۱ تفتاننوک‌آباد ۱۳۹۸ خاش ۴٬۷۳۶ ۵٬۲۶۱ نفر ۴۴٬۱۷۶ نفر
۲۲ دشتیارینگور ۱۳۹۸ چابهار ۵٬۶۳۸ ۵٬۶۷۰ نفر ۷۹٬۹۱۱ نفر
۲۳ سربازسرباز ۱۳۹۸ راسک ۵٬۴۰۰ ۲٬۰۲۰ نفر ۹۱٬۲۷۴ نفر
۲۴ گلشنجالق ۱۳۹۹ سراوان ۱۸٬۰۹۸ نفر ۲۹٬۶۲۶ نفر

جغرافیای استان

استان سیستان و بلوچستان با وسعتی حدود ۱۸۰٬۷۲۶ کیلومتر مربع، پس از استان کرمان دومین استان پهناور ایران می‌باشد،[24] که با قرار گرفتن در بین ۲۵ درجه و ۳ دقیقه تا ۳۱ درجه و ۲۷ دقیقه عرض شمالی از خط استوا و ۵۸ درجه و ۵۰ دقیقه تا ۶۳ درجه و ۲۱ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ، از نظر جمعیتی از کم‌تراکم‌ترین استان‌های کشور است.

استان سیستان و بلوچستان از شمال به استان خراسان جنوبی و کشور افغانستان، از شرق به کشورهای پاکستان و افغانستان، از جنوب به دریای عمان و از مغرب به استان‌های کرمان و هرمزگان محدود می‌شود. سیستان و بلوچستان ۱۱۰۰ کیلومتر مرز با کشورهای پاکستان و افغانستان و ۳۰۰ کیلومتر مرز آبی با دریای عمان دارد و تنها استان ایران است که با پاکستان مرز مشترک دارد و همچنین به دلیل قرار گرفتن در موقعیت راهبردی و ترانزیتی از اهمیت فراوانی برخوردار است[25]

شمال استان، برآمده از آبرفت های رودخانه هیرمند، که بزرگ‌ترین دریاچه آب شیرین جهان در مواقع پرآبی را در خویش جای داده‌است. کوه خواجه تنها پشتهٔ بلندی می‌باشد که در شمال استان خود نمایی نموده و نزد اهالی از قداستی خاص برخوردار است. دشت سیستان که در گروه اقلیم بیابانی میانه قرار دارد، بارشی کمتر از ۶۵ میلی‌متر را در سال دریافت می‌کند و میزان تبخیر در آن به بیش از ۵۰۰۰ میلی‌متر می‌رسد. این شرایط در مجموع باعث خشکی فیزیکی شدید محیط بوده و در سال‌هایی که میزان ورودی آب رودخانه هیرمند کاهش می‌یابد، خشکسالی‌های مخرب توسعه پیدا می‌کند. شریان حیاتی منطقه یعنی هیرمند نوسانات سالیانه قابل ملاحظه‌ای را نشان می‌دهد. وزش بادهای صد و بیست روزه که از اواخر بهار تا پایان تابستان می‌وزد در تشدید خشکی محیط مؤثر است.

بلوچستان دارای وسعت زیاد و آب و هوای متنوع و در برخی از مناطق دارای طبیعتی کوهستانی می‌باشد. مناطق جنوبی بلوچستان (مکران) با توجه به مجاورت با دریای عمان و بهره‌گیری از بادهای موسمی اقلیم متفاوتی دارند. بالا بودن میانگین دما و پایین بودن نوسانات آن از مشخصه‌های اساسی اقلیم منطقه است. با توجه به پایین بودن بارش و عدم وجود منابع برفی کوهستانی اکثر جریانات رودخانه‌ای، موقتی و فصلی بوده و در بخش وسیعی از بلوچستان منابع محدود آب‌های زیر زمینی تنها منبع تأمین آب به‌شمار می‌آیند. وجود مخروط آتشفشانی تفتان با ۳۹۴۱ متر ارتفاع در شمال بلوچستان مرکزی، شرایط اقلیمی متنوع و جالبی را فراهم آورده‌است. با توجه به دوره آماری ۱۳۷۵–۱۳۵۹ میانگین بارش سالیانه استان ۱۳۹/۸ میلی‌متر و میانگین دمای سالیانه ۲۲/۶ درجه سانتی گراد، می‌باشد.

زیرپهنه مکران

زیرپهنه مکران شامل کوه‌های خاوری - باختری است که از جنوب گودال جازموریان تا ساحل دریای عمان را زیرپوشش دارد. در زیر پهنه مکران – همانند زیر پهنه زاهدان – خاش – سراوان، پی سنگ ناحیه از نوع پوسته‌های اقیانوسی است که با توالی ضخیمی از رسوبات شبه فلیشی کرتاسه بالائی- الیگوسن و ردیفهای مولاسی میوسن- پلیوسن پوشیده شده‌است. در یک راستای شمال به جنوب سن سنگ‌ها کاهش می‌یابد. در حاشیه شمالی مکران مجموعه‌های افیولیتی کرتاسه بالو در حاشیه دریای عمان ردیف‌های سست و کم سیمان مولاس پلیوسن و پادگانه‌های دریایی کواترنر قرار دارند. با توجه به پراکنش واحدهای سنگی چنین به‌نظر می‌رسد که از زمان کرتاسه به بعد- به لحاظ گوناگون- دریا به سمت جنوب عقب نشسته و رسوب‌های جوانتری از خود برجای گذاشته‌است. از نگاه ساختاری زیر پهنه مکران مجموعه‌ای از منشورهای فزاینده است که در شکل‌گیری آن فرورانش پوسته اقیانوسی عمان به سمت شمال (زیرمکران) نقش اساسی داشته‌است. به همین لحاظ ساختارها روند خاوری- باختری دارند و به‌طور عموم محدود به گسل‌های راندگی طولی با شیب به سمت شمال - شمال خاور هستند. پدیده فرو رانش عمان به زیرمکران هنوز پایا است به همین دلیل ویژگی‌های زمین‌شناسی مکران بسیار شاخص بوده و مورد توجه دانشمندان و پژوهشگران دانش زمین‌شناسی است.

زیرپهنه جازموریان

یک فرونشست تکتونیکی است که در جنوب آتشفشان بزمان و شمال کوه‌های بشاگرد و همچنین ارتفاعات خاور ایرانشهر حاوی رسوب‌های سیلتی- رسی که بر این فرونشست تخلیه می‌شوند. به همین رو بخش بیشتر فرونشست جازموریان با نهشته‌های آبرفتی جوان پوشیده شده‌اند. در حاشیه جنوبی از نوع برخان است.

از نگاه زمین‌شناسی، در گذشته جازموریان حاشیه جنوبی بلوک صحرائی لوت تصور می‌شد ولی بررسی‌های ژئوفیزیک هوائی نشانگر آن است که در این ناحیه پی سنگ از نوع پوسته اقیانوسی است و لذا به نظر می‌رسد که فرونشست جازموریان به واقع گودال پیش کمانی منشورهای فزاینده مکران است. چنین فرونشست‌هایی در بسیاری از زون‌های فرورانش دنیا وجود دارد که گاه دارای ذخایر هیدروکربور در خور توجه‌اند.

محیط زیست

گونه‌های جانوری

وجود مناطق بکر و گونه‌های کمیاب و منحصر به فرد در این استان، نظر جانورشناسان و علاقه‌مندان به طبیعت را به خود جلب کرده‌است. صدها گونه جانوری شامل ۳۴۰ گونه پرنده، ۶۴ گونه پستاندار و حدود ۱۱۰ گونه خزنده و دوزیست به همراه صدها گونه ماهیان آب شیرین و شور در این استان گزارش و شناسایی شده‌است. در حال حاضر گونه‌های جانوری از قبیل خرس سیاه آسیایی (به بلوچی مم)، پلنگ ایرانی، گربه شنی، سنجاب بلوچی، قوچ و میش، کل و بز و جبیر به همراه پستانداران دریایی و پرندگانی همچون عقاب، شاهین‌ها، هوبره، پلیکان خاکستری، زاغ بور و خزندگانی چون تمساح پوزه کوتاه ایرانی (به بلوچی گاندو)، لاک‌پشت‌های خشکزی و آبزی به همراه بزمجه بنگال از جانوران بومی این استان هستند.

مناطق حفاظت شده

زیستگاه‌های گونه‌های جانوری و گیاهی استان در قالب ۱۱ منطقه حفاظت شده توسط محیط بانان محافظت دائم می‌شود و بیش از یک میلیون و ۳۴۴ هزار و ۳۷۵ هکتار معادل ۷۳ درصد از کل مساحت سیستان و بلوچستان منطقه حفاظت شده‌است. به منظور حفاظت از گونه‌های زیستی جانوری و گیاهی سیستان و بلوچستان طرح مناطق چهارگانه حفاظت شده زیر نظر اداره کل حفاظت محیط زیست استان به اجرا درآمده‌است. مناطق چهارگانه حفاظت شده استان شامل پناهگاه‌های حیات وحش با وسعت بیش از ۷۵۸ هزار هکتار، مناطق حفاظت شده جنگلی با وسعت ۱۲۶ هزار و ۳۶۵ هکتار، مناطق شکار ممنوع با وسعت نزدیک به ۴۶۰ هزار هکتار و آثار طبیعی ملی با وسعت ۱۰ هکتار می‌شود.

مناطق حفاظت شده گاندو، جنگلی شیله، جنگلی بیرک و جنگلی پوزک، مناطق شکار ممنوع بزمان، بلبل آب نصرت آباد، مک سرخ و پزم، پناهگاه حیات وحش هامون، آثار طبیعی و ملی تفتان و پیرگل خاش ۱۱ منطقه حفاظت شده استان را تشکیل می‌دهد.

تمساح پوزه کوتاه، سنجاب بلوچی، خرس سیاه، بز، قوچ، میش، جبیر، آهو و گربه جنگلی از شاخص‌ترین گونه‌های پستانداران و جیرفتی، دراج، زاغ بور، گیلانشاه خالدار، پلیکان خاکستری، بحری، بالابان، هما، عقاب طلایی و عقاب ماهیگیر از مهم‌ترین گونه‌های پرندگان شناسایی شده در مناطق حفاظت شده سیستان و بلوچستان هستند.[26]

تمساح پوزه کوتاه (به بلوچی گاندو) نیز در محدوده جنوب بلوچستان و رودخانه سرباز و همچنین در کشور هند یافت می‌شود. همچنین بر اساس شواهد به دست آمده، یکی از زیستگاه‌های پلنگ ایرانی در ارتفاعات منطقه حفاظت شده بیرک در اطرف شهرستان سراوان است که توسط کارشناسان محیط زیست تصویربرداری شد.

منابع طبیعی

وسعت استان و تنوع آب و هوایی، موجب بروز تنوع در پوشش گیاهی و غنای منابع طبیعی تجدید شونده گردیده‌است. جنگل‌های حرا در گواتر بلوچستان، انجیر معابد از گونه‌های گیاهی این استان هستند. حدود ۵۵ درصد از کل مساحت استان معادل ۱۰٬۲۵۰٬۰۰۰ هکتار را مراتع دربرگرفته‌است که ۳۰۰ هزار هکتار مراتع خوب، ۷۵۰ هزار هکتار مراتع متوسط و ۲/۹ میلیون هکتار مراتع فقیر و خیلی فقیر می‌باشد. در استان بیش از ۱۲۰۰ گونه گیاهی که حدود ۷۰ گونه آن دارای ارزش دارویی و صنعتی می‌باشد شناخته شده‌است. از جمله می‌توان گونه‌های کهور، کنار، بنه، بادام، جش و گز روغن را نام برد. مساحت جنگل‌های استان که عمدتاً نیمه متراکم و کم‌تراکم هستند قریب به یک میلیون هکتار می‌باشد. همچنین حدود ۳/۶ میلیون هکتار را بیابان و شنزار دربر گرفته‌است. از مهم‌ترین قابلیت‌های بیابان‌های ساحلی استان می‌توان به چشم‌اندازهای بدیع و زیبا در مناطق ساحلی شهرستان کنارک بالاخص منطقه درک را اشاره نمود که یک ظرفیت بسیار خوب در زمینه صنعت طبیعت گردی و گردشگری می‌باشد.

آب و هوا

استان سیستان و بلوچستان از لحاظ طبقه‌بندی اقلیمی درناحیه اقلیمی بیابانی و خشک می‌باشد.

در یک تقسیم‌بندی کلی می‌توان گفت مناطق ایرانشهر، زابل و باهوکلات، آب و هوای بیابانی و مناطق زاهدان، خاش، سراوان و چابهار، آب و هوای نیمه بیابانی و ناحیه کوهستانی بم پشت در جنوب سراوان و امتداد آن به طرف مشرق تا کوه‌های بشاگرد، آب و هوای نیمه بیابانی معتدل دارند. اقلیم مشرق ارتفاعات و فلاتهای مرتفع و کم وسعت میان آن، نیمه بیابانی با زمستانهای سرد است.

میزان نزولات در مناطق مختلف معمولاً بین ۱۳۰–۷۰ میلی‌متر می‌باشد. در سال بارندگی گاه موجب ایجاد سیل و خسارت شدید می‌گردد ولی در صورت مهار سیلابها امکان توسعه کشت افزایش می‌یابد.

در تابستان حداکثر حرارت شهرستان‌های ایرانشهر و زابل به ۵۰ درجه سانتیگراد می‌رسد. شهرستان‌های دیگر حرارت پائینتری دارند. حداقل درجه حرارت زمستان در زاهدان و خاش معمولاً ۸–۷ درجه سانتیگراد زیر صفر و هر چند سال یکبار تا ۱۸- درجه سانتیگراد نیز نزول می‌کند. زاهدان سردترین و ایرانشهر گرمترین شهرهای استان است. در نواحی جنوبی و ساحلی استان یعنی تا شعاع حدود ۱۵۰ کیلومتری از ساحل دریا در زمستان درجه حرارت شب و روز بین ۲۵–۱۰ در جه سانتیگراد متغیر بوده و این ویژگی همراه با رطوبت نسبی ۹۵–۵۰ درصد در طول سال استعداد فراوان تولید محصولات گرمسیری و سبزیجات غیر فصل را فراهم نموده‌است. همچنین این نوسانات رطوبت و وجود بادهای موسمی همچون بادهای معروف به صد و بیست روزه و باد هفتم یا گاوکش و ریزش جوی و اختلاف دما در ۲۴ ساعت به استثنای نواحی معتدل سواحل دریای عمان شرایط خاص اقلیمی، پوشش گیاهی و جانوری مناظر بدیعی را به وجود آورده‌است. *

آثار باستانی و اماکن دیدنی
قلعه سب

کلپورگان

مرداد ماه ۱۳۹۶ ارزیابان سازمان یونسکو به منظور بررسی ظرفیت‌های روستای «کلپورگان» به عنوان نخستین روستای نامزد شده ایران برای ثبت جهانی وارد این روستا شدند. و بعد از داوری یک ماه بعد به عنوان میراث ارزشمند موزه زنده سفال ثبت جهانی شد[27] این سفال توسط زنان بلوچ و با قدمت هزار سال بدون چرخ سفالگری انجام می‌شود. در آذر ماه ۱۳۹۶ و در جشن ثبت جهانی این روستا، رئیس منطقه‌ای شورای جهانی آسیا و اقیانوسیه و معاونش لوح ثبت روستای سفالگری کلپورگان به عنوان نخستین روستای جهانی منطقه آسیا و اقیانوسیه را به مسوولان و مردم سیستان و بلوچستان واگذار کردند.[28]

روستای کلپورگان در بیست و پنج کیلومتری شرق سراوان و ۳۵۰ کیلومتری زاهدان، واقع شده‌است.

سنگ نگاره‌های سراوان

مهمترین محل قرارگیری سنگ نگاره‌ها در محدودهٔ سراوان را «کوه مهرگان»، «دره کندیک»، «دره شیر و پلنگان»، «دره درو»، «دره هلی»، «کوه تونان» در سب و سوران و نقاشی‌های صخره ای «پیرگوران» و همچنین شامل روستای ناهوک، سنگ نگاره‌های «سر دشت ناهوک»، «دره نگاران» و «گشت» اشاره کرد. مهمترین این سنگ نگاره‌ها که بر روی کوه‌های منطقه سردشت در دره ای به نام دره نگاران در محدوده روستای ناهوک واقع شده‌است و بر اساس بررسی‌های تاریخی و کارشناسی‌های باستان‌شناسی مربوط به دره شکار مربوط به ده هزار سال پیش است.

اماکن زیارتی

مقبره خواجه مرشد

یکی از زیارتگاه‌ها و مقبره‌ها که در نزدیکی سراوان واقع است و به صورت گنبدی از خشت خام و گِل ساخته شده‌است.

خواجه مرشد از نوادگان موسی کاظم می‌باشد که در تصوف به طریقه نقشبندیه منتسب بوده‌است. این عارف در حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰سال قبل می‌زیست.

نوادگان خواجه مرشد را جمعی از طایفه دهواری و سیدزاده که بلوچ هستند تشکیل می‌دهند و سال هاست در منطقه سکونت دارند.

در این مقبره سه قبر وجود دارد که یکی مربوط به فرزندان خواجه مرشد است و دو تای دیگر نامشخص است. این بنا دارای سه اتاق می‌باشد که دو اتاق دارای گنبد بوده و قبور در آن قرار دارند. اتاق سوم صحن آرامگاه می‌باشد. گنبدها خشتی گلی است. این بنا نزدیک به پنج متر ارتفاع دارد در هرکدام از اتاق‌هایی که گنبد دارد دو قبر وجود دارد که در یکی از اتاق‌ها خواجه مرشد و فرزندش مدفون هستند.[29]

مقبره سلطان بابا حاجی دزکی

مقبرهٔ این عارف بزرگ دوره سلجوقی در روستای زیارت در ۸ کیلومتری شرق شهرستان سراوان واقع است. گنبدی خشتی که در میان درختان سرسبز انار و زردآلو و نخل‌های روستا قرار دارد.

صنایع دستی

سوزن دوزی بلوچی
نمونه سوزندوزی لباس زنان بلوچ

سوزن‌دوزی زنان بلوچ، هنر ظریف و پر سابقه‌ای است که به درستی مشخص نیست که از چه زمانی در ایران شروع شده‌است. بسیاری از زنان و دختران بلوچ در فاصله سنی چهار تا چهل سالگی، دست اندر کار آن به حساب می‌آیند. سوزندوزان بلوچ با نقش گل‌ها و بوته‌ها و ترکیب رنگ‌ها، آثار هنری زیبایی خلق می‌کنند. پیراهن با چهار قطعه تزئین یافته‌است که عبارتست از یک قطعه پیش سینه، دو قطعه سرآستین و قطعه دیگر که در زیر پیش سینه به‌طور عمودی تا پایین پیراهن دوخته می‌شود و جیب یا در اصطلاح محلی «گوپتان» نامیده می‌شود. از طرح‌های اصیل مورد استفاده در سوزندوزی می‌توان از طرح گل سرخ، چشم ماهی و مروارید نام برد. پریوار دوزی و توردوزی نیز از دیگر انواع رودوزی‌های سیستان و بلوچستان است.

سکه دوزی

سکه دوزی را یا به دیوار می‌آویزند یا جهت تزئین روی رختخواب می‌اندازند یا در عروسی‌ها به گردن شتر می‌آویزند. به جهت وجوه اشتراک فراوانی که بین اهالی سیستان و بلوچستان ایران با اقوام ساکن در کشورهای مجاور منطقه از نظر قومی، نژاد، زبان و فرهنگ وجود دارد، مشابهت‌هایی هم در هنرهای دستی ساکنین این مناطق وجود دارد که امری کاملاً طبیعی است. به همین دلیل تشابهاتی بین سکه دوزی ایران با محصولات هند وجود دارد.

سفالگری سیستان و بلوچستان
صنایع دستی سیستان و بلوچستان

سفال کلپورگان سراوان و سفال کوه میتیک مرکز از انواع سفال تولیدی در سیستان و بلوچستان است. این سفال‌ها به صورت کاملاً ابتدایی تولید می‌شود و قدمتی هفت هزار ساله دارد. در ساخت سفال، مردان فقط وظیفه حمل خاک از تپه تا محل سفالگری و آماده کردن گل را به عهده دارند و سایر مراحل ساخت توسط زنان انجام می‌گیرد. گل با دست زنان سفال ساز شکل می‌گیرد و تراش داده می‌شود و با سیاه قلم تزیین می‌شود. نقش‌ها ساده و هندسی است. مصنوعات ساخته شده شامل: دیگ، سینی، کوزه، قلیان، گلدان، لیوان، قوری، مجسمه حیوانات و… است.. کلیه نقوش از ذهن و تخیلات زنان منطقه در روزگاران کهن سرچشمه گرفته‌است

زرگری
سینه ریز طلای ساخت دست
دستبند طلا یا چوری طلا زنان استان

زرگری و نقره‌سازی یکی دیگر از هنرهای دستی سیستان و بلوچستان است. در اثر تغییرات زمان و عوامل متعدد دیگر، نقره‌سازی، جای خود را به طلاسازی داده‌است. زرگرهای بلوچ از اقوام و طوایف مشخصی هستند که علاوه بر جواهر سازی، انواع زیور آلات زنان را با مهارت تهیه می‌کنند. زرگرهای محلی زیورهای طلا و نقره را با نقوش ساده هندسی و نمادین می‌سازند. این زیورها برای زینت سر و گردن و گوش و بینی و دست و پا استفاده می‌شود. زیورهای بلوچی بیشتر شبیه زینت‌آلات مردم هندوستان است. دلیل این موضوع، رفت‌وآمد زیاد بین ساکنین بلوچستان و قسمت غربی شبه قاره هند است.

قالی بافی

قدمت این هنر، با ورود شاخه‌ای از اقوام سکائی ۲۵۰۰ سال ق.م. به سیستان برمی‌گردد؛ زیراندازهای سیستانی به سه نوع تقسیم می‌شود: ۱٫ نوع تاریخی یا کهن که تا آغاز سده چهاردهم هـ. ق بافته می‌شد. ۲. نوع میانه که از حدود اواخر قرن سیزدهم هـ. ق بافته شده و هنوز هم رایج است. ۳. نوع نو، که هم‌اکنون بافته می‌شود. عمده مواد اولیه توسط روستاییان تهیه شده و از رنگ‌های متنوع استفاده می‌نمایند. نقوش اغلب تجریدی و به صورت هندسی، مرغی، انسانی یا طرح و بافت کلی مددخانی، بهلوری، خشتی، سلیمانی و گلدانی است. در حال حاضر فرش سیستان به دلیل نوع طرح، رنگ، نقش، ابعاد، دوام علاوه بر بازارهای داخلی در بازارهای خارجی به فروش می‌رسند.

غذاهای سیستان و بلوچستان

با توجه به غلبه دامپروری در منطقه عنصر اصلی و محوری غذاهای این منطقه را گوشت تشکیل می‌دهد. بعد از گوشت این خرماست که برای مردم نقش محوری در تولید خوراکی بازی می‌کند. سیستان و بلوچستان همجوار با کشور پاکستان است و رفت و آمدهای بسیاری به این کشور و همین‌طور کشور هندوستان وجود دارد اما رنگ و بویی از غذاهای پاکستانی یا هندی در آن دیده نمی‌شود. به نمونه‌ای از غذای استان می‌پردازیم.

لنجو سیستانی

لنجو یا ماهی آب‌پز یکی از غذاهای محلی سیستانی است.

کشک زرد سیستانی

در روزهای سرد پاییز و زمستان، سیستانی‌ها در وعدهٔ صبحانه غذایی مغذی از فرآورده‌های ماستی غلات تهیه می‌کنند که می‌توان آن را در یک وعدهٔ غذایی کامل استفاده کرد. طرز تهیه این کشک با دیگر کشک‌ها متفاوت است؛ کشک زرد ترکیبی از بلغور گندم، لبنیات، سیر، دانه شوید، دانه زیره سبز یا سیاه، دانه گشنیز، پودر زردچوبه و مقداری نمک و دوغ می‌باشد. ق

چانگال بلوچی

«چانگال» در واقع پذیرایی عشایر بلوچ از میهمانان خود است. آن‌ها از میهمانان خود با چانگال و دوغ پذیرایی می‌کنند..

تنورچه یا ترون چه بلوچی

یکی از معروف‌ترین کباب‌های بلوچی تنورچه است. «تنورچه» نیز نام خود را از محل پخت خود گرفته‌است.

تباهِگ بلوچی

تباهگ روشی برای نگهداری گوشت در بین قوم بلوچ بوده‌است. اینک نیز این روش متداول است.

دوغ پا

«دوغ پا» خورشتی با گوشت است که به جای آب برای جا انداختن و طبخ آن از دوغ استفاده می‌شود. دوغ یکی از فراورده‌های متداول دامپروران است و در سیستان و بلوچستان وقتی به میان دامپروران بروید در نخستین گام بعد از تعارف آب با شیرشتر یا دوغ به عنوان نوشیدنی پذیرایی می‌کنند.

موسیقی

سازهای مختص این استان عبارتند از دونلی و قیچک و دهل و سوروز و تمبورگ و بنجو است.

کشاورزی و دامپروری
تاکستان انگور در سیستان و بلوچستان
درختان انار سیستان و بلوچستان

سیستان و بلوچستان با گستره‌ای افزون بر هفت میلیون هکتار آب و هوایی متغیر از گرم و خشک تا معتدل سرد و کوهستانی دارد. ۴۰۰ هزار هکتار از زمین‌های استان قابل کشت بوده و آب مورد نیاز نیز از منابع آبی شامل چاه‌ها، قنات‌ها، چشمه‌ها و رودخانه‌هایی از جمله هیرمند تأمین می‌شود.

۳۰۰ کیلومتر نوار ساحلی دریای عمان و راه‌یابی به آب‌های آزاد، دریاچه هامون سیستان و چاه نیمه‌های سیستان از ظرفیت‌های آبی این استان هستند.

این استان چهار کارخانه تولید شیر پاستوریزه و فراورده‌های لبنی، ۳۴ مرکز جمع‌آوری شیر روستایی و دو مجتمع بزرگ پرورش گاو شیری با ظرفیت ۱۲ هزار راس گاو دارد. تولید انواع خرما در این استان سالانه ۱۶۷ هزار تن است که ارزش اقتصادی آن ۲۱۸ میلیارد ریال می‌باشد.

بزرگ‌ترین پایگاه تولید نهال میوه‌های گرمسیری جنوب شرق ایران نیز در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد که با تأمین نیاز داخلی استان به ۹ استان دیگر کشور نیز نهال صادر می‌شود. «خرما، موز، مرکبات، انبه، پاپایا، گوآوا، چیکو، پسته و انگور یاقوتی» از جمله میوه‌های گرمسیری و نیمه گرمسیری سیستان و بلوچستان است.[30] گونه‌های جانوران اهلی شاخص استان، گاو سیستانی، گاو دشتیاری، مرغ خزک، مرغ دشتیاری، گوسفند و شتر، بز تالی و بی تال، گاومیش هستند.

سیستان و بلوچستان به واسطه اقلیم گرم و خشک خود مکان مناسبی برای پرورش شتر است به طوری که بیشترین نفرات شتر در ایران، در سیستان و بلوچستان یافت می‌شوند.

اوضاع اقتصادی

سیستان و بلوچستان از جهت رشد و توسعه اقتصادی از مناطق در حال توسعه کشور است و از لحاظ توسعه کمترین توسعه را در میان استان‌های ایران دارد. زراعت اشکال متعددی دارد و صنعت آبی آن وابسته به رود هیرمند است. صنایع موجود در استان به دو دسته صنایع ماشینی و دستی تقسیم می‌شوند که صنایع ماشینی استان عبارتند از صنایع غذایی، نساجی، پوشاک و صنایع شیمیایی و کارگاه‌های فلزکاری، ریخته‌گری، ساخت لوازم خانگی و تانکرسازی. معادن این استان عبارتند از معادن مس، کرومیت، منگنز، سنگ مرمر. سنگ آهک و غیره.

به دلیل همسایه بودن سیستان و بلوچستان با پاکستان و افغانستان و همچنین وجود تنها بندر اقیانوسی ایران (چابهار) در آنجا، این استان از ظرفیت بالایی برای پیشرفت برخوردار است.

فرودگاه

فرودگاه‌های زاهدان، چابهار، ایرانشهر، زابل و سراوان

وضعیت تحصیلی استان

نرخ باسوادی در سیستان و بلوچستان ۷۹ درصد می‌باشد که ۷ درصد پایینتر از میانگین کشوریست. در سال ۹۴، ۲۰۰ هزار کودک و نوجوان در استان سیستان و بلوچستان از تحصیل بازمانده‌اند و تنها ۵۰ درصد ورودی‌های مدارس در کسب مدرک دیپلم موفق می‌شوند، همچنین بیش از نود درصد کلاس‌های مدرسه‌ها غیراستاندارد می‌باشد استان برای رسیدن به سطح آموزشی مناسب به ۸۰۰ هزار متر مربع فضای آموزشی و ۸ هزار نیروی انسانی بیشتر محتاج است.[6]

منابع مکتوب و سفرنامه‌ها

سیستان و بلوچستان را در نوشته‌های قدیم و جدید نویسندگان و مسافران ایرانی و غیر ایرانی می‌توان یافت. آثاری که ذکری از سیستان یا بلوچستان در آن‌ها درج گردیده یا به صورت خاص به این مناطق می‌پردازد به شرح زیراند.[31]

آثار زرتشتی و پهلوی
  • اوستا کهن‌ترین سرودهای ایرانیان، جلیل دوست‌خواه، ۱۳۷۰
  • اوستا کتاب مقدس ایرانیان، گلدنر، ۱۸۸۶
  • یشت‌ها، پورداوود، ۱۳۵۶
  • گرامر لغت‌نامه و متون فارسی قدیم، کنت، ۱۹۵۳
  • پایکولی شرح بنا و کتیبه ساسانیان، ۱۹۲۴
  • یک کتیبه جدید پهلوی، کعبه زرتشت، اشپرنگلینگ، ۱۹۴۰
  • بندهشن ایرانی، مهرداد بهار، ۱۳۶۹
  • متن کامل دینکرت پهلوی، مادن، ۱۹۱۱
  • ابدیه و سهکیه سیستان، اسانا، ۱۹۱۳
  • داتستان مینوی خرد، تفضلی، ۱۳۵۴
  • ایاتکار زریران، هدایت، ۱۳۲۲
  • ویچیتکیهای زاتسپرم، راشد، ۱۳۶۶
  • زند وهمن یسن، هدایت، ۱۳۲۳
  • ایاتکار جاماسپیک، هدایت، ۱۳۲۲
  • داتستان دینیک، میر فخرایی، ۱۳۶۷
  • شکند گمانیک ویچار، هدایت، ۱۳۲۳

آثار جغرافیایی کلاسیک پیش از اسلام
  • تاریخ هرودوت، هرودوت، وحید مازندرانی
  • جغرافیایی استرابو، استرابو، نجیب اله تورایانا
  • آناباسیس و ایندیکا، آریان، رابسون، ۱۹۵۴
  • پاسگاه‌های پارت، خاراکسی، ژاکوبی ۱۹۵۸
  • جغرافیا، بطلمیوس، فیشر، ۱۹۳۲
  • پرسیکا، کتزیاس، ژاکوبی، ۱۹۵۸
  • کتابخانه تاریخ، سیسیلی، فوگل و فیشر، ۱۹۰۶
  • ایرانشهر، خورناتسی، مارکوارت ۱۹۰۱، مریم میراحمدی
  • شهرستان‌های ایران، متن پهلوی، مارکوارت ۱۹۳۱، هدایت
  • تاریخ اسکندر، کنت کورث، قرن اول میلادی، باردون ۱۹۴۸

آثار تاریخی و جغرافیایی نویسندگان ایرانی و عرب مسلمان
  • المسالک و الممالک، ابن خردادبه، ۸۶۴ م، حسین قره چانلو، ۱۳۷۰
  • فتوح البلدان، بلاذری، ۸۶۹ م، آذرتاش آذرنوش، ۱۳۶۴
  • کتاب الخراج، قدامه بن جعفر، ۸۸۰ م، حسین خدیو جم، ۱۳۲۵
  • البلدان، یعقوبی، ۸۹۱ م، محمد ابراهیم آیتی، ۱۳۵۶
  • مختصر البلدان، ابن فقیه، ۹۰۳ م، ح مسعود، ۱۳۴۹
  • الاعلاق النفیسه، ابن دسته، ۰۸۹ م، حسین قره چانلو، ۱۳۶۵
  • اشکال العالم، جیهانی، ۹۲۲ م، کاتب-منصوری، ۱۳۶۸
  • المسالک و الممالک، اصطخری، ۹۵۱ م، ایرج افشار، ۱۳۶۸
  • صوره الارض، ابن حوقل، ۹۷۸ م، جعفر شعار، ۱۳۶۶
  • حدود العالم، ۹۸۲ م، منوچهر ستوده، ۱۳۶۲
  • احسن التقاسیم، مقدسی، ۹۸۵ م، علینقی منزوی، ۱۳۶۱
  • جهان نامه، بکران، ۱۲۰۸ م، امین ریاحی، ۱۳۴۲
  • معجم البلدان، یاقوت حموی، ۱۲۲۵
  • آثار البلاد، قزوینی، ۱۲۷۵ م، جهانگیر میرزا-محدث، ۱۳۷۳
  • تقویم البلدان، ابولفدا، ۱۳۲۱ م، عبدالمحمد آیتی، ۱۳۴۲
  • تاریخ سیستان، ۱۳۲۴ م، ملک الشعرا بهار، ۱۳۶۶
  • نزهت القلوب، حمدالله مستوفی، ۱۳۴۰ م، لسترنج-دبیر سیاقی، ۱۳۶۲
  • جغرافیای حافظ ابرو، حافظ ابرو، ۱۴۱۷ م، صادق سجادی، ۱۳۷۵
  • ظفرنامه، شرف الدین علی یزدی، ۱۴۲۴ م، محمد عباسی، ۱۳۳۶
  • احیاءالملوک، ملک شاه حسین، ۱۶۱۸ م، منوچهر ستوده، ۱۳۴۵
  • تاریخ افغانستان، اعتضادالسلطنه، ۱۸۵۶ م، میرهاشم محدث، ۱۳۶۵
  • عملیات قشون در بلوچستان از مرداد تا بهمن ۱۳۰۷, امان‌الله جهانبانی، ۱۳۳۶
  • سرگذشت بلوچستان و مرزهای آن، امان‌الله جهانبانی، ۱۳۳۸
  • تاریخ کرمان، سلجوقیان و غزنویان در کرمان، محمد بن ابراهیم آصفی، محمد ابراهیم باستانی پاریزی، طهوری، ۱۳۴۲
  • سفرنامه کرمان و بلوچستان، فیروز میرزا فرمانفرما، منصوره نظام مافی، شرکت کتاب‌های ایران، ۱۳۴۲
  • بلوچستان، ذبیح‌الله ناصح، ابن سینا، ۱۳۴۴
  • جغرافیای نیمروز، ذوالفقار کرمانی، ۱۸۷۲ م، عزیزاله عطاردی، ۱۳۷۴
  • مراه البلدان، اعتمادالسلطنه، ۱۸۷۷ م، نوایی-محدث، ۱۳۶۷
  • خاطرات حاج سیاح، حاج سیاح، ۱۸۷۸ م، حمید سیاح، ۱۳۵۶
  • مقالات تقی‌زاده، بلوچستان، حسن تقی‌زاده، ۱۳۴۹
  • نظری به بلوچستان، محمد برقعی، سپید، ۱۳۵۱
  • نقشی از سیستان، مسیح الله توحیدلو، ۱۳۵۲
  • جای پای اسکندر، اسلام کاظمیه، ۱۳۵۲
  • مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی مردم بلوچستان، ایرج مهدویان، پیوند، ۱۳۵۲
  • نظری بر طایفه گمشادزهی، محمد ابراهیم امین، سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۵۳
  • دست پنهان سیاست انگلیس در ایران، خان ملک ساسانی، بابک، ۱۳۵۳
  • فرماندهان کرمان، شیخ یحیی احمدی، محمد ابراهیم باستانی پاریزی، دانش، ۱۳۵۴
  • امیر شوکت الملک علم، محمد علی منصف$۲، امیرکبیر، ۱۳۵۴
  • درآمدی بر تاریخ بلوچستان، رضا دانشور، سازمان برنامه و بودجه زاهدان، ۱۳۵۵
  • دیار حبیب و بلاد غریب، پژوهشی در علل و چگونگی مهاجرت در سیستان و بلوچستان، مرتضی داوری و دیگران، سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۵۵
  • سازمان سیاسی حکومت محلی بنت در ایام حکمرانی خاندان ایرانی، محمد برقعی، مازیار، ۱۳۵۶
  • دیدار بلوچ، محمود دولت‌آبادی، پیوند، ۱۳۵۶
  • زار و باد بلوچ، علی ریاحی، زبان و فرهنگ ایران، ۱۳۵۶
  • جای پای اسکندر و سفری در بلوچستان، حسین ملک، جاویدان، ۱۳۵۶
  • مقدمه‌ای بر شناخت سیستان و بلوچستان، ناصر عسکری، دنیای دانش، ۱۳۵۷
  • صف آرایی نیروها در بلوچستان، استار بامئی، ۱۳۵۸
  • از نیمروز تا تفتان، عبدالحسین فیروزکوهی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۵۸
  • فرهنگ مردم بلوچ، عبداله ناصری، ۱۳۵۸
  • فهرست ایلات و طوایف ایران، مرکز عشایری ایران، سازمان برنامه و بودجه تهران، ۱۳۶۱
  • عشایر سیستان و بلوچستان، اسدالله اکبری، سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۶۲
  • پنج ارغن، غلامعلی رئیس‌الذاکرین، ۱۳۶۳
  • بلوچستان و علل خرابی آن، امیر توکل کامبوزیا، مروی، ۱۳۶۳
  • سفرنامه بلوچستان، علاء الملک، محمود دیبا، وحید، ۱۳۶۴
  • بلوچستان یادگار مطرود قرون، کمال الدین غراب، کیهان، ۱۳۶۴
  • کتابنامه سیستان و بلوچستان، حسن لاریجانی، سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۶۵
  • مقدمه‌ای بر شناخت طوایف سرگلزایی و بارکزایی سیستان و بلوچستان، ایرج افشار سیستانی، نشر هنر، ۱۳۶۶
  • بزرگان سیستان، ایرج افشار سیستانی، مرغ آمین، ۱۳۶۷
  • از سیر تا پیاز، محمد ابراهیم باستانی پاریزی، علم، ۱۳۶۷
  • بررسی تغییرات ساختارهای اقتصادی-اجتماعی در جامعه روستایی نشینان، سیامک زند رضوی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، ۱۳۶۸
  • مسئله ملی و هویت ملیت‌ها، بناب$۲، پارسا، ۱۳۶۹
  • ادم‌های سه قرآن و سه شاهی، محمود زند مقدم، مؤلف، ۱۳۷۰
  • تاریخ روابط انگلیس و ایران در قرن نوزدهم، محمود محمود، اقبال، ۱۳۷۰
  • مردم نگاری شهرستان خاش، محمد مکاری، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۰
  • سفرنامه بلوچستان، عبدالحمید میرزا ناصرالدوله، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۷۰
  • بلوچستان و تمدن دیرینه آن، ایرج افشار سیستانی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۱
  • اختلاف دولت‌های ایران و افغانستان در مورد رود هیرمند، غلامرضا فخاری، وزارت امور خارجه، ۱۳۷۱
  • تاریخ و زبان افغانستان، نجیب مایل هروی، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ۱۳۷۱
  • بررسی تغییرات ساختارهای اقتصادی-اجتماعی در جامعه سیستان و بلوچستان، سیامک زند رضوی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، ۱۳۷۲
  • نگرشی بر تحولات استان سیستان و بلوچستان پس از انقلاب اسلامی، سازمان برنامه و بودجه استان سیستان و بلوچستان، سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۷۲
  • بلوچستان در سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۷, عبدالرضا سالار بهزادی، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ۱۳۷۲
  • پژوهشی در تاریخ معاصر بلوچستان، دادشاه، عظیم شه بخش، نوید، ۱۳۷۳
  • گردآوری قصه‌های مردم در استان سیستان و بلوچستان، عبدالحسین یادگاری، میراث فرهنگی استان سیستان و بلوچستان، ۱۳۷۳
  • مردم نگاری شهرستان ایرانشهر، محمد سعید جانب الهی، سازمان میراث فرهنگی ایرانشهر، ۱۳۷۴
  • باستان‌شناسی و تاریخ بلوچستان، منصور سجادی، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۴
  • تاریخچه روابط فرهنگی بلوچستان ایران با شبه قاره هند، عباس سرافرازی، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۴
  • آهنگ بلوچستان، سعید نیکبختی، هامون، ۱۳۷۴
  • مروج الذهب و معادن الجواهر، ابوالحسن علی بن حسین مسعودی، ابولقاسم پاینده، بنگاه ترجمه و نشر کتاب
  • بلوچ و بلوچستان، عبدالصمد سربازی، کردستان، ۱۳۷۸
  • تخریب گورناک، حادثه یا توطئه، محمد آرمیان، ۱۳۷۹
  • استان سیستان و بلوچستان، حسن زنده دل، ایرانگردان، ۱۳۷۹
  • سبک نگارش زبان بلوچی، سید ظهور شاه هاشمی، اخرداد بلوچ، انتشارات بلوچی کراچی، ۱۹۸۲
  • مردم نگاری شهرستان چابهار، ضمیرا مانگلدی، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۶
  • مقایسه زبان بلوچی با زبان‌های ایرانی باستان، موسی محمودزهی، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی زاهدان، ۱۳۷۶
  • آداب عامه بلوچستان، عبدالحسین یادگاری، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۶
  • کثرت قومی و هویت ملی ایرانیان، ضیا صدر، اندیشه نو، ۱۳۷۷
  • قومیت و قومیت گرایی در ایران از افسانه تا واقعیت، نشر نما، ۱۳۷۸
  • داستان سیستان، رضا امیرخانی، انتشارات قدیانی، ۱۳۸۲
  • پوشاک و زیور آلات استان سیستان وبلوچستان، حمیده یعقوبی،انتشارات تفتان ،۱۳۹۲

آثار سیاحان و خاورشناسان غربی
  • ضمیمه کتاب مسافرت به بلوچستان و سند از پاتینجر، کریستی، ۱۸۱۶ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
  • سفرنامه پاتینجر، هنری پاتینجر، شاپور گودرزی، کتابخانه ملی ایران، ۱۳۴۹
  • جغرافیای سیستان، کانلی، ۱۸۴۰ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
  • سفر با کاروان، فریه، ۱۸۵۷ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
  • ایران شرقی، اسمیت، ۱۸۷۸ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
  • مقدمه و پیوست‌های کتاب ایران شرقی، گلداسمیت، ۱۸۷۶م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
  • سفر به مشهر از طریق سیستان، گلداسمیت، ۱۸۷۳ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
  • یاداشت‌های سیستان، راولینسون، ۱۸۷۳ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
  • ایران و قضیه ایران، کرزن، ۱۸۹۰ م، وحید مازندرانی
  • خراسان و سیستان، تیت، ۱۹۰۰ م، رهبری، روشنی
  • هشت سال در ایران، سایکس، ۱۹۰۲ م، سعادت نوری
  • سفر چهارم به ایران، سایکس، ۱۹۰۲ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
  • جغرافیای تاریخی ایران، بارتولد، ۱۹۰۲ م، حمزه سردادور
  • از دجله تا سند، بیلو، ۱۸۷۲ م
  • توصیف کاسه ایران شرقی و سیستان، هانتیگتون، ۱۹۰۵ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
  • سیستان:در باب تاریخ، تیت، ۱۹۱۰ م، احمدی موسوی
  • سیستان: در باب توپوگرافی، تیت، ۱۹۱۰ م
  • سیستان: خرابه‌ها و مردم، تیت، ۱۹۱۰ م، رئیس‌الذاکرین
  • مرزهای بلوچستان، تیت، ۱۹۰۹ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
  • گزارش‌های هیئت حکمیت، مک ماهون، ۱۹۰۵ م
  • مرزهای جنوبی افغانستان، مک ماهون، ۱۸۷۹ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
  • نقشه‌برداری و اکتشافات جدید در سیستان، مک ماهون، ۱۹۰۶ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
  • در سرزمین‌های محسود، لندور، ۱۹۰۳ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
  • گردش در افغانستان، لاکوسه، ۱۹۰۹ م
  • کویرهای ایران، سون هدین، ۱۹۱۰ م، پرویز رجبی
  • جغرافیایی تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، لسترنج، ۱۹۰۵ م، محمود عرفان
  • آبزیان سیستان، آنندال، ۱۹۲۱ م، حسن احمدی، ۱۳۷۸
  • راهنمای توریستی ایران، خارگات، ۱۹۳۵ م
  • امپراطوری صحرانوردان، رنه گروسه، عبدالحسین میکده، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۳
  • سفری به ایران، لونی امیل دوهرسه، منوچهر فرمانفرماییان، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۴
  • دو سفرنامه دربارهٔ بلوچستان، ادموندز بارون دوبر، سکندر امان‌الهی بهاروند، بابک، ۱۳۶۲
  • تاریخ ایلات ایران، آن لمبتون، آگاه، ۱۳۶۲
  • جغرافیایی تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، لسترنج، محمود عرفان، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۷
  • تاریخ سیستان، ادموند باسورث، حسن انوشه، امیرکبیر، ۱۳۷۰
  • خویشاوندان و بیان دوستی عشایر بلوچ، فیلیپ کارل سالزمن، محمد دانشور، سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۷۵
  • مهاجمان سرحد، رویارویی نظامی انگلستان با سرداران بلوچ ایرانی، رجینالد دایر، حمید احمدی، نشر نی، ۱۳۷۸
  • پژوهش زبان بلوچی از طریق ادبیات عامه آن، زاروپین، فرهنگ و علوم اتحاد شوروی

جستارهای وابسته

پیوند به بیرون
ویکی‌سفر یک راهنمای سفر برای استان سیستان و بلوچستان دارد.
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ استان سیستان و بلوچستان موجود است.

منابع
  1. «جدول عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری بهار ۱۳۸۸». پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت کشور. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ نوامبر ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۳ ژانویهٔ ۲۰۱۰.
  2. «پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران-آمار سال ۱۳۹۵» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۳ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۴ مارس ۲۰۱۳.
  3. راهنمای سرمایه‌گذاری استان سیستان و بلوچستان (صص ۲۳ تا ۲۵)
  4. کتاب توانمندی‌های تولیدی-صادراتی استان سیستان و بلوچستان، وزارت بازرگانی. (ص ۱۳)
  5. کتاب توانمندی‌های تولیدی-صادراتی استان سیستان و بلوچستان، وزارت بازرگانی. (ص ۱۸)
  6. «'تنها نیمی' از دانش‌آموزان سیستان و بلوچستان دیپلم می‌گیرند».
  7. بلوچستان، استانداری سیستان و. «معرفی شهرستان زابل». استانداری سیستان و بلوچستان. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۷-۰۸.
  8. «معرفی شهرستان زابل».
  9. شاهنامه. فردوسی ابوالقاسم. به کوشش جلال خالقی مطلق. تهران دائرالمعارف بزرگ اسلامی چاپ دوم.
  10. فردوسی، ابوالقاسم (۱۳۷۵). شاهنامه براساس چاپ مسکوبه کوشش سعید حمیدیان. نشر قطره. صص. صقحه ۳۵۷.
  11. بلوچستان و تمدن دیرینه ان، ایرج افشار سیستانی ص 233
  12. فرهنگ لغت دهخدا - حرف ب - بلوچستان
  13. مهاجمان سرحد-رویارویی نظامیان انگلیسی با سرداران بلوچ ایرانی نویسنده: ریجنالد ادوارد هری دایر مترجم: حمید احمدی- تهران انتشارات نشر نی – کتابخانه ملی ایران 1378.
  14. عملیات قشون در بلوچستان (بقلم امیر لشکر امان‌الله جهانبانی) - کتابخانه بنیاد دایرة المعارف اسلامی». www.lib.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۳۱.
  15. Welle (www.dw.com)، Deutsche. «حذف نام از کتاب‌های درسی و سربرگ ادارات | DW | 24.10.2016». DW.COM. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۷-۰۸.
  16. ۲۸۷۸۴۹۰ شماره کتابشناسی ملی طرح بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی کشور (شاخص‌های غیرثبتی){گزارش}:استان سیستان وبلوچستان/به سفارش شورای فرهنگ عمومی کشور؛ مدیر طرح و مسئول سیاست گذاری:منصور واعظی؛ اجرا:شرکت پژوهشگران خبره پارس -شابک:۹-۵۱-۶۶۲۷-۶۰۰-۹۷۸ *وضعیت نشر:تهران-موسسه انتشارات کتاب نشر ۱۳۹۱ *وضعیت ظاهری:۲۹۴ ص:جدول (بخش رنگی)، نمودار (بخش رنگی)
  17. http://www.iranica.com/newsite/articles/v7f6/v7f659.html. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
  18. Sir George Grierson
  19. Josef Elfenbein
  20. بهاری، محمدرضا. زبانشناسی عملی، بررسی گویش مردم سیستان. زاهدان، ناشر: مؤلف، ۱۳۷۸، ص ۱۲.
  21. محمدی خمک، جواد. واژه‌نامه سکزی. تهران. سروش، ۱۳۷۹، ص ۱۱.
  22. برجسته دلفروز، بهروز. واژه‌نامه ریشه شناسانه و تطبیقی گویش سیستانی. پایان‌نامه فوق لیسانس. دانشگاه شیراز، ۱۳۷۲.
  23. خلف تبریزی، محمد حسین. برهان قاطع، به اهتمام محمد معین. تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲(چاپ پنجم)، ص ۳۰.
  24. «درگاه ملی آمار> خانه> اطلاعات استانی». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ فوریه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۰ فوریه ۲۰۱۲.
  25. کتاب توانمندی‌های تولیدی-صادراتی استان سیستان و بلوچستان، وزارت بازرگانی. (ص ۱۰)
  26. «۱۱ منطقه حفاظت شده جانوری و گیاهی در سیستان و بلوچستان». دریافت‌شده در ۲۹ دی ۱۳۹۳.
  27. https://www.mehrnews.com/news/4089130/%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%AA%D8%A7%DB%8C-%DA%A9%D9%84%D9%BE%D9%88%D8%B1%DA%AF%D8%A7%D9%86-%D8%AB%D8%A8%D8%AA-%D8%AC%D9%87%D8%A
  28. https://www.isna.ir/news/96092111704/جشن-ثبت-جهانی-روستای-کلپورگان-برگزار-شد
  29. http://siba.ivo.ir/portal/home/?generaltext/561355/562222/562421/مراکز-گردشگری-شهرستان-سراوان%5Bپیوند+مرده%5D
  30. داده‌های بخش کشاورزی و دام‌داری بر پایهٔ: ایرنا، کد خبر: ۳۳۲۷۳۸ زمان مخابره: ۱۳/۱۱/۱۳۸۷. بازدید: فوریه ۲۰۰۹.
  31. جغرافیایی تاریخی سیستان: سفر با سفرنامه‌ها، حسن احمدی کرویق، ۱۳۷۸

پانویس
  • جغرافیایی تاریخی سیستان: سفر با سفرنامه‌ها، حسن احمدی کرویق، ۱۳۷۸
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.