قلیان

قَلیان، نام یک ابزار تدخین تنباکو است که با عبور دود از آب برای خنک کردن و تصفیه دود تنباکو ،آن را به ریه فرو میبرند. .[1]

قلیان
تصویر یک زن از دوره قاجار در حال استفاده از قلیان سنتی
نام‌های دیگرغلیان ، قُلیان
دسته‌بندیابزار های تدخین
گونه‌هاسنتی و مدرن

این ابزار در خاورمیانه، آسیای مرکزی و شمال آفریقا متداول است. بنابر شواهد موجود، قلیان از ایران به سایر نقاط جهان ازجمله هند و مصر راه یافت.[2] در فارسی، به صورت قالیان (در عربی غلیون به معنای پیپ) نیز ثبت شده و گاه نارگیلی نیز نامیده شده‌است. در افغانستان، به کل مجموعه قلیان، چلم نیز می‌گویند.[3] در کشورهای عربی، به نام شیشه و نارجیلة معروف است و در شبه قاره به حقّه معروف است. قلیان برای استفاده از دود حاصل از تماس زغال گداخته و تنباکو است،که به این عمل «کشیدن قلیان» می‌گویند. بررسی ۵۴۲ مطالعهٔ علمی در زمینهٔ قلیان نشان می‌دهد که در مقایسه با کشیدن یک عدد سیگار، کشیدن یک سر قلیان حدوداً ۱۲ برابر بیشتر دود، ۵ برابر بیشتر قیر، ۲ برابر بیشتر نیکوتین و ۲ برابر بیشتر منواکسید کربن وارد بدن می‌کند و به ازای هر ۴۵ دقیقه تا یک ساعت کشیدن قلیان، به اندازه ۵ بسته سیگار، دود وارد بدن انسان می‌کند.[4][5]

اجزاء قلیان

سازوکار قلیان

قلیان به صورت سنّتی از چندین جز تشکیل شده که در دانشنامه ایرانی ها چنین ذکر شده‌است.

  1. بادگیر
  2. سرقلیان، آتشدان؛ محل قرارگیری تنباکو و زغال.
  3. میانه که می‌تواند فلزی باشد یا از چوب ساخته شده باشد.
  4. میلاب
  5. نی پیچ یا شلنگ
  6. کوزه (یا قُلک) که منبع آب است و می‌تواند به اشکال مختلف باشد از جمله به شکل نارگیل، یا به شکل ساده. جنس آن نیز می‌تواند فلز، سفال، شیشه یا کریستال یا برنج باشد.
  7. تنباکو میوه و آب

هنگام مکش مصرف کننده از نِی قلیان، با کم شدن فشار هوای بالای ظرف آب ، دود حاصل از سوختن تنباکو به داخل آب کشیده میشود و به سمت نی یا شلنگ قلیان و در نهایت از آن خارج میشود.این مکانیزم به نوعی مکانیک سیالات است.[6]

کاربرد قلیان در طب سنتی

یکی از روش‌های درمانی که کاربرد زیادی در طبّ جامع ایران داشته‌است، هدایت دارو به موضعی است که درد و بیماری در آن جا ریشه دوانده‌است. از جمله وسایلی که می‌توان از طریق آن چنین شیوه درمانی را پیاده‌سازی کرد، قلیان و چُپُق بوده‌است. مثلا، برای از بین بردن عفونت که باید مرزنگوش به آن ناحیه برسد، آن را به شکل تنباکو خیس می کنند. فردی که طبیعت ریه اش به گرمی و خشکی می‌خورد، مرزنگوش را با قلیان می‌کشید. هم چنین، عرقیات گیاهان دارویی مانند نعنا، اکالیپتوس یا بادرنجبویه را می‌توان گرم کرد و در جام ریخت. از قطعات شنگرف در حقه برای درمان عفونت ریوی و عفونت سینوزیت می‌توان بهره برد.

تاریخچه

استخرِ حَرم‌سرا، نام اثری است از ژان-لئون ژروم.
اثر برده‌ای را در حین خدمت به زنان حَرم‌سرا در حمام ترکی حرم‌سرا به تصویر کشیده‌است.

بنا به نوشتهٔ سیریل الگود (اگر چه وی مأخذ خود را ذکر نکرده‌است)، «اولین بار ابوالفتح گیلانی (متوفی ۱۵۸۸) پزشک ایرانیِ دربار اکبر اول، سلطان مراغه بود که دودِ تنباکو را از یک ظرف آب عبور داد تا آن را خالص‌تر و سرد نماید و از این طریق قلیان که در شبه قاره به حقّه معروف است را ابداع نمود»، اما از سوی دیگر، یک رباعی از اهلی شیرازی (درگذشته در ۱۵۳۵) به استفاده از قلیان اشاره می‌کند. از این رو، پیشینهٔ استفاده از قلیان را می‌توان حدّاقل به دوران شاه طهماسب یکم صفوی بازگرداند و روایت ابوالفتح گیلانی را می‌توان شاهدی بر معرفی قلیان در شبه قاره هند دانست که در ایران استفاده می شده‌است.[2] در سفرنامه تاورنیه که در زمان سلطنت شاه صفی، شاه عباس دوم و شاه سلیمان مجموعا 9 بار به ایران سفر کرد، چنین آمده است: «ایرانیان چنان به تنباکو معتادند که ممکن نیست از آن چشم بپوشند. معمولا نخستین وسیله پذیرایی در هر خانه‌ای قلیان و قهوه است.»

ایران

به گزارش فرارو، گرایش مردم ایران به قهوه‌خانه‌ها مدتی است بیشتر شده‌است و ۳۷ درصد زنان ایرانی حداقل یکبار مصرف قلیان را تجربه کرده‌اند، کشیدن قلیان در سفره خانه‌های سنتی برای زنان ایرانی نیز مجاز است و روزانه تعداد زیادی از زنان قلیان مصرف می‌کنند که این تعداد روز به روز در حال افزایش است.[7] بنابر گزارش ایسنا در سال ۱۳۹۱، امروزه، هزینهٔ ماهیانهٔ سرانهٔ مصرف قلیان در ایران حدود ۲۱۵ میلیارد تومان است.[8]

پیشینه

بهادرشاه دوم در حال جلوس بر تخت سلطنتی هندوستان، در حال کشیدن قلیان.

بنا بر دانشنامه ایرانیکا، تاریخ دقیق اولین استفاده از قلیان مشخص نیست. اولین تصویر از قلیانی را که هنرمندان ایرانی کشیده اند، احتمالاً تصویر نشمی کماندار کار رضا عباسی، نقاش مشهور دربار شاه عباس بزرگ است که تا اواخر نیمه اول قرن یازدهم هجری می زیسته است.

سیاحان اروپایی که به ایران سفر کرده‌اند از جمله تاورنیه که در دوران صفویه به ایران آمد به قلیان و کشیدن تنباکو در ایران اشاره کرده‌اند. از جمله وی نوشته‌است که «ایرانیان تنباکو را با دستگاهی کاملاً اختصاصی می‌کشند. در کوزه گلی دهان گشادی به قطر سه انگشت، تنه قلیانی از چوب یا نقره که سوراخی در وسط دارد قرار می‌دهند، و بر سر آن مقدار تنباکوی نم‌دار با کمی آتش می‌گذارند، و در زیر قلیان سوراخ ممتدی است که، در حالی که نفس را بالا می‌کشند، دود تنباکو با شدت از امتداد سوراخ پایین آمده و داخل آب که به رنگهای مختلف می آمی‌زد داخل می‌شود. این کوزه مرتباً تا نصفه آب دارد. دود که در آب است به سطح می‌آید و هنگامیکه نفس را بالا می‌کشند، از نی قلیان دود به دهان وارد می‌شود. به واسطه آبی که به قلیان می‌ریزند دود تنباکو تصفیه می‌شود و کمتر ضرر می‌رساند. والا با این همه قلیان که می‌کشند، مقاومت برای آنها غیرممکن است. ایرانیان زن و مرد، به طوری از جوانی عادت به کشیدن تنباکو کرده‌اند، که کاسبی که باید روزی پنج شاهی خرج کند، سه شاهی آن را به مصرف تنباکو می‌رسانند. می‌گویند اگر تنباکو نمی‌داشتیم چطور ممکن بود کیف و دماغ داشته باشیم.»

اولئاریوس نیز که در سال ۱۰۴۶ در ایران بوده می‌نویسد «چندین گونه ظرف قلیان در ایران ساخته می‌شد: شیشه‌ای، کوزه‌ای، از جوز هندی (نارگیله) و کدوئی که تا نیمه آب می‌شد و گاهی در آن عطر می‌ریختند».

تصویری از کتاب سفرنامه شاردن در زمان شاه سلیمان صفوی

شاردن، دیگر سیاح دوران صفوی، در سفرنامه خود می‌نویسد که شاه عباس بسیار کوشید تا از استعمال قلیان در بین مردم جلوگیری کند. برای این کار، روزی، در مجلس رسمی دستور داد که به جای تنباکو قلیان مهمانان را با پهن چاق کنند، و سپس در حالی که آنان مشغول کشیدن قلیان خود بودند گفت که، این تنباکو را که وزیر همدان برای من فرستاده‌است و ادعا می‌کند که بهترین تنباکوی دنیاست، چگونه است؟ آنان همگی از این تنباکو تعریف کردند. آنگاه شاه خطاب به آنان گفت «مرده شوی چیزی را ببرد که نمی‌توان آن را از پهن تشخیص داد». سرانجام کار، مخالفت شاه عباس بزرگ با تنباکو به تحریم آن منجر شد، و هنگامی که در گرجستان متوجه این موضوع شد که سربازانِ او پول خود را صرف کشیدن تنباکو و توتون می‌کنند آن را غدقن کرد، و تجّاری را که توتون و تنباکو به اردوگاه آورده بودند با تنباکوی خود یک جا سوختند، و سربازانی نیز که مرتکب کشیدن توتون و تنباکو می‌شدند، بینی و لبانشان را می‌بریدند.

ناصرالدین شاه در حال کشیدن قلیان

قلیان در دوران قاجار بخشی از ضرورت های زندگی بود. اشراف و بزرگان در خانه‌های خود انواع قلیان نگه داری می‌کردند که بعضی هایشان جواهرکاری شده بودند. واقعهٔ قیام تنباکو در دوران قاجار در نتیجهٔ فتوایی بود که میرزا حسن شیرازی مبنی بر تحریم مصرف و فروش تنباکو اعلام کرد.

انواع تنباکو

انواع قلیان

در ایران، انواع تنباکو مانند تنباکوی بنیاد، خوانسار، برازجان، کاشان، بوشهر و غیره دیده می‌شود که بیشتر آن­ها به نام شهرهایی است که تنباکو در آنجا کشت می‌شود. همچنین در دهه‌های اخیر تنباکو با طعم‌های میوه‌ای نیز به بازار عرضه می‌شود که به صورت صنعتی تولید می‌شوند. طبق بررسی‌های به عمل آمده قلیان اگر با تنباکوهای میوه‌ای (توتون‌هایی که به روش شیمیایی به عمل آمده و دود آن بوی میوه می‌دهد) به عمل آمده باشد خطرناک و ضرر آن از ضرر سیگار بیشتر است.[9] چون دودی که وارد ریه می‌شود دودی است که محصول مواد شیمیایی می‌باشد.

تنباکوی میوه‌ای

تنباکوی میوه‌ای نیز چند سالی است که به دست اعراب تولید شده اند و با انواع اسانس و طعم‌های گونا گون در دسترس همگان است؛ حتی در کشورهای دیگر. البته، به گفته پزشکان این نوع تنباکو از بدترین نوع برگ توتون تهیه شده که در کارخانه‌ها معمولاً دور ریز تولیدات آن ها است، ولی به واسطه مواد شیمیایی معطر و بسته‌بندی‌های پُر زرق و برق آن ها را با نام تنباکوی میوه‌ای در ایران و نام عربی معسل در کشورهای عربی به فروش می‌رسانند. استعمال قلیان میوه‌ای در برخی شهرها و کشورهای اروپایی همه گیر شده و خیلی از جوانان اروپایی قلیان میوه‌ای را به عنوان تفریح انتخاب کرده و ساعتی را در کافی شاپ برای سرو قلیان اختصاص می‌دهند.

قلیان در مالزی

کمیتهٔ فتوای شورای ملی امور اسلامی کشور مالزی پس از بحث و بررسی‌های فراوان در تیر ۱۳۹۲ اعلام کرد که استفاده از قلیان برای مسلمانان حرام است.

عبدال شوکور حسین، رئیس این کمیته گفته:

پس از شنیدن نظرات متخصصان و کارشناسان وزارت بهداشت و بررسی شواهد علمی و پزشکی در داخل و خارج از کشور در خصوص مضرات قلیان، کمیته تصمیم گرفت تا قلیان را برای مسلمانان ممنوع کند. وی توضیح داد که استفاده از قلیان می‌تواند بر روی سلامتی فرد، رشد اقتصاد ملی و همچنین شکل‌گیری نسل‌های بعدی تأثیرات مخربی داشته باشد.[10]

نگارخانه

جستارهای وابسته

قلیان برای سلامتی انسان بسیار مضر است.به طوریکه عوارض یک کام قلیان با مصرف چندین نخ سیگار برابری میکند.طعم قلیان دارای ماده ای به نام گلیسیرین است و دود حاصل از سوختن تنباکو و گلیسیرین آسیبهای فراوانی را به ریه افراد وارد میکند...تنباکوی قلیان دارای هزاران ماده شیمیایی خطرناک و سرطان زا است

منابع

  1. لغت نامه دخدا،حرف "ق".
  2. شهناز رازپوش، قلیان، در دانشنامه ایرانیکا- نسخه آنلاین. (انگلیسی)
  3. دهخدا. «چلم». لغتنامه دهخدا. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ ژوئن ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۹ آذر ۱۳۹۱.
  4. "One hookah tobacco smoking session delivers 25 times the tar of a single cigarette". ScienceDaily. 2016-01-11. Retrieved 2016-01-12.
  5. Smita Nayak, MD et al. Systematic Review and Meta-Analysis of Inhaled Toxicants from Waterpipe and Cigarette Smoking. Public Health Reports, January/February 2016
  6. "Hookah ,مشارکت کنندگان ویکی پدیای انگلیسی".
  7. «قلیان کشیدن خانم‌ها/ کرایه مرد همراه 25 هزار تومان». فرارو. ۳ خرداد ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۲۹ آذر ۱۳۹۱.
  8. «گردشی در پایتخت با طعم قلیان». ایسنا. ۱۸ شهریور ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۲۹ آذر ۱۳۹۱.
  9. «ایسنا». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ نوامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۳ دسامبر ۲۰۰۹.
  10. استفاده از قلیان حرام است!
  • شهناز رازپوش، قلیان، در دانشنامه ایرانیکا- نسخه آنلاین. (انگلیسی).
  • مجله هنر و مردم - شماره ۱۷
  • ایسنا

پیوند به بیرون

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به قلیان در ویکی‌گفتاورد موجود است.
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ قلیان موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.