عملیات اچ۳

عملیات H3، یکی از عملیات‌های هوایی مهم نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در جنگ ایران و عراق بود. از این عملیات به عنوان پیچیده‌ترین و همچنین از بزرگترین عملیات‌های هوایی دنیا که به نام حمله فانتوم‌ها ثبت شده‌است، یاد می‌شود.[15] طی این عملیات، فانتوم‌های نیروی هوایی ارتش ایران در تاریخ ۴ آوریل ۱۹۸۱ (۱۵ فروردین ۱۳۶۰) پایگاه‌های هوایی اچ-۳ را در در عمق ۱۰۰۰ کیلومتری عراق و در غربی‌ترین نقطه عراق، در مرز مشترک عراق و اردن بمباران کردند و آنها را منهدم ساختند.[16] در این عملیات، به نیروهای ایرانی هیچ خسارتی وارد نشد، اما در مقابل بیش از ۴۸ هواپیمای عراقی که بیشتر آن‌ها بمب‌افکنهای روسی (میگ-۲۳، سوخو-۲۰، توپولف-۱۶، توپولف-۲۲) بودند از بین رفتند.[17] از این رو، از این عملیات به عنوان یکی از موفق‌ترین عملیات‌های تاریخ جنگ‌های هوایی نام برده می‌شود.

مختصات: ۳۲°۵۵′۴۹٫۶۶″ شمالی ۳۹°۴۴′۳۹٫۹″ شرقی
عملیات اچ۳
بخشی از جنگ ایران و عراق

زمان ۱۵ فروردین ۱۳۶۰ برابر با ۴ آوریل ۱۹۸۱
۱۰:۳۰ صبح - ۰۳:۳۰ بعدازظهر (یوتی‌سی ۳:۳۰+)[1][2]
مکان پایگاه‌های سه‌گانه اچ-۳، غرب عراق
مختصات
نتیجه بمباران پایگاه هوایی الولید
خسارت سنگین به نیروی هوایی عراق
برکناری و بازداشت ۲۳ نفر و همچنین اعدام ۶ افسر عراقی از جمله جانشین فرمانده یگان پدافند هوایی غرب عراق سرهنگ فخری حسین جابر توسط صدام حسین[3][4][5][6]
جنگندگان
نیروی هوایی ایران نیروی هوایی عراق
فرماندهان
جواد فکوری
محمود قیدیان
رسول هوشیار
بهرام هشیار
فریدون ایزدستا
پرویز پیروز
عبدالعلی قاسمیان
علی دهنادی
قاسم پورگلچین
مرتضی فرزانه
فرج‌الله براتپور
محمود اسکندری[7][8][9]		 حمید شعبان خضیر التکریتی (فرمانده نیروی هوایی)

عبد المنعم عزیز عبد الله (فرمانده پایگاه هوایی الولید)

محمد جاسم حمادی (فرمانده یگان پدافند هوایی غرب)

فخری حسین جابر (جانشین فرمانده یگان پدافند هوایی غرب)[10][11][12]
تلفات
  • ۲۰ فروند هواپیمای دیگر به گونه‌ای غیرقابل تعمیر خسارت دیدند که دو فروند از این یازده فروند بمب افکن توپولف-۱۶ بودند.[13]
  • ۳ آشیانه بزرگ هواپیما، ۲ سامانه رادار و چندین پناهگاه بتونی هواپیما به طور کلی تخریب شد.[14]
برای فیلمی در این مورد، حمله به اچ۳ را ببینید.

موفقیت این عملیات هوایی همچون عملیات کمان ۹۹، اهمیت استراتژیک و تأثیر زیادی بر ادامه جنگ داشت.[18]

پیشینه عملیات

بر اساس اخبار واصله از گروه اطلاعات و شناسایی ارتش، پس از آغاز حملات هوایی تلافی‌جویانه نیروی هوایی ایران علیه پایگاه‌های هوایی عراق، نیروی هوایی این کشور از بعد از ظهر روز ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، بمب افکن‌های سنگین توپولف ۱۶ و توپولف ۲۲ را که به ترتیب در خدمت اسکادران‌های ۱۰ و ۳۶ مستقر در پایگاه هوایی حبانیه (تموز) در غرب بغداد قرار داشتند برای در امان ماندن از گزند حملات نیروی هوایی ایران به پایگاه‌های سه‌گانه اچ-۳ در دورترین نقطه غرب این کشور منتقل کردند تا از آنجا و خارج از شعاع رزمی جنگنده‌ بمب‌افکن‌های نیروی هوایی ایران به پرواز درآمده و ماموریت‌های رزمی خود را علیه ایران به انجام برسانند.[19][20] پایگاه‌های هوایی اچ-۳ عراق، موسوم به الولید، مجموعه‌ای از سه پایگاه: اچ-۳ اصلی (الولید)، اچ-۳ شمال غربی (المرصنه) و اچ-۳ جنوب غربی (الطبعات) هستند که در استان انبار و در نزدیک مرز اردن قرار دارند.[21][22][23]

پایگاه هوایی H3 در عراق

این پایگاه‌ها با وجود انواع بمب‌افکن‌ها به‌ویژه بمب‌افکن‌های Tu-16 و Tu-22، که خطر عمده‌ای برای ایران داشتند، هدفهای خوب و پذیرفته شده‌ای برای طراحی یک عملیات راهبردی از سوی نیروی هوایی ایران بودند. از سویی دیگر، در این زمان خرمشهر در اشغال و شهر آبادان از سه طرف در محاصره بود و نیروهای زمینی عراق می‌توانستند با پشتیبانی هوایی به هدف خود که همانا اشغال آبادان بود، دست یابند. ناکامی در عملیات نصر نیز از نیمه دی ماه ۵۹ تا فروردین ۶۰ موجب رکود نسبی در عملیات آفندی ارتش ایران شده بود و با توجه به دفاع دشمن در این مناطق، نظر بر آن بود که ارتش ایران توان آفندی خود را از دست داده است. چنین شرایطی رژیم بعث عراق را در گفتگوهای سیاسی احتمالی در موضع قوی‌تری قرار می‌داد. بنابراین برنامه‌ریزی برای تک هوایی به این هدف‌ها می‌توانست ضمن کسب اعتبار سیاسی برای ایران، در تحولات میدانی نیز به نفع نیروهای خودی اثر گذاشته، با تقویت روحیه آنها زمینه را برای پیروزی‌های پیش رو به ویژه شکست حصر آبادان و آزادسازی خرمشهر فراهم سازد.[24][25][26]

طراحی عملیات

با طرح موضوع، سرهنگ محمود قیدیان (معاون عملیات ستاد نهاجا)، مسئولیت بررسی و چگونگی اجرای عملیات را به "گروه طرح‌های عملیاتی" واگذار می‌کند. اعضای گروه عبارت بودند از: سرهنگ بهرام هشیار (مدیر جنگال - رئیس گروه)، سرهنگ فریدون ایزدستا (از افسران ارشد در معاونت عملیات ستاد)، سرهنگ پرویز پیروز (مدیر اطلاعات عملیات)، سرهنگ عبدالعلی قاسمیان (جانشین مدیر اطلاعات)، سرهنگ علی دهنادی (مدیر آموزش عملیات) و سرهنگ رسول هوشیار (جانشین معاون عملیات).[27][28][29] همزمان در معاونت عملیات پایگاه سوم شکاری نیز، سرهنگ‌دوم علی‌اکبر صابونچی یکی از اولین کسانی بود که بر روی طراحی عملیات کار می‌کرد.[30][31] طرح‌های ابتدایی در دفتر فرماندهی وقت نیرو، سرهنگ جواد فکوری مطرح می‌گردد. چنین‌عملیاتی در قدم اول، غیرممکن به‌نظر می‌رسید. اما پس از بررسی طرح‌ها و نقشه‌های مختلف، بالاخره راهکاری به ذهن سرهنگ ایزدستا می‌رسد. او طرح خود را با سرهنگ هشیار درمیان می‌گذارد و نهایتا در پائیز ۵۹ در جلسه‌ای باحضور فرمانده وقت نیروی هوایی؛ سرهنگ جواد فکوری مطرح می‌گردد.[32][33]

در حالت معمول، هواپیماهای ایرانی برای بمباران این پایگاه‌ها می‌بایست از مرزهای خاوری عراق وارد شده و پس از گذشتن از آسمان بغداد و بسیاری از شهرهای دیگر، که تأسیسات پدافندی مؤثری داشتند به اچ-۳ می‌رسیدند و پس از انجام عملیات دوباره از همین مسیر بازمی‌گشتند. در تمام طول مسیر، جدا از موشک‌های زمین به هوا و توپ‌های ضدهوایی، هواپیماهای رهگیر عراقی نیز وجود داشتند، که با توجه به برتری عددی آن‌ها، بدون شک ادامهٔ عملیات را برای هواپیماهای ایرانی غیرممکن می‌ساختند؛ لذا قرار بر این شد که مسیری طولانی‌تر ولی با ریسک کمتر که از نوار مرزی شمال و غرب عراق می‌گذشت برای حمله انتخاب شود. در طرح‌های اولیه، این ‌مساله هم مطرح شد که نیاز به هماهنگی با دولت سوریه وجود دارد تا بمب‌افکن‌ها پس از یک‌بار سوخت گیری در نزدیکی‌های مرز ایران و عراق، خود را به هدف رسانده، بمباران کرده و سپس در فرودگاه دمشق فرود بیایند و بعداً به کشور بازگردند، اما این موضوع در رایزنی‌های سیاسی، با مخالفت روبرو می‌شود.[34][35] حال اگر هواپیماهای ایرانی نتوانند بعد از عملیات در سوریه بنشینند مسلما برای بازگشت به ایران، نیاز سوخت‌رسانی خواهند داشت. این بار نیز سرهنگ ایزدستا تدبیری می‌اندیشد و برنامه پروازی ویژه‌ای برای اعزام دو فروند سوخت‌رسان سنگین بوئینگ ۷۴۷-۱۳۱اِف به سوریه می‌نویسد. بنا به ابتکار سرهنگ ایزدستا قرار می‌شود دو روز پیش از عملیات یک تانکر ۷۴۷ در قالب یک پرواز عادی به دمشق فرستاده شود. این هواپیما در دمشق به‌طور "صوری" دچار عیب می‌شد و لذا به بهانه تعمیر آن، هواپیمای دوم را روز بعد اعزام می‌کردند. اینک، دو هواپیمای تانکر ۷۴۷ آماده در دمشق داشتند که میتوانستند مرحله دوم و سوم سوخت‌رسانی را بر فراز خاک سوریه و در امتداد مرز شرقی این کشور انجام دهند.[36]

سرانجام روز ۲۸ اسفند ۱۳۵۹، فرماندهی نهاجا، سرهنگ خلبان جواد فکوری از سرهنگ قاسم پورگلچین (فرمانده پایگاه سوم شکاری) و سرگرد فرج الله براتپور (معاونت عملیات پایگاه سوم شکاری) میخواهد خود را به ستاد نیروی هوایی رسانده تا برای برنامه‌ریزی عملیات به سرهنگ محمود قیدیان، سرهنگ بهرام هشیار، سرهنگ فریدون ایزدستا، سرهنگ پرویز پیروز، سرهنگ عبدالعلی قاسمیان، سرهنگ علی دهنادی و سرهنگ رسول هوشیار جانشین معاون عملیات کمک کنند.[37][38] در این گفتگوها بنا شد بلافاصله پس از تعطیلات نوروز در تاریخ ۱۵ فروردین ۱۳۶۰، عملیات برای بار سوم اجرا شود و هیچکس از بجز حاضران در جلسه از تاریخ اجرا باخبر نشود. عملیات حمله به اچ-۳، پیش از اجرای موفقیت‌آمیزش در ۱۵ فروردین ۱۳۶۰، ابتدا در دو مرحله، ناموفق اجرا شده بود: نخست در تاریخ ۱۵ آبان ۵۹ که به دلیل افشای عملیات، لغو گردید و بار دوم هم در تاریخ ۱۸ بهمن ۵۹ که بارندگی و شرایط نامساعد جوی باعث ناکام ماندن عملیات شد.[39] اما این دو مرحله به ظاهر ناکام، در واقع حکم تمرین را برای اجرای عملیات اصلی داشتند.

آخرین شور ستادی در تاریخ ۵ فروردین ۶۰ در پست فرماندهی ستاد نهاجا با حضور مسئولین ستادی و یگان‌های درگیر از پایگاه‌های هوایی اصفهان، تبریز، مهرآباد صورت گرفت و هر یک در حد وظیفه خود در جریان قرار گرفتند.[40] در طرحی که تا این‌جا به پختگی رسیده، بناست هواپیماها پس از ترک پایگاه هوایی نوژه، بر فراز دریاچه ارومیه با دو فروند بوئینگ ۷۰۷-۳جِی۹سی ملاقات کرده و اولین سوخت‌گیری خود را پیش از خروج از مرز انجام دهند. همچنین یک فروند هواپیمای آرسی-۱۳۰اچ خفاش از پایگاه هوایی مهرآباد برای شنود و جمع‌آوری سیگنال‌های رادیویی و الکترونیکی دشمن نزدیک مرز در پرواز باشد. پایگاه هوایی تبریز هم وظیفه پوشش هوایی داخل و محدوده مرز و همچنین مراقبت از سوخت‌رسان‌های بالای دریاچه ارومیه را عهده‌دار می‌شود. این ‌پایگاه همچنین موظف است سه فروند اف-۵ را برای بمباران پالایشگاه کرکوک در نظر بگیرد؛ (درست دقایقی پیش از بمباران پایگاه‌های الولید)؛ این عملیات ایذایی توجه دشمن را معطوف به خود می‌کرد، و بنابراین فانتوم‌ها می‌توانستند در امنیت نسبی بیشتری برای انجام عملیات اقدام کنند. پوشش هوایی منطقه غرب کشور هم بر عهده دو فروند اف-۱۴ تام‌کت از پایگاه هشتم شکاری اصفهان گذاشته می‌شود. فانتوم‌ها پس از عبور از مرز شمالی عراق خود را به شمال شرق سوریه می‌رساندند و می‌بایست یک‌بار پیش از حمله به پایگاه اچ-۳ و یک‌مرتبه هم پس از آن بر فراز خاک سوریه و در ارتفاع کم از دو فروند بوئینگ ۷۴۷-۱۳۱اِف تانکر سوخت‌گیری می‌کردند. و سپس همه با هم به ایران باز‌می‌گشتند؛ البته تانکرها از مسیر مشخص و بین‌المللی و شکاری‌ها از شکاف کوه‌ها.[41]

با این وجود طراحان عملیات می‌دانستند که سوخت‌گیری در ارتفاع کم (۵۰۰ تا ۲۰۰ پا) بسیار مخاطره‌آمیز است لیکن این تنها راه پنهان ماندن از دید رادار دشمن و عملی شدن مأموریت بود و می‌بایست با استفاده از خلبانان زبده‌تر و انجام چند تمرین این مسئله را حل می‌کردند. برای فرود اضطراری نیز فرودگاه‌های دیرالزور و پالمیرا درنظر گرفته شده بود.

بالاخره روز ۱۱ فروردین ۶۰ دستور عملیاتی مأموریت از ستاد تهران به پایگاه سوم شکاری همدان رسید و انجام عملیات محرز شد.[42]

شرح عملیات

صبح روز ۱۵ فروردین ۱۳۶۰ برابر با چهارم آوریل ۱۹۸۱، هشت فروند جنگنده بمب افکن اف-۴ئی فانتوم ۲ (به‌همراه دو فروند رزرو) به لیدری سرگرد فرج الله براتپور در سکوت کامل رادیویی از پایگاه سوم شکاری همدان به پرواز درآمدند. فرمانده پایگاه، سرهنگ قاسم گلچین نیز، در این عملیات شرکت کرده بود.[43][44][45] بلافاصله دو فروند از شکاری‌های اف-۵ مستقر در پایگاه همدان نیز پشت سر فانتوم‌ها به آسمان برخاسته و در موقعیت از پیش تعیین شده، وظیفه پوشش هوایی غرب کشور را برعهده گرفتند. که تا پایان عملیات با دو پرواز دو فروندی اف-۴ ادامه یافت. برابر طرح، یک هواپیمای آرسی-۱۳۰اچ معروف به "خفاش" هم در مناطق مرزی مشغول شنود و تجزیه و تحلیل سیگنال‌های رادیویی و الکترونیکی عراق بود و دو فروند هواپیمای بونانزا نیز دیده‌بانی بصری در مناطق نزدیک به مرزهای شمال شرقی عراق را بر عهده داشتند.[46][47][48][49] بمب‌افکن‌ها پس از برخاستن از همدان در ارتفاع ۵۰۰ پایی ادامه مسیر داده به سمت دریاچه‌ارومیه پرواز کردند تا از دو فروند تانکر بوئینگ ۷۰۷-۳جِی۹سی، در ارتفاع کم سوخت دریافت کنند. سوخت‌گیری در چنین ارتفاعی به خاطر اثرات توربولانس بسیار مشکل است. اما به هر حال مرحله اول سوخت‌گیری تحت اسکورت شکاری‌های اف-۵ و اف-۱۴ با موفقیت انجام گرفت و تانکر شماره یک، پیام رمزی را با عنوان "بار حاضر است" برای سرهنگ ایزدستا در هواپیمای بوئینگ ۷۴۷ پست فرماندهی پرنده در دمشق مخابره کرد.[50] دو فروند هواپیمای رزرو از دسته پروازی جدا شده به پایگاه برگشتند، هشت فروند هواپیمای اصلی در دسته‌های الوند و شاهین در ارتفاع پایین ۱۵۰ پایی (۵۰ متر) از نقطۀ تلاقی مرز ایران، ترکیه و عراق وارد شده، و پس از عبور از میان دره‌های عمیق در امتداد مرز شمالی عراق، به منطقه شمال شرق سوریه رسیدند.[51] ظاهراً چندین بار هواپیماها در رادارهای عراقی و ترکیه‌ای ظاهر می‌شوند اما عراقی‌ها تصور می‌کنند هواپیماها متعلق به نیروی هوایی ترکیه است که مشغول گشت زنی در طول مرزهایشان هستند. این اشتباهی بود که کنترل‌های زمینی ترکیه نیز مرتکب شدند.[52]

پیش‌تر، در آن‌سوی مرزها، دو فروند تانکر سوخت‌رسان بوئینگ ۷۴۷-۱۳۱اف که برابر طرح در فرودگاه دمشق به‌سر می‌بردند و به ظاهر حامل دارو به مقصد ایران بودند، برنامه پروازی خود را به امضا رسانده، از برج کنترل اجازۀ پرواز گرفتند. سرهنگ فریدون ایزدستا، از طراحان عملیات، با حضور در یکی از این تانکرها (که نقش پست فرماندهی پرنده را داشت)، شخصا بر عملیات نظارت می‌کرد.[53][54] تانکرها بعد از بلند شدن از دمشق، اوج گرفته به سمت شمال‌شرق سوریه پرواز کردند. هنوز پانزده هزار پا را رد نکرده بودند که رمز از سوی تانکر ۷۰۷ مستقر روی دریاچه ارومیه مخابره شد. بنابراین ضمن قطع تماس با ایستگاه‌های زمینی، ارتفاع خود را کاهش دادند و با رسیدن به منطقه‌ای در نزدیکی مالکیه وارد دوره ایستایی شدند.[55] تانکرهای ۷۴۷، یکی دو دور بیشتر نزده بودند که فانتوم‌ها از راه رسیدند و برای دریافت سوخت به ترتیب به لوله بوم چسبیدند. سوخت‌گیری در مسیری از شمال به جنوب در منتهی‌الیه مرز شرقی سوریه و در ارتفاعی بین ۳۰۰ تا ۷۰۰ پا انجام گرفت و تانکرها تا نزدیک نقطه «تنف» فانتوم‌ها را همراهی کردند. در این نقطه بمب‌افکن‌ها جدا شده وارد خاک عراق شدند.[56][57][58]

نقشه عملیات اچ-۳؛ مسیر پرواز بمب‌افکن‌های اف-۴ئی فانتوم ۲ و سایر هواپیماهای درگیر در عملیات

همزمان در پایگاه هوایی تبریز بریفینگ یک دسته سه فروندی اف-۵ برای حمله به پالایشگاه کرکوک در حال انجام بود. آنها بعد از انجام مقدمات، بلافاصله به پرواز درآمده، در ارتفاع زیر صد پا و در سکوت مطلق رادیویی خود را به پالایشگاه بزرگ کرکوک رساندند. لیدری دسته بر عهده ستوان‌یکم مصطفی اردستانی بود.[59][60] هواپیماهای اف-۵ با نزدیک شدن به هدف، ارتفاع خود را به نزدیک ۲۰۰ پا رسانده و به روش اسکیپ بمب‌هایشان را بر روی پالایشگاه کرکوک رها کردند. سپس با گردشی ۱۸۰ درجه‌ای به سمت مرز ایران ادامه دادند. از پالایشگاه دود غلیظی به هوا برخاسته بود و پدافند دشمن که هنوز نتوانسته بود خود را جمع و جور کند، بی هدف به هر سو تیراندازی می‌کرد. اف-۵ ها در مسیر بازگشت بودند که افسر کنترل شکاری رادار اطلاع داد شکاری‌های عراقی در تعقیب آنها هستند. بنابراین هواپیماهای ایرانی بر سرعت خود افزودند و تحت حمایت شکاری‌های خودی وارد مرز ایران شدند و به سلامت در پایگاه به زمین نشستند.[61] به این ترتیب، با درگیر شدن دشمن در مرزهای شرقی خود، هواپیماهای ایرانی در آن‌سوی مرزها توانستند با امنیت نسبی بیشتری ماموریت خود را انجام دهند.

دقایقی بعد پس از ورود به خاک عراق فانتوم‌ها به دو دستهٔ ۳ فروندی و یک دسته ۲ فروندی تقسیم شده و به سمت پایگاه‌های اچ-۳ جهت بمباران ادامه مسیر دادند.[62] پرسنل پایگاه‌ها که با توجه به دور بودنشان از مرزهای خاوری هیچ‌گاه تصور نمی‌کردند هدف هیچ نوع حمله‌ای قرار گیرند در ابتدا به تصور این که هواپیماها خودی هستند شروع به تکان دادن دستهایشان کردند. دسته‌های فانتوم‌ها بر فراز پایگاه‌های سه‌گانه الولید، ارتفاعشان را جهت بمباران کمی افزایش دادند و عملیات انهدام تجهیزات را با موفقیت انجام دادند.[63] سپس جهت انجام مرحله سوم سوخت‌گیری به داخل خاک سوریه بازگشتند. در این میان، هدایت تنها هواپیمای آسیب‌دیدهٔ عملیات آن هم در شرایطی که باید کیلومترها مسیر را طی می‌کرد، کاری بسیار دشوار بود و خضرایی که مصمم به حفظ هواپیما بود با هدایت تانکر شماره یک به خلبانی سروان کامران امیراعتمادی در فرودگاه پالمیرا در سوریه فرود آمد.[64][65] این هواپیما چندی بعد پس از تعمیرات، توسط سروان محمود اسکندری و ستوان‌یکم محمد جوانمردی در یک عملیات متهورانه به ایران بازگردانده شد.[66]

تانکر شماره یک بعد از هدایت خضرایی مجبور شد مجددا در فرودگاه دمشق فرود آید تا با رایزنی و هماهنگی‌های سرهنگ ایزدستا زمینه انتقال سرگرد محمود خضرایی و کابین عقب او ستوان‌یکم اصغر باقری به دمشق و سپس بازگشت به ایران فراهم شود.[67] تانکر شماره دو بعد از بازگشت هفت فانتوم‌ دیگر وظیفه سوخت‌رسانی به آنها را به تنهایی بر عهده گرفت و در همان مسیر رفت این‌بار از جنوب به شمال آنها را تا سه کنج مرز سوریه، ترکیه و عراق همراهی کرد سپس در آن نقطه از هم جدا شدند تانکر ۷۴۷ از مسیر مشخص و بین‌المللی، و شکاری‌ها از شکاف کوه‌ها به سمت ایران بازگشتند. فانتوم‌ها آخرین مرحله سوخت‌گیری را بر فراز دریاچه ارومیه انجام دادند و به سلامت در پایگاه سوم شکاری همدان فرود آمدند.[68]

مسیر طی شده توسط فانتوم‌های ایرانی برای اجرای موفقیت‌آمیز این عملیات، نزدیک به ۴۰۰۰ کیلومتر بود که با چهار ساعت و پنجاه دقیقه پرواز و چهار مرحله سوخت‌گیری ممکن شد. این عملیات با توجه به تجهیزات بکار رفته در آن، از لحاظ فنی یکی از پیچیده‌ترین عملیات هوایی جهان به‌شمار می‌رود.[69] عراقی‌ها در اظهاراتی ضد و نقیض و متفاوت ابتدا عملیات را بی‌اهمیت جلوه دادند و بعدها ادعا کردند که از سوی اسرائیل صورت گرفته است.[70]

تلفات

در این حملات ایران آسیبی ندید ولی خسارات و تلفات ارتش عراق به صورت تقریبی عبارت بودند از: نابودی کامل ۴۸ فروند انواع هواگرد (شامل: میگ۲۱، میگ ۲۳، سوخو ۲۰، سوخو ۲۲، توپولف ۱۶، توپولف ۲۲ و میراژ اف۱ و بالگرد).[71][72][73]

ضمناً بیست فروند هواپیمای دیگر به گونهٔ غیرقابل تعمیری خسارت دیدند که دو فروند از این یازده فروند بمب افکن توپولف-۱۶ بود.[74]

در این بین دو خلبان عراقی و چهارده پرسنل دیگر عراقی، سه فرد مصری و یک افسر آلمان شرقی کشته شدند و نوزده عراقی، چهار مصری و دو اردنی به‌شدت زخمی شدند.[75]

خلبانان عملیات

نام خلبانان به ترتیب شماره پرواز کابین جلو / کابین عقب:


شماره ۱: سرگرد فرج‌الله براتپور (لیدر) / ستوان۱ محمد جوانمردی


شماره ۲: سرهنگ‌۲ قاسم پورگلچین / ستوان۱ محمدرضا آذرفر


شماره ۳: سرگرد ناصر کاظمی / ستوان۱ ابراهیم پوردان


شماره ۴: سروان غلام‌عباس رضایی خسروی / ستوان۱ محمدعلی اکبرپور سرابی


شماره ۵: سروان محمود اسکندری (ساب‌لیدر) / ستوان۱ کاوه کوهپایه عراقی


شماره ۶: سرگرد محمود خضرایی / ستوان۱ اصغر باقری


شماره ۷: سرگرد منوچهر طوسی / سروان محمدحسین نیکوکار


شماره ۸: سروان منوچهر روادگر / ستوان۱ احمد سلیمانی


رزرو اول: سروان محمد عتیقه‌چی / ستوان۱ علی کدخدایی


رزرو دوم: سروان ابراهیم فخار / ستوان۱ علی گنجی[76][77][78]

پیوندهای وابسته

منابع
  1. مهرنیا، احمد (۱۳۹۱). حمله هوایی به الولید. تهران: سوره مهر. ص. ۷۳ و ۱۰۳. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۷۵-۱۵۲-۳.
  2. «ایرانی ها شاهکار عملیات های هوایی جهان را ممکن کردند». www.iranzamin.news. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۳.
  3. «خبرگزاری فارس - حمله به اچ3، شاهكار عمليات هاي هوايي جهان». خبرگزاری فارس. ۲۰۰۹-۰۹-۲۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  4. مهرنیا، احمد (۱۳۹۱). حمله هوایی به الولید. تهران: سوره مهر. ص. ۲۰۹. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۷۵-۱۵۲-۳.
  5. فرخ، کاوه (۱۳۹۷) [2011]. ایران در جنگ [Iran at War: 1500-1988]. ترجمهٔ شهربانو صارمی. تهران: ققنوس. صص. ۷۶۶. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۲۷۸-۳۴۱-۷.
  6. ماهرخ ابراهیم‌پور (۳۰ دی ۱۳۹۷). «آوردگاه تاریخ: نگاهی به کتاب «ایران در جنگ»». روزنامه اعتماد. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۸.
  7. مهرنیا، احمد (۱۳۹۱). حمله هوایی به الولید. تهران: سوره مهر. ص. ۱۸ و ۷۲. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۷۵-۱۵۲-۳.
  8. «چهل سال بعد از عملیات اچ-سه در خاک عراق؛ سرنوشت خلبانان ایرانی چه شد؟». BBC News فارسی. ۲۰۲۱-۰۴-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۴.
  9. «روایت بزرگترین حمله هوایی جهان؛ بخش دوم». www.ettelaat.com. ۲۶ فروردین ۱۳۹۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۴.
  10. فرخ، کاوه (۱۳۹۷) [2011]. ایران در جنگ [Iran at War: 1500-1988]. ترجمهٔ شهربانو صارمی. تهران: ققنوس. صص. ۷۶۶. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۲۷۸-۳۴۱-۷.
  11. ماهرخ ابراهیم‌پور (۳۰ دی ۱۳۹۷). «آوردگاه تاریخ: نگاهی به کتاب «ایران در جنگ»». روزنامه اعتماد. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۸.
  12. «الهجوم الجوي الاسرائيلي على مفاعل تموز النووي العراقي». arabic-military-army.yoo7.com (به عربی). دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۳.
  13. «شگفت‌انگیزترین عملیات هوایی چگونه توسط ارتش ایران انجام شد؟». همشهری آنلاین. ۲۰۲۰-۱۰-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  14. «خبرگزاری فارس - حمله به اچ3، شاهكار عمليات هاي هوايي جهان». خبرگزاری فارس. ۲۰۰۹-۰۹-۲۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  15. «طراح بزرگترین عملیات‌های هوایی جهان - حمله به اچ 3». همشهری آنلاین.
  16. علی دادپی، سینا عضدی (۲۰۲۱-۰۴-۰۳). «چهل سال بعد از عملیات اچ-سه در خاک عراق؛ سرنوشت خلبانان ایرانی چه شد؟». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۰۴.
  17. عملیات اچ 3، همشهری آنلاین
  18. «مروری بر حماسه قهرمانان «H۳»». ایسنا. ۱۵ فروردین ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۰۴.
  19. «بابک تقوایی | حمله به الولید، عملیات تاریخی خلبانان فراموش شده نیروی هوایی ارتش». ایندیپندنت فارسی. ۲۰۲۱-۰۴-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  20. «بابک تقوایی | چگونه نیروی هوایی ایران پایگاه الولید را به قتلگاه بمب‌افکن‌‌های عراقی تبدیل کرد؟». ایندیپندنت فارسی. ۲۰۲۱-۰۴-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  21. «قاعدة الوليد الجوية». wikimapia.org (به عربی). دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  22. «مطار المرصنات | قاعدة جوية عسكرية, عسكري». wikimapia.org (به عربی). دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  23. «مهبط الطبعات العسكري». wikimapia.org (به عربی). دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  24. «بی‌نظیرترین عملیات هوایی جهان؛ عیدی نیروی هوایی به مردم ایران». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۱-۰۴-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  25. «ایرانی ها شاهکار عملیات های هوایی جهان را ممکن کردند». www.iranzamin.news. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  26. «بابک تقوایی | چگونه نیروی هوایی ایران پایگاه الولید را به قتلگاه بمب‌افکن‌‌های عراقی تبدیل کرد؟». ایندیپندنت فارسی. ۲۰۲۱-۰۴-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  27. مهرنیا، احمد (۱۳۹۱). حمله هوایی به الولید. تهران: سوره مهر. ص. ۷۲. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۷۵-۱۵۲-۳.
  28. «ایرانی ها شاهکار عملیات های هوایی جهان را ممکن کردند». www.iranzamin.news. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  29. «چهل سال بعد از عملیات اچ-سه در خاک عراق؛ سرنوشت خلبانان ایرانی چه شد؟». BBC News فارسی. ۲۰۲۱-۰۴-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۴.
  30. مهرنیا، احمد (۱۳۹۱). حمله هوایی به الولید. تهران: سوره مهر. ص. ۱۹. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۷۵-۱۵۲-۳.
  31. «بی‌نظیرترین عملیات هوایی جهان؛ عیدی نیروی هوایی به مردم ایران». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۱-۰۴-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۴.
  32. «بی‌نظیرترین عملیات هوایی جهان؛ عیدی نیروی هوایی به مردم ایران». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۱-۰۴-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۴.
  33. مهرنیا، احمد (۱۳۹۱). حمله هوایی به الولید. تهران: سوره مهر. ص. ۲۴. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۷۵-۱۵۲-۳.
  34. «بابک تقوایی | سوخت‌رسانی مخفیانه به فانتوم‌های ایرانی برفراز سوریه در جریان حمله به اچ-۳». ایندیپندنت فارسی. ۲۰۲۱-۰۴-۰۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  35. «بی‌نظیرترین عملیات هوایی جهان؛ عیدی نیروی هوایی به مردم ایران». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۱-۰۴-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  36. مهرنیا، احمد (۱۳۹۱). حمله هوایی به الولید. تهران: سوره مهر. ص. ۳۱. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۷۵-۱۵۲-۳.
  37. مهرنیا، احمد (۱۳۹۱). حمله هوایی به الولید. تهران: سوره مهر. ص. ۶۳. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۷۵-۱۵۲-۳.
  38. «شگفت‌انگیزترین عملیات هوایی چگونه توسط ارتش ایران انجام شد؟». همشهری آنلاین. ۲۰۲۰-۱۰-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  39. «شگفت‌انگیزترین عملیات هوایی چگونه توسط ارتش ایران انجام شد؟». همشهری آنلاین. ۲۰۲۰-۱۰-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  40. «ایرانی ها شاهکار عملیات های هوایی جهان را ممکن کردند». www.iranzamin.news. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  41. مهرنیا، احمد (۱۳۹۱). حمله هوایی به الولید. تهران: سوره مهر. ص. ۶۴-۶۷. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۷۵-۱۵۲-۳.
  42. مهرنیا، احمد (۱۳۹۱). حمله هوایی به الولید. تهران: سوره مهر. ص. ۸۰. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۷۵-۱۵۲-۳.
  43. «شگفت‌انگیزترین عملیات هوایی چگونه توسط ارتش ایران انجام شد؟». همشهری آنلاین. ۲۰۲۰-۱۰-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  44. «چهل سال بعد از عملیات اچ-سه در خاک عراق؛ سرنوشت خلبانان ایرانی چه شد؟». BBC News فارسی. ۲۰۲۱-۰۴-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  45. «بابک تقوایی | حمله به الولید، عملیات تاریخی خلبانان فراموش شده نیروی هوایی ارتش». ایندیپندنت فارسی. ۲۰۲۱-۰۴-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  46. «شگفت‌انگیزترین عملیات هوایی چگونه توسط ارتش ایران انجام شد؟». همشهری آنلاین. ۲۰۲۰-۱۰-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  47. «چهل سال بعد از عملیات اچ-سه در خاک عراق؛ سرنوشت خلبانان ایرانی چه شد؟». BBC News فارسی. ۲۰۲۱-۰۴-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  48. «بابک تقوایی | حمله به الولید، عملیات تاریخی خلبانان فراموش شده نیروی هوایی ارتش». ایندیپندنت فارسی. ۲۰۲۱-۰۴-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  49. مهرنیا، احمد (۱۳۹۱). حمله هوایی به الولید. تهران: سوره مهر. ص. ۱۱۲. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۷۵-۱۵۲-۳.
  50. «آشنایی با عملیات اچ ۳». همشهری آنلاین. ۲۰۱۳-۰۳-۰۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  51. «آشنایی با عملیات اچ ۳». همشهری آنلاین. ۲۰۱۳-۰۳-۰۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  52. «عملیات های دفاع مقدس». shohada-absard.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  53. مهرنیا، احمد (۱۳۹۱). حمله هوایی به الولید. تهران: سوره مهر. ص. ۶۷. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۷۵-۱۵۲-۳.
  54. «ایرانی ها شاهکار عملیات های هوایی جهان را ممکن کردند». www.iranzamin.news. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  55. «بابک تقوایی | سوخت‌رسانی مخفیانه به فانتوم‌های ایرانی برفراز سوریه در جریان حمله به اچ-۳». ایندیپندنت فارسی. ۲۰۲۱-۰۴-۰۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۳.
  56. مهرنیا، احمد (۱۳۹۱). حمله هوایی به الولید. تهران: سوره مهر. ص. ۱۶۰. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۷۵-۱۵۲-۳.
  57. «بابک تقوایی | سوخت‌رسانی مخفیانه به فانتوم‌های ایرانی برفراز سوریه در جریان حمله به اچ-۳». ایندیپندنت فارسی. ۲۰۲۱-۰۴-۰۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  58. «بی‌نظیرترین عملیات هوایی جهان؛ عیدی نیروی هوایی به مردم ایران». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۱-۰۴-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  59. «همدان|روایتی خواندنی از بزرگترین عملیات نیروی هوایی از زبان لیدر حمله H3- اخبار استانها تسنیم | Tasnim». خبرگزاری تسنیم | Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  60. مهرنیا، احمد (۱۳۹۱). حمله هوایی به الولید. تهران: سوره مهر. ص. ۱۴۸. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۷۵-۱۵۲-۳.
  61. مهرنیا، احمد (۱۳۹۱). حمله هوایی به الولید. تهران: سوره مهر. ص. ۱۴۹-۱۵۲. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۷۵-۱۵۲-۳.
  62. مهرنیا، احمد (۱۳۹۱). حمله هوایی به الولید. تهران: سوره مهر. ص. ۱۶۳-۱۶۵. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۷۵-۱۵۲-۳.
  63. «روزهای پر افتخار». www.ettelaat.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  64. «بی‌نظیرترین عملیات هوایی جهان؛ عیدی نیروی هوایی به مردم ایران». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۱-۰۴-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  65. «بابک تقوایی | حمله به الولید، عملیات تاریخی خلبانان فراموش شده نیروی هوایی ارتش». ایندیپندنت فارسی. ۲۰۲۱-۰۴-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  66. «مأموریت ویژه دو خلبان ایرانی». ایسنا. ۲۰۲۰-۰۶-۱۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  67. مهرنیا، احمد (۱۳۹۱). حمله هوایی به الولید. تهران: سوره مهر. ص. ۱۷۵-۱۷۶. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۷۵-۱۵۲-۳.
  68. مهرنیا، احمد (۱۳۹۱). حمله هوایی به الولید. تهران: سوره مهر. ص. ۱۸۶-۱۸۷. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۷۵-۱۵۲-۳.
  69. مهرنیا، احمد (۱۳۹۱). حمله هوایی به الولید. تهران: سوره مهر. ص. ۷۳. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۷۵-۱۵۲-۳.
  70. «چهل سال بعد از عملیات اچ-سه در خاک عراق؛ سرنوشت خلبانان ایرانی چه شد؟». BBC News فارسی. ۲۰۲۱-۰۴-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  71. «شگفت‌انگیزترین عملیات هوایی چگونه توسط ارتش ایران انجام شد؟». همشهری آنلاین. ۲۰۲۰-۱۰-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  72. «خبرگزاری فارس - حمله به اچ3، شاهكار عمليات هاي هوايي جهان». خبرگزاری فارس. ۲۰۰۹-۰۹-۲۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  73. «روزهای پر افتخار». www.ettelaat.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  74. «شگفت‌انگیزترین عملیات هوایی چگونه توسط ارتش ایران انجام شد؟». همشهری آنلاین. ۲۰۲۰-۱۰-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  75. «حمله به اچ 3؛ جهنمی که الولید را خاکستر کرد- اخبار رسانه ها تسنیم | Tasnim». خبرگزاری تسنیم | Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.
  76. مهرنیا، احمد (۱۳۹۱). حمله هوایی به الولید. تهران: سوره مهر. ص. ۷۶. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۷۵-۱۵۲-۳.
  77. «افلگیری دشمن بعثی در عملیات حمله به اچ-3/ مشت آهنین نهاجا بر پیکره بعثی‌ها». www.yjc.ir. ۱۳۹۶-۰۱-۱۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۰۴.
  78. «آشنایی با عملیات اچ ۳ - همشهری آنلاین». www.hamshahrionline.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۵.

پیوند به بیرون
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.