آموزش عالی در ایران

آموزش عالی در ایران بخشی از آموزش و پرورش در ایران است و در حال حاضر، زیر نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان، و آموزش پزشکی (دانشگاه علوم پزشکی) و وزارت آموزش و پرورش (دانشگاه فرهنگیان) اداره و سازماندهی می‌شود.

دانشگاه تهران اولین دانشگاه ایران

تاریخچه آموزش عالی در ایران

آموزش عالی در ایران به فرم نوین و آکادمیک سابقه یکصد ساله، و به صورت جامع بدوران نظامیه و حتی ساسانی بازمی‌گردد.

تصویری از یک کتابخانه (توسط یحیی بن واسطی واقع در مقامات حریری) در دوران پیش از حمله مغول.

پیش از اسلام

امروزه منابع متفرقه‌ای از دوران کهن باقی اند که اشاره بر وجود مراکز و نظام‌های آموزش عالی در سرزمین‌های ایران باستان می‌کند.

از برجسته‌ترین این مراکز می‌توان نخست فرهنگستان نصیبین زیر نظر دولت ساسانی[1] را نام برد که در آن استادان رانده شده از آتن در حال کنکاش و آموزش مسائل پزشکی و ریاضیات و نجوم بودند.[2]

فرهنگستان گندیشاپور از مراکزی بود که شهرت آن در پزشکی تا به امروز باقیست و در تأسیس مستقیم بیت الحکمه در بغداد سال‌های سال بعد بسیار با اهمیت نمایان گردید.

از نمونه‌های دیگر مدارس علوم پیشرفته در ایران باستان می‌توان سارویه و ریشهر (فارس)[3] را نام برد.

دوران اسلامی

پس از تأسیس بیت الحکمه در دوران خلافت عباسی، آموزش عالی در سرزمین‌های اسلامی رفته رفته وضع فراگیرتری به خود دید تا جایی که مدارس نظامیه در دوران سلجوقی در چندین شهر همانند بغداد، بلخ، نیشابور، هرات، و اصفهان دایر گشتند.

در مراغه نیز خواجه نصیرالدین طوسی پژوهشکده و رصدخانه ای بزرگ تأسیس نمود که به روایتی کتابخانهٔ آن ۴۰٬۰۰۰ کتاب از اقصی نقاط گیتی گردآوری شده داشت، و به‌خوبی توسط هولاکوخان ایلخانی تأمین مخارج می‌گردید.[4]

دوره معاصر
گروه نخست زنانی که وارد دانشگاه شدند. ردیف جلو از راست به چپ: شاهزاده کاوس، شمس الملوک مصاحب، بدرالملوک بامداد، سراج النساء (از هندوستان)، مهرانگیز منوچهریان، زهرا اسکندری، بتول سمیعی‌زاده.[5]

«وزارت علوم» ایران نخستین بار در سال ۱۲۳۴ هجری شمسی تأسیس شد، و علیقلی میرزا اعتضاد السلطنه از سوی ناصرالدین شاه قاجار به سمت وزیری برگزیده شد.[6]

تاریخ آموزش عالی در دوره نوین عموماً با تأسیس دارالفنون آغاز می‌گردد. با اینحال پیش از آن هم فعالیت‌های متعددی برای کسب علوم و تخصص از خارج از کشور وجود داشت. به‌طور نمونه عباس میرزا بود که اول بار تعدادی دانشجوی بورسیه را جهت تحصیلات به فرنگ اعزام داشت.[7] در سال ۱۸۱۱ بود که ایران نخستین دانشجوی خود را به خارج از کشور اعزام داشت. این رقم در سال ۱۹۳۰ میلادی فراتر از ۱۵۰۰ دانشجو بود.[8]

طولی نکشید که مدارس و موسسات برجسته آموزش عالی دیگر نیز همراه دارالفنون مشغول به کار گردیدند. از این جمله می‌توان مدرسه نظام (تأسیس ۱۲۶۴) را نام برد که با بودجه‌ای معادل ۱۰۰۰۰–۱۲۰۰۰ تومان تأسیس گردید؛ و نیز می‌توان از مدرسه علوم سیاسی (تأسیس ۱۲۷۸) را نام برد که زیر نظر وزارت امور خارجه وقت اداره می‌گشت.[9]

در سال ۱۳۱۱ بود که کالج آمریکایی‌ها (که چند سال بعد بدستور رضاخان به دبیرستان البرز تغییر نام و تغییر سطح پیدا کرد) بتوسط دانشگاه ایالتی نیویورک رسماً پروانه تأیید (منشور) دریافت کرد.[10] از کسانی که در توسعه و پیشرفت این مؤسسه پیش دانشگاهی زحمات فراوانی کشیدند دکتر ساموئل مارتین جردن آمریکایی بود که برخی وی را «پدر آموزش نوین ایران» خوانده‌اند.[11] خیابان جردن تهران نیز (بلوار آفریقای فعلی) به افتخار همین شخص نام‌گذاری گردید.

زنان ایرانی نخستین بار در سال ۱۳۱۶ در سیستم دانشگاهی ایران پذیرش شدند.[10]

اولین دانشگاه جامع ایران
«امریکن کالج تهران» مؤسسه آموزش عالی بود که در ۱۳۰۹ تحت گواهینامهٔ دانشگاه ایالتی نیویورک قرار گرفت.

فکر تأسیس دانشگاه تهران در سال ۱۳۰۵ خورشیدی توسط دکتر سنک نماینده مجلس در مذاکراتی با سید محمد تدین پدیدار شد.[12]

در سال ۱۳۱۰ خورشیدی وزیر دربار وقت، عبدالحسین تیمورتاش، از طرف رضا شاه، دکتر عیسی صدیق (صدیق اعلم) را مأمور کرد تا به ایالات متحده آمریکا سفر کرده و پس از مطالعه در «تأسیسات علمی دنیای جدید»، طرحی برای تأسیس دانشگاه در کشور به دولت تقدیم نماید.[13] طرح دکتر صدیق مورد قبول کفالت وزارت معارف وقت، علی‌اصغر حکمت، قرار گرفت و سر انجام با پیگیری ایشان، دکتر علی‌اصغر حکمت، دکتر محمود حسابی و دیگران، دانشگاه تهران در هشتم خرداد ماه ۱۳۱۳ به تصویب مجلس شورای ملی رسید.

این مؤسسه با ادغام کردن دارالفنون، مدرسه علوم سیاسی، مدرسه طب،[14] مدرسه عالی فلاحت و صنایع روستایی،[14] مدرسه فلاحت مظفری (اولین مدرسه کشاورزی در ایران)، مدرسه صنایع و هنر (تأسیس توسط کمال الملک)، مدرسه عالی معماری، مدرسه عالی حقوق، و چند مرکز آموزش عالی دیگر تهران در پردیسی در جنوب پارک لاله فعلی تهران دایر گشت.[9] این دانشگاه بر اساس موسسات آموزش عالی فرانسه الگوبرداری شد و حتی طراحان ساختمان‌های دانشگاه تهران مهندسین فرانسوی بودند.[15]

اولین مرکز دانشگاهی ایران

دانشکده مخابرات در سال ۱۳۰۷ هجری یعنی بیشتر از ۹۰ سال پیش در محل فعلی دانشکده مهندسی برق دانشگاه خواجه نصیر در کنار ساختمان‌های وزارت پست تلگراف و تلفن تأسیس شده و در سال ۱۳۱۸ هجری اساس‌نامه آن به تصویب مجلس شورای ملی وقت رسیده‌است.

این دانشکده بنابر قدمت آن قدیمی‌ترین مرکز آموزش دانشگاهی ایران می‌باشد، اما پس از شروع انقلاب فرهنگی در دانشگاه‌ها بنا به تصمیم مدیران وقت وزارت پست و تلگراف و تلفن این دانشگاه در سال ۱۳۵۹ منحل و هسته تشکیل دهنده دانشگاه خواجه نصیر توسی را به وجود آورد، اما بعد از گذشت حدود ۱۰ سال یعنی در سال ۱۳۶۹ جرقه‌های تأسیس مجدد دانشکده در وزارت پست و تلگراف و تلفن زده شد، اما در مدت این ده سال نیز دانشکده در قالب مرکز آموزش مخابرات ایران فعال بود و تعداد زیادی از کارکنان مجموعه وزارت ارتباطات و شرکت‌های زیرمجموعه در آن به تحصیل در رشته‌های دانشگاهی پرداختند.

سرانجام دانشکده مخابرات و علوم فضایی با تلاش‌های پروفسور ناصر عنایتی راد بر اساس مجوز شورای گسترش وزارت فرهنگ و آموزش عالی مجدداً در سال ۱۳۷۲ باز تأسیس شد. این دانشکده در سال ۱۳۷۴ به دانشکده علمی کاربردی مخابرات و ۱۳۷۵ به دانشکده علمی کاربردی پست و مخابرات ایران تغییر نام داد. منبع

آغاز آموزش عالی علوم پزشکی نوین
دکتر ژوزف کاکرن آمریکایی: بنیان‌گذار اولین مؤسسه علوم پزشکی نوین در ایران.[16]

در علوم پزشکی در حالی که مدرسه طب و دارالفنون تهران اغلب اولین موسسات آموزش عالی پزشکی ایران تلقی می‌شوند، نخستین مرکز آموزش علوم پزشکی نوین در واقع در سال ۱۲۵۷ و در ارومیه تأسیس گردید.[17] این مؤسسه که توسط دکتر ژوزف کاکرن آمریکایی تأسیس گشت، بین سال‌های ۱۲۵۷ و ۱۲۸۸ در مجموع ۲۶ فارغ‌التحصیل تحویل داد. مظفرالدین‌شاه قاجار خود سند فارغ‌التحصیلی برخی از دانش آموختگان را امضاء نمود.[18] دکتر کاکرن و تقریباً تمامی کادر آمریکایی هیئت علمی این مؤسسه در همان ارومیه به خاک سپرده شدند و مؤسسه در نهایت به دانشگاه ارومیه تعلق گرفت.

در پایان دوره رضا شاه فقط یک دانشگاه علوم پزشکی در ایران وجود داشت. در سال ۱۳۲۵ خورشیدی مدرسهٔ عالی در اصفهان و شیراز تأسیس شد و هم‌زمان دانشگاهی در تبریز شروع به ساخته شدن گردید، و در سال ۱۳۲۸ خورشیدی، قانون تأسیس دانشگاه در شهرستان‌ها با اولویت دانشکده‌های پزشکی و کشاورزی تأسیس گردید.[19] در این امر پروفسور شارل ابرلن نقش به سزایی ایفا نمود.[20]

دوران محمدرضا پهلوی و توسعه
نوشتار اصلی: روابط آکادمیک ایران و آمریکا

پس از جنگ جهانی دوم رفته رفته محمدرضا شاه پهلوی تصمیم به تغییر الگوی موسسات آموزش عالی ایران از سیستم دانشگاهی فرانسه به سیستم‌های آمریکایی گرفت. از اینرو بود که از اواخر دهه ۱۹۵۰ میلادی سعی در جلب همکاری دانشگاه‌های آمریکایی نمود. در این میان، به‌دنبال دعوت محمدرضا پهلوی از رئیس دانشگاه پنسیلوانیا به ایران، پس از مذاکراتی چند، دانشگاه شیراز مستقیماً تحت نظر و مدیریت این دانشگاه صاحب‌نام آمریکایی قرار گرفت تا جاییکه روابط علمی و فرهنگی بین این دو دانشگاه از مستحکم‌ترین روابط علمی فرهنگی میان ایران و آمریکا گردید و تا روزهای آخر حکومت شاه ادامه داشت.[21] تدوین بسیاری از دروس، طراحی و توسعه پردیس‌های دانشگاه، تربیت استادان، و بنیانگذاری بسیاری از موسسات تحقیقاتی دانشگاه پهلوی همه و همه در اختیار این دانشگاه آیوی لیگ قرار گرفتند.[21]

از نمونه‌های بارز دیگر «دانشگاه صنعتی آریامهر در تهران» (دانشگاه صنعتی شریف فعلی) و «دانشگاه صنعتی آریامهر اصفهان» (دانشگاه صنعتی اصفهان فعلی) بودند که مستقیماً بر اساس الگوی دانشگاه‌ام آی تی در آمریکا الگوبرداری گردیدند.[22] دانشگاه فردوسی مشهد نیز از نظر علمی و آکادمیک زیر نظر دانشگاه جرجتاون قرار داشت.[23] همچنین دانشگاه بوعلی سینا در همدان نیز به کمک فرانسویان، و دانشگاه گیلان زیر نظر مقامات آلمانی تأسیس شدند.[8]

در جمع، دست کم ۵۹ دانشگاه آمریکایی در توسعه و تأسیس آموزش عالی در ایران نقش و فعالیت داشتند.[8]

انقلاب اسلامی و انقلاب فرهنگی
نوشتار اصلی: انقلاب فرهنگی ایران
نوشتار اصلی: شورای عالی انقلاب فرهنگی

انقلاب فرهنگی ایران، به مجموعه‌ای از رویدادهای مرتبط با نظام آموزش عالی در جمهوری اسلامی ایران (به ویژه سال‌های ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۲ خورشیدی) گفته می‌شود که با هدف پاک‌سازی استادان و دانشجویانی که از دید حکومت جمهوری اسلامی ایران، «غرب‌زده» به‌شمار می‌رفتند،

پس از جنگ ایران-عراق چند دانشگاه غیرانتفاعی و غیردولتی ساخته شد.

آمار

آموزش عالی در حال حاضر در ایران، شامل آموزش‌های دانشگاهی منتهی به مدارک کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری است. در ایران، دانشگاه آزاد اسلامی بیشترین تعداد دانشجو را دارد.

سال ۱۳۹۳

با توجه به آمار ارائه شده در خرداد سال ۱۳۹۳‎:[24]

  • حدود ۴۰۰ دانشگاه و مؤسسه آموزش عالی
  • بیش از ۲٬۱۰۰ رشته تحصیلی
  • ۴٫۵ میلیون دانشجو

درصد دانشجو نسبت به مراکز عالی:

درصد دانشجو نسبت به مقاطع تحصیلی:

  • ۶۶ درصد دانشجوی مقطع کارشناسی
  • ۲۳ درصد دانشجوی مقطع کاردانی
  • ۱۰ درصد دانشجوی مقطع کارشناسی‌ارشد
  • حدود ۱۱ درصد دانشجوی دکترای حرفه‌ای و تخصصی

در ایران به ازای هر سه کارشناس یک فوق دیپلم وجود دارد و این در حالیست که در کشورهای صنعتی و توسعه یافته به ازای هر پنج فوق دیپلم و تکنسین یک کارشناس وجود دارد.

دستاوردهای نظام آموزش عالی ایران

جایگاه دانشگاه‌های ایران در رده‌بندی‌های بین‌المللی
رده‌بندی ARWU

دانشگاه تهران در سال ۲۰۱۱ در این فهرست در رتبه ۳۰۱ تا ۴۰۰ قرار دارد.[25]

رده‌بندی THE-QS

دانشگاه‌های تهران و صنعتی شریف در سال ۲۰۰۸ در این رده‌بندی به ترتیب در رتبه‌های ۴۸۵ و ۵۸۶ قرار دارند.[26]

رده‌بندی webometric

در این رده‌بندی در سال ۲۰۱۲ دانشگاه تهران در رتبه ۵۲۸، دانشگاه صنعتی شریف در رتبه ۶۶۸ و دانشگاه فردوسی مشهد در رتبه ۶۷۳ قرار دارند.[27]

جوایز معتبر علمی و فرهنگی

شیرین عبادی دانش‌آموختهٔ دانشکده حقوق دانشگاه تهران در سال ۲۰۰۳ برنده جایزه صلح نوبل شد و همچنین مریم میرزاخانی دانشجوی رشتهٔ ریاضی دانشگاه صنعتی شریف و دانشگاه هاروارد در سال ۲۰۱۴ مفتخر به کسب مدال فیلدز شد.[28]

انتقادها

بیش از هشتاد درصد تحقیقاتی که در دانشگاه‌های ایران انجام می‌شود عملاً هیچ کاربردی در بخش صنعت ندارند.[29]

فرهنگ «مدرک شیفتگی» باعث شده که شاهد تبدیل دانشگاه‌ها (اعم از دولتی و آزاد) به «کارخانه‌های ۳شیفته تولید مدرک دانشگاهی» باشیم. نتیجه اینکه ظرف چند سال تعداد مهندسان ایران از آلمان هم بیشتر شد، در حالی که ارزش تولیدات صنعتی ایران حداکثر یک دهم آلمان است.[30]

مراکز
نوشتار اصلی: فهرست دانشگاه‌های ایران

مراکز آموزشی فعال در نظام آموزش عالی ایران عبارتند از:[31]

  • بخش دولتی

در حال حاضر علاوه بر دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی وابسته به وزارتخانه‌های علوم تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، مراکز دیگری نیز با کسب مجوز از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری دانشجو می‌پذیرند. از جمله این مراکز، دانشگاه فنی و حرفه‌ای و مراکز تربیت معلم وابسته به وزارت آموزش و پرورش و مؤسسات آموزش عالی وابسته به سایر وزارتخانه‌ها مانند: امور خارجه، پست و تلگراف، راه و ترابری و غیره‌است.

دانشگاه فرهنگیان برای تربیت معلمان و آموزش و بهسازی نیروی انسانی وزارت آموزش و پرورش در ایران است. دانشگاه فنی و حرفه‌ای نیز در خرداد ۱۳۹۰ در طرح انتقال آموزشکده‌های فنی و حرفه‌ای وزارت آموزش پرورش به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تأسیس گردید.

علاوه بر این، دانشگاهی تحت عنوان، دانشگاه جامع علمی کاربردی در سال ۱۳۷۱ به منظور تقویت آموزشهای فنی و حرفه‌ای و تربیت نیروی انسانی ماهر موردنیاز بخش‌های صنعت، معادن، کشاورزی و خدمات تأسیس گردیده‌است.

  • بخش آموزش از راه دور

در حال حاضر دانشگاه پیام نور ارائه دهنده این نوع سامانه آموزشی است.

  • بخش غیردولتی

به منظور افزایش مشارکت عمومی در ارائه خدمات آموزش عالی و افزایش روزافزون تقاضای اجتماعی جهت ورود به آموزش عالی در ایران دانشگاه‌ها و مؤسساتی در بخش غیردولتی ایجاد گردیده‌است که شامل واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی و همچنین دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی غیرانتفاعی می‌شود.

حوزه‌های علمیه نیز از جمله نهادهای غیردولتی هستند که در ایران فعالیت کرده و مدارک معادل با مدارک عالی دانشگاهی ارائه می‌دهند.

در ایران، بر خلاف کشورهای غربی، مقام ریاست دانشگاه‌ها انتخابی نبوده بلکه انتصابی از سطوح بالاتر است.[32]

جستارهای وابسته

منابع
  1. «University of Tehran Overview/Historical Events». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ فوریه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۵ سپتامبر ۲۰۰۷.
  2. Hill, Donald. Islamic Science and Engineering. 1993. Edinburgh Univ. Press. ISBN 0-7486-0455-3, p.4
  3. Tārīkh-i ʻulūm va adabīyāt-i Īrānī (تاریخ علوم و ادبیات ایرانی). Safa، Ẕabīḥ Allāh (ذبیح‌الله صفا). کتابخانه دانشگاه تگزاس در آستین. OCLC number 6899380 1969.
  4. سید حسین نصر و الیور لیمان در کتاب History of Islamic Philosophy. جلد اول. شابک ‎۰−۴۱۵−۲۵۹۳۴−۷ . ۱۹۹۳. ص۵۴۲
  5. بدرالملوک بامداد، زن ایرانی از انقلاب مشروطه تا انقلاب سفید. تهران: ابن‌سینا، ۱۳۴۷. ص ۹۹
  6. آموزش و پرورش در ایران. ناصر تکمیل همایون. دفتر پژوهشهای فرهنگی. ص۵۳
  7. Patrick Clawson and Michael Rubin. Eternal Iran. Palgrave Macmillan. 2005. ISBN 1-4039-6276-6 ص۳۴
  8. Problems and Issues in Higher Education: Perspectives on Iran-United States Educational Relations and Influences
  9. دانشنامه ایرانیکا:
  10. Lorentz, J. Historical Dictionary of Iran. 1995. ISBN 0-8108-2994-0
  11. John H. Lorentz, Historical Dictionary of Iran (Scarecrow Press, Lanham, Maryland، 1995). ISBN 0-8108-2994-0, ISBN 978-0-8108-2994-7.
  12. مذاکرات دوره ششم قانونگذاری. تهران. مجلس شورای ملی. ۱۳۰۵
  13. آموزش و پرورش در ایران. ناصر تکمیل همایون. دفتر پژوهش‌های فرهنگی. شابک ۹۶۴-۳۷۹-۰۹۲-۴ ۱۳۸۵ ص۸۷–۸۸
  14. Iranica.Com - Faculties Of The University Of Tehran
  15. M. Marefat. "The Protagonists who Shaped Modern Tehran", in Ch. Adle and B. Hourcade, eds. Teheran, capitale bicentenaire, Paris and Tehran, l992، pp. 106.
  16. Esmail Yourdshahian, Farrokh Ghavam, Mohhamad-Hassan Ansari, Life of Dr. Joseph Plumb Cochran, Founder of Iran's First Contemporary Medical College, Archives of Iranian Medicine, Academy of Medical Sciences, Islamic Republic of Iran, Vol. 5، No. 2 (April 2002).
  17. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ ژوئیه ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۲۵ سپتامبر ۲۰۰۷.
  18. Robert E. Speer. The Foreign Doctor. 1911. New York. Fleming H. Revell Co.
  19. آموزش و پرورش در ایران. ناصر تکمیل همایون. دفتر پژوهشهای فرهنگی. ص۹۸
  20. پروفسور ابرلن و نقش او در آموزش پزشکی نوین ایران. شمس شریعت تربقان. انتشارات دانشگاه علوم پزشکی تهران
  21. «Trends by Region: MIDDLE EAST and Penn's Global Engagement, University of Pennsylvania Archives». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ مه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۵ سپتامبر ۲۰۰۷.
  22. Exporting MIT: Science, Technology, and Nation-Building in India and Iran. Stuart W. Leslie, Robert Kargon. Osiris, volume 21 (2006)، p.123
  23. Problems and Issues in Higher Education: Perspectives on Iran-United States Educational Relations and Influences. pp.8
  24. تحصیل یک سوم دانشجویان کشور در ۲۰ رشته تابناک
  25. Universities
  26. QS Top Universities: Top 200 universities in the THE - QS World University Rankings 2008
  28. Winners of the Nobel Peace Prize
  29. «موازی‌کاری وزارت بهداشت و مؤسسه استاندارد پایان می‌یابد». hamshahrionline. ۲۰۱۵-۱۱-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۱۵-۱۱-۰۴.
  30. http://www.irna.ir/fa/News/81798658
  31. وزارت علوم تحقیقات و فناوری، معرفی نظام آموزشی ایران
  32. ادوار نیوز|اطلاعیه دفتر تحکیم وحدت در خصوص ناآرامی‌های ۳ روز اخیر در کوی دانشگاه ورود نیروی انتظامی به کوی

پیوند به بیرون
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.