عملیات کمان ۹۹
عملیات کمان ۹۹ یا عملیات سایه البرز، عملیات هوایی گسترده نیروهای مسلح ایران، در اولین روز جنگ ایران و عراق بود که بزرگترین عملیات نظامی نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شود. این عملیات در تاریخ ۱ مهر ۱۳۵۹ اجرا شد.[1] در عملیات کمان۹۹، شمار ۲۰۰ هواپیمای جنگی ایرانی حضور داشتند، که ۱۴۰ فروند از آنها از مرز عبور کردند و اهداف نظامی، فرودگاه‌ها و آشیانه‌های نظامی متعلق به ارتش عراق را در مناطق کرکوک، موصل، رشید، حبانیه، ناصریه، شعیبیه، کوت و المثنی مورد هدف قرار دادند و ۶۰ فروند دیگر نیز کار پشتیبانی را در این عملیات هوایی، انجام می‌دادند.[2]
| عملیات کمان ۹۹ | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| بخشی از جنگ ایران و عراق | |||||||||
  کرکوک ناصریه شعیبیه ام‌القصر فرودگاه بغداد موقعیت‌ها در عراق | |||||||||
| |||||||||
| جنگندگان | |||||||||
 ایران نیروی هوایی ارتش ایران |
 عراق نیروی هوایی عراق | ||||||||
| نیروها | |||||||||
| ۵۸ اف-۴ فانتوم ۲ ۸۸ نورثروپ اف-۵ ۶۰ اف-۱۴ تام‌کت |
نامعلوم | ||||||||
| تلفات | |||||||||
| ۴ نورثروپ اف-۵ منهدم شد | ۲ میگ-۲۱ منهدم شد ۳ میگ-۲۳ منهدم شد ۱ سوخو-۱۷ منهدم شد ۱ ایلیوشین-۷۶ منهدم شد | ||||||||
در عملیات کمان۹۹ از جنگنده-بمب‌افکن‌های اف-۵ و اف-۴ برای بمباران مواضع، شکاری-رهگیر اف-۱۴ برای محافظت از هواپیماها، بوئینگ ۷۴۷ و بوئینگ ۷۰۷ برای سوخت‌رسانی و از سی-۱۳۰هرکولس برای جمع‌آوری اطلاعات الکترونیکی و مشخص کردن محل پایگاه‌های موشکی استفاده شد.[3] کمان ۹۹، باعث برتری هوایی نیروهای مسلح ایران در ماه‌های آغازین جنگ گردید.[4][5]
پیشینه عملیات
در بعد از ظهر روز ۳۱ شهریور سال ۱۳۵۹ نیروی هوایی عراق در عملیاتی شبیه به حمله نیروی هوایی اسرائیل که در سال ۱۹۶۷ در جنگ با اعراب، با حمله غافلگیرکننده نیروی هوایی مصر را از کار انداخته بود، به پایگاه‌های هوایی ایران حمله کرد، با این تصور که با این کار، نیروی هوایی ایران را از کار خواهد انداخت. این عملیات موفقیت چندانی برای عراق نداشت و نیروی هوایی ایران آسیب زیادی ندید.[6]
طرح عملیات
پرسنل نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی (معاونت‌های عملیات پایگاه‌ها) با دستور فرمانده وقت نیروی هوایی ارتش؛ جواد فکوری شبانه مشغول برنامه‌ریزی برای اجرای طرح عملیاتی البرز شدند و طرح عملیات در واپسین دقایق شامگاه ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ آماده شد.
اهداف این عملیات، پایگاه‌های هوایی، فرودگاه‌ها، مخازن سوخت و مهمات، پالایشگاه‌ها، آشیانه هواپیماها، پناهگاه‌های تعمیرات و نگهداری هواپیما، باندهای پروازی، رادارهای هدایت‌کننده هواپیماهای جنگی، برج‌های مراقبت و مراکز مخابراتی عراق بودند.
ترتیب عملیات چنین بود که در ساعت مقرر تانکرهای سوخت‌رسان در محل ملاقات حضور داشته باشند و ابتدا فانتوم‌های پایگاه هوایی همدان به پرواز درآیند و بدون سوختگیری هوایی به اهداف خود حمله کنند. دو دقیقه بعد از آنها، فانتوم‌های پایگاه هوایی تهران به پرواز درآیند و با سوختگیری هوایی، به اهداف خود حمله کنند، دو دقیقه بعد فانتوم‌های پایگاه هوایی بوشهر به پرواز درآیند و آنها نیز با سوختگیری هوایی به اهداف خود حمله کنند، در همین زمان اف-۵های پایگاه‌های هوایی تبریز و دزفول به پرواز درآمده و اهداف خود را بمباران کنند و در این زمان اف-۱۴ها از پایگاه‌های هوایی اصفهان به پرواز در آیند و کار پشتیبانی عملیاتی را از پشت مرزها به عهده بگیرند.
قرار شد نام عملیات «کمان ۹۹» باشد که نمادی از فرستادن آتش خشم ملت ایران به سوی متجاوزان عراقی بود، به این معنی که تیری در چله کمان گذاشته می‌شود و تا دور دست‌ترین نقاط عراق رها می‌شود، تا یادآور اسطوره ملی‌گرایی و میهن‌پرستی آرش کمانگیر باشد. عدد ۹۹ نیز از شمار صفحات شرح طرح عملیاتی البرز گرفته شده بود.
برای اجرای این طرح، خلبانان در هر پایگاه هوایی ارتش به فرماندهی فراخوانده شدند و تا صبح بر روی برنامه پروازی، نوع مأموریت و مشخص نمودن مراکزی که باید هدف قرار بگیرند، کار کردند. خدمه فنی تا صبح بیدار بودند تا بمب‌های MK82/83/84، بمب‌های خوشه‌ای، موشک‌های ماوریک، موشک‌های حرارتی و موشک‌های راداری را بر روی جنگنده‌ها بارگذاری نمایند.
پایگاه‌های عمل‌کننده
بر اساس طرح عملیات، پایگاه‌های هوایی تهران، همدان و بوشهر با یگان‌های اف-۴ و پایگاه‌های تبریز و دزفول با یگان‌های اف-۵ در این عملیات شرکت کردند، همچنین پایگاه‌های هفتم و هشتم شکاری نیز با یگان‌های اف-۱۴، کار پشتیبانی را برعهده داشتند.
زمان عملیات همزمان با طلوع آفتاب در عراق انتخاب شد، تا تابش خورشید صبحگاهی کار هدف‌گیری را برای پدافند هوایی عراق مشکل کند. منطقه عملیات نیز سرتاسر خاک عراق در حد فاصل مدار ۳۰ درجه شمالی، یعنی جنوبی‌ترین مدار در خاک عراق، تا شمالی‌ترین مدار آن، که مدار ۳۷ درجه شمالی را شامل می‌شد، بود.
از کار انداختن پدافند هوایی عراق
ماموریت‌های SEAD یا عملیات ضد پدافندهوایی، قبل و همزمان با ورود بمب‌افکن‌ها به خاک عراق انجام شد، تا رادارها و پدافندهای مناطقی که قرار بود به آنها حمله شود، از سر راه بمب‌افکن‌ها برداشته شود. با انجام این کار، برتری کامل هوایی از آن خلبانان نیروی هوایی شد و این باعث شد توان ارتش عراق، به میزان قابل توجهی کاهش پیدا کند.
علت انتخاب این عملیات
اکبر هاشمی رفسنجانی، از اعضای شورای عالی دفاع معتقد بود، که در ابتدای جنگ، ارتش عراق فاقد قدرت پدافند هوایی مناسب بوده‌است و به همین دلیل نیروی هوایی ایران توانست بدون مزاحمت، تأسیسات استراتژیک عراق را مورد حمله قرار دهد.
نیروی هوایی ایران تا انتهای جنگ از انجام عملیات مشابهی امتناع ورزید، که یکی از دلایل آن، تقویت سامانه ضدهوایی ارتش عراق بوده‌است.[7]
انجام عملیات
بامداد روز یکم مهرماه سال ۱۳۵۹ در حالی که بیش از ۱۰ ساعت از هجوم هواپیماهای عراق به ایران نمی‌گذشت، با ابلاغ رمز «کمان ۹۹» به پایگاه‌های هوایی، عملیات سایه البرز، آغاز شد.
پایگاه بوشهر تا به آن روز، پرواز همزمان ۴۰ فروند فانتوم را تجربه نکرده بود. هواپیماها بر روی باند پرواز قرار گرفتند و یکی پس از دیگری در دل آسمان جای گرفتند. بعد از سوختگیری هوایی، به سمت اهداف حرکت کردند. در هنگام ورود به آسمان بغداد، به علت آنکه این اولین عملیات بزرگ نیروی هوایی ارتش ایران در خاک عراق بود، ناهماهنگی‌هایی به‌وجود آمد. به شکلی که وقتی هواپیماهای پایگاه بوشهر به بغداد رسیدند، هواپیماهای دیگر از ارتفاع بالاتر در حال بمباران بودند، که خلبانان ایرانی با مانورهایی، خود را در امان نگاه داشته و اهداف مورد نظر را بمباران کردند.
موج دوم حملات آغاز شد و پایگاه تهران حمله‌ای دیگر را آغاز نمود که بر اساس آن ۸ فروند فانتوم، هر کدام به ۶ بمب MK82، چهار بمب و موشک‌های راداری مسلح شدند و به همراه یک فروند فانتوم شناسایی به قصد بمباران پایگاه هوایی رشید در جنوب بغداد و فرودگاه بین‌المللی بغداد، به پرواز درآمدند.
قبل از ورود به خاک عراق، فانتوم‌ها به دو دسته تقسیم شدند و با کم کردن ارتفاع از مرز گذشتند و وارد خاک عراق شدند. وقتی به بغداد رسیدند، پدافند هوایی عراق که از حمله آگاه شده بود، آسمان بغداد را به گلوله گرفته بودند و دودهای ناشی از آن آسمان را پوشانده بود. خلبانان نیروی هوایی به سمت اهداف خود در پایگاه هوایی رشید و فرودگاه بغداد شیرجه رفتند و تمام بمب‌های خود را بر روی اهداف ریختند، که در نتیجه آن، باند فرودگاه، ساختمان‌های اطراف آن و ماشین‌آلاتی که در آن قرار داشت، تقریباً منهدم شدند.
پس از اجرای عملیات
تمامی اهداف از پیش تعیین شده در خاک عراق کوبیده شد. در این عملیات، پایگاه‌های هوایی رشید بغداد، کوت در استان العماره، موصل در استان نینوا، ناصریه در استان ذیقار، شعیبه در استان بصره، پایگاه هوایی کرکوک در استان کرکوک، پایگاه‌های هوایی حبانیه شامل دو پایگاه تموز و هضبه در غرب بغداد، پایگاه هوایی ام‌القصر، فرودگاه بین‌المللی بغداد و فرودگاه المثنی، توسط بمب‌افکن‌های ایرانی بمباران شد.
هر دو باند پروازی پایگاه کرکوک، پالایشگاه‌های نفت کرکوک و تأسیسات نفتی بصره، فرودگاه حبانیه شمالی، فرودگاه المثنی، پل‌های ارتباطی تنومه و بصره و چاه‌های نفت میدان باباگرگر و مخازن روزمینی نفت موصل و تأسیسات گازی میدان کرکوک، تنها قسمتی از خسارت‌های وارد به عراق بود.
با انجام این عملیات، نیروی هوایی عراق بیش از ۵۵ درصد از توان خود را از دست داد و تا مدت‌ها پایگاه‌های هوایی آنان قادر به استفاده از تمام یا بخشی از توان خود نبودند. پایگاه هوایی رشید به عنوان یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های هوایی عراق، تا ۶۹ روز نتوانست عملیاتی شود.
اهداف پایگاه‌ها
- ۴۸ فروند هواپیمای جنگنده بمب‌افکن F5E از پایگاه هوایی تبریز به پرواز درآمدند و پایگاه هوایی موصل را در هم کوبیدند.
- ۴۰ فروند هواپیمای جنگنده بمب‌افکن F5E از پایگاه چهارم شکاری دزفول به پرواز درآمدند و پایگاه هوایی ناصریه را در هم کوبیدند.
- ۱۶ فروند هواپیمای جنگنده بمب‌افکن فانتوم از پایگاه همدان به پرواز درآمدند و پایگاه هوایی کوت را در هم کوبیدند.
- ۱۶ فروند هواپیمای جنگنده بمب‌افکن فانتوم از پایگاه ششم شکاری بوشهر به پرواز درآمدند و پایگاه هوایی شعیبه را در هم کوبیدند.
- ۱۲ فروند هواپیمای جنگنده بمب‌افکن فانتوم از پایگاه یکم شکاری مهرآباد به پرواز درآمدند و پایگاه هوایی رشید در نزدیکی بغداد را بمباران کردند.
- ۸ هواپیمای جنگنده بمب‌افکن فانتوم از پایگاه همدان به پرواز درآمدند و فرودگاه بغداد و پایگاه شمالی حبانیه را در غرب بغداد در هم کوبیدند
- ۳ فروند هواپیمای هرکولس سی - ۱۳۰ از پایگاه یکم شکاری مهراباد جهت یافت پدافند هوایی و نیروی موشکی عراق
برای این عملیات جمعاً ۳۸۰ نفر از پرسنل نیروی هوایی با ۲۰۰ فروند جنگنده بمب‌افکن به پرواز درآمدند که ۱۴۰ هواپیما از مرز عبور کرد. در این روز نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران با ۳۰۰ پرواز عملیاتی باعث شدند ارتش عراق در به‌کارگیری نیروهایش دچار مشکل شود و با از دست دادن آزادی عمل، نیروی زمینی خود را بدون پشتیبانی هوایی در صحنه نبرد در مناطق اشغالی ایران، به حال خود رها کند.
تجلیل از خلبانان
به مناسبت ۲۹مین سالگرد انجام عملیات کمان ۹۹، با حضور جانشین فرمانده نیروی هوایی ارتش، امیر برخور، از خلبانان نیروی هوایی ارتش که در آن عملیات شرکت کرده و کشته شده بودند، تجلیل به عمل آورده شد. در این مراسم از سید علی اقبالی، اصغر هاشمیان، غفور جدی اردبیلی، علیرضا یاسینی، غلامعلی خسته نیکو، صمد نقد، فریدون ذوالفقار، محمد دانشوری تجلیل و به خلبانان سرتیپ امینی، جلیلی، محمود اسکندری، عطا بازرگانی، علی رضاپور و ضرابی لوح تقدیر داده شد.[8]
پانویس
- یادواره بزرگترین عملیات هوایی
- «در عملیات "کمان ۹۹" چه گذشت؟». باشگاه خبرنگاران جوان. ۵ مهر ۱۳۹۳.
- «عملیات ویرانگر کمان ۹۹». دنیای اقتصاد. ۲ مهر ۱۳۹۳.
- 140 عقاب ایرانی در عملیات" کمان 99"
- "عملیات کمان ۹۹" ضربه‌ای کاری بر پیکره نیروی هوایی ارتش بعثی/ حمله ۱۴۰ فروند جنگنده ایرانی به خاک عراق
- بیژن اسدی (۱۳۸۵)، «فصل نهم»، خلیج فارس و مسائل آن (ویراست فیپا)، تهران: سمت، ص. ۴۷۹، شابک ۹۶۴-۴۵۹-۶۲۴-۲
- حمید آخوندی (۷ دی ۱۳۸۵). «از روز اول مطمئن بودم نمی‌بازیم». وبگاه روزنامه همشهری. روزنامه همشهری. ص. ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ سپتامبر ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۱۷ مارس ۲۰۱۰.
- «"تقدیر از افتخارآفرینان عملیات کمان۹۹ در ارتش "». ۴ مهر ۱۳۸۸. دریافت‌شده در ۱۰ اکتبر ۲۰۱۳.
منابع
- ویکی‌پدیای انگلیسی
پیوند به بیرون
- Iran strikes back in Operation Kaman 99، پرس تی‌وی (انگلیسی)
- آشنایی با عملیات البرز (کمان ۹۹)