گویش کتولی

گویش کتولی[1] گویشی از زبان مازندرانی[2] می‌باشد که در شهرستان علی‌آباد کتول و نواحی شرقی شهرستان گرگان در استان گلستان گویش می‌شود.[3] به گفته محمود بی‌جن‌خان گویش کتولی در منطقه کتول استان گلستان تکلم می شود و در زمره گویش های زبان طبری شمرده شده است.[4] گویش کتولی به نسبت دیگر گویش‌های مازندرانی بیشتر تحت تأثیر زبان فارسی قرار دارد. گویش کتولی به گویش زیارتی بسیار نزدیکی دارد. به گزارش روابط عمومی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان گلستان، علی‌آباد کتول از نظر جغرافیایی، شرقی ترین منطقه تبری زبان و یکی از اصلی ترین بلوک های استرآباد قدیم محسوب می شود.[5] واژه نامه بزرگ تبری گویش کتولی را به عنوان یکی از دوازده گویش زبان مازندرانی معرفی کرده است.[6] به گفته حسین شکی گویش کتولی را یکی از شاخه های زبان طبری می دانند.[7] دانشنامه ایرانیکا به گویش کتولی به عنوان یکی از گویش های زبان مازندرانی اشاره نموده است.[8] به نقل از اداره کل میراث فرهنگ گردشگری و صنایع دستی استان گلستان زبان و گویش کتولی شاخه از زبان تبری مازندرانی است.[9]

کتولی
زبان بومی در	ایران استان گلستان
تبار	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی ایرانی غربی گروه شمال غربی زبان‌های کاسپین زبان مازندرانی کتولی
سامانه نوشتاری	الفبای فارسی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	–

محدوده گویش کتولی

محدوده گویش کتولی شامل نواحی روستایی کوهستانی شمال شاهوار و مناطقی چون کتول، پیچک محله، محمودآباد، فاضل آباد و جلگه‌های غیرترکمن‌نشین بلوک استارآباد قدیم می‌شود و نواحی شرقی شهرستان گرگان همچون نوده ملک توسکستان و شاهکوه به گویش کتولی صحبت می‌شود.[10] همچنین کتول‌های ساکن در گنبد کاووس و آزادشهر نیز به این گویش صحبت می‌کنند.

دستور زبان

ضمایر

در گویش کتولی ضمیر سه حالت دارد: فاعلی، مفعولی و ملکی.[11] [12]

ضمیر	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
فاعلی، کتولی	men	te	u	mâ	šemâ	unâ
مفعولی، کتولی	mere	tere	ure	mâre	šemâre	unâre
ملکی، کتولی (نوع اول)	meni	teni	uni	mâni	šemâni	unâni
ملکی، کتولی (نوع دوم)	em	et	eš	mon	ton	šon

شناسه(نوده کتول)

در زبان فارسی دو دسته شناسه داریم: گذشته و حال. اما در گویش کتولی سه دسته شناسه داریم: گذشته، حال ساده و حال التزامی.[13] (نمونه زیر بر اساس گویش نوده کتول تنظیم شده‌است)

۱. گذشته:

• بن ماضی ساده: -buard = رفت
• بن ماضی استمراری: -šu-kerd = می‌رفت

گذشته	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	em	i	∅/e	im	in	en

۲. حال ساده:

• بن مضارع اخباری: -(šund)šun = می‌رود

حال ساده	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	m	i	∅/e	im	in	en

۳. حال التزامی:

• بن مضارع التزامی: -ber = برود

حال التزامی	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	om	i	oe	im	in	on

صرف فعل (نوده کتول)

در جدول زیر فعل رفتن (buarden) بر اساس گویش کتولی در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.[14](نمونه زیر براساس نوده کتول می‌باشد)

زمان/شخص	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
گذشته ساده	buardem	buardi	buard	buardim	buardin	buarden
گذشته کامل	buarde-bem	buarde-bi	buarde-be	buarde-bim	buarde-bin	buarde-ben
گذشته التزامی	buarde-bum	buarde-bui	buarde-bu	buarde-buim	buarde-buin	buarde-bun
گذشته التزامی کامل	buarde-bi-bum	buarde-bi-bui	buarde-bi-bu	buarde-bi-buim	buarde-bi-buin	buarde-bi-bun
گذشته استمراری	šu-koerd-em	šu-koerd-i	šu-koerd	šu-koerd-im	šu-koerd-in	šu-koerd-en
گذشته در حال انجام	dâštem-šukoerdem	dâšti-šukoerdi	dâšt-šukoerd	dâštim-šukoerdim	dâštin-šukoerdim	dâšten-šukoerden
حال ساده/آینده	šum	šundi	šund	šundim	šundin	šunden
حال در حال انجام	darem-šum	dari-šundi	dare-šund	darim-šundim	darin-šundin	daren-šunden
حال التزامی	berom	beri	bero	berim	berin	beron
آینده	xâm berom	xân beri	xân bero	xâm berim	xân berin	xân beron

شناسه (علی آباد کتول)

در زبان فارسی دو دسته شناسه داریم: گذشته و حال. اما در گویش کتولی سه دسته شناسه داریم: گذشته، حال ساده و حال التزامی.[15] (نمونه زیر بر اساس گویش علی‌آباد کتول تنظیم شده‌است)

۱. گذشته:

• بن ماضی ساده: -buard = رفت
• بن ماضی استمراری: -šu-kerd = می‌رفت

گذشته	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	em/emb	i	∅/e	im/imb	in	en

۲. حال ساده:

• بن مضارع اخباری: -(šund)šun = می‌رود

حال ساده	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	m	i	∅/e	im	in	en

۳. حال التزامی:

• بن مضارع التزامی: -ber = برود

حال التزامی	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	om	i	oe	im	in	on

صرف فعل (علی آباد کتول)

در جدول زیر فعل رفتن (buarden) بر اساس گویش کتولی در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.[16](نمونه زیر براساس علی‌آباد کتول می‌باشد)

زمان/شخص	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
گذشته ساده	buardem	buardi	buard	buardim	buardin	buarden
گذشته کامل	buarde-bem	buarde-bi	buarde-be	buarde-bim	buarde-bin	buarde-ben
گذشته التزامی	buarde-bâm	buarde-bâi	buarde-bâ	buarde-bâim	buarde-bâin	buarde-bân
گذشته التزامی کامل	buarde-bi-bâm	buarde-bi-bâi	buarde-bi-bâ	buarde-bi-bâim	buarde-bi-bâin	buarde-bi-bân
گذشته استمراری	šu-koerd-em	šu-koerd-i	šu-koerd	šu-koerd-im	šu-koerd-in	šu-koerd-en
گذشته در حال انجام	dâštem-šukoerdem	dâšti-šukoerdi	dâšt-šukoerd	dâštim-šukoerdim	dâštin-šukoerdim	dâšten-šukoerden
حال ساده/آینده	šumb	šundi	šund	šundim	šundin	šunden
حال در حال انجام	dar-šumb	dar-šundi	dar-šund	dar-šundim	dar-šundin	dar-šunden
حال التزامی	berom	beri	bero	berim	berin	beron
آینده	xâm berom	xân beri	xân bero	xâm berim	xân berin	xân beron

صفت ملکی

در گویش کتولی صفت ملکی به دو صورت می آید.[17]

• صفت ملکی به صورت اول:

ضمیر	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
ملکی، کتولی	em	et	eš	mon	ton	šon

صورتش	dim-eš
پدرشان	piyar-ešon

فارسی معیار	گویش کتولی
برادرم کنارم هست	meni berâr palu-em dare

• صفت ملکی به صورت دوم:

ضمیر	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
ملکی، کتولی	meni	teni	uni	mâni	šemâni	unâni

برادرم	meni berâr
پدرت	teni piyar

فارسی معیار	گویش کتولی
برادرم کار کرد	meni berâr kâr hâkoerde
غدا بده بچه ات بخورد	qezâ hâde teni vače boxoere

افعال

شماری از افعال کتولی و مقایسه آن با گویش ساروی و فارسی:[18]

گویش کتولی	گویش ساری	فارسی
gonden/goend	gonne	می‌گویند
hâkoerdem	hâkordeme	کردم
hâkoerde koerdem	kârdeme	می‌کردم
kom/komb	kombe	می‌کنم
koend	konde	می‌کند
hâkoen	hâkon	بکن
našo koerdem	našime	نمی‌رفتم
noardam	našime	نرفتم
našom/našomb	našombe	نمی‌روم
našondi	našoni	نمی‌روی
vinamb	vimbe	می‌بینم
baxšend	baxšende	می‌بخشد
biâmioim	biâmome	آمدم
vayelam	biyelem	بگذارم
beniš	heniš	بشین
badiyen	badine	دیدند
bait	baite	گرفت
nened	nene	نمی‌آید
baxšendi	baxšeni	می‌بخشید
davue	dave	باشد
habim	bavime/baime	شدم
dari	dari	هستی

واژگان

شماری از واژه‌های کتولی و مقایسه آن با گویش ساروی و فارسی:[19]

گویش کتولی	گویش ساری	فارسی
piyar	piyer	پدر
mâr	mâr	مادر
peser	rikâ/peser	پسر
doxter/deter	kijâ/deter	دختر
berâr	berâr	برادر
xoer	xâxer	خواهر
vače	vače	بچه
kondes	kondes	ازگیل
dâr	dâr	درخت
telâ	telâ	خروس
morqâne	morqâne	درخت
gat/pille	gat	بزرگ
vâri	vâri	مانند
dele	dele	داخل
az	je	از

جستارهای وابسته

• مردم طبری
• مردم کتول
• زبان مازندرانی
• گویش زیارتی
• طبری گرگانی
• استان گلستان
• استان مازندران
• شهرستان علی‌آباد
• علی‌آباد کتول

منابع

1. [https://iranicaonline.org/articles/iran-vi2-documentation = The dictionary edited by Naṣri Ašrafi (1381 Š./2002) contains vocabulary from the dialects of ʿAbbāsābād, Āmol, Bābol, Behšahr, Katul, Kord-kuy, Nowšahr, Sāri, Qāʾem-šahr, Tonokābon, etc. (in part compared with Pahlavi)
2. واژه‌نامه بزرگ تبری، گروه پدید آورندگان به سرپرستی: جهانگیر نصراشرفی و حسین صمدی، سال 1377، جلد اول، ص 31
3. میردیلمی، ضیاء (۱۳۷۳). تاریخ کتول شامل: تاریخچه و اسناد تاریخی علی‌آباد کتول. ضیاء میردیلمی = ۱۰.
4. بی‌جن‌خان، محمود (۱۳۹۶). «تبیین وجود واکۀ /ɔ/ در گویش کتولی». ویژه نامه نامه فرهنگستان (زبان ها و گویش های ایرانی) خرداد 1396 (۷): ۱۴۶.
5. «ترانه های کتول، مطلوب اهل هنر و مایه جذب بیگانه با آن، است=».
6. نصراشرفی، جهانگیر؛ صمدی، حسین (۱۳۷۷). واژه‌نامه بزرگ تبری. نشر خانه سبز. ص. ۳۱.
7. شکی، حسین (۱۳۹۸). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان. ۱ (۱): ۴۱۲.
8. [https://iranicaonline.org/articles/iran-vi2-documentation = The dictionary edited by Naṣri Ašrafi (1381 Š./2002) contains vocabulary from the dialects of ʿAbbāsābād, Āmol, Bābol, Behšahr, Katul, Kord-kuy, Nowšahr, Sāri, Qāʾem-šahr, Tonokābon, etc. (in part compared with Pahlavi)
9. «زبان و گویش کتولی». اداره کل میراث فرهنگ گردشگری و صنایع دستی استان گلستان.
10. واژه‌نامه بزرگ تبری، گروه پدید آورندگان به سرپرستی: جهانگیر نصراشرفی و حسین صمدی، سال 1377، جلد اول، ص 31
11. میردیلمی، ضیاء (۱۳۷۳). تاریخ کتول شامل: تاریخچه و اسناد تاریخی علی‌آباد کتول. ضیاء میردیلمی = ۱۴۸.
12. شکی، حسین (۱۳۹۸). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان. ۱ (۱): ۴۱۶.
13. میردیلمی، ضیاء (۱۳۷۳). تاریخ کتول شامل: تاریخچه و اسناد تاریخی علی‌آباد کتول. ضیاء میردیلمی = ۱۴۸.
14. میردیلمی، ضیاء (۱۳۷۳). تاریخ کتول شامل: تاریخچه و اسناد تاریخی علی‌آباد کتول. ضیاء میردیلمی = ۱۴۸.
15. شکی، حسین (۱۳۹۸). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان. ۱ (۱): ۴۱۷–۴۲۱.
16. شکی، حسین (۱۳۹۸). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان. ۱ (۱): ۴۱۷–۴۲۱.
17. شکی، حسین (۱۳۹۸). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان. ۱ (۱): ۴۱۶.
18. حسین شکی، دانشنامه گلستان، گویش کتولی، ۴۱۶.
19. میردیلمی، ضیاء (۱۳۷۳). تاریخ کتول شامل: تاریخچه و اسناد تاریخی علی‌آباد کتول. ضیاء میردیلمی = ۱۸۲.

پیوند به بیرون

معنای مازندران را در ویکی‌واژه، واژه‌نامهٔ آزاد، ببینید.