گویش آملی

گویش آملی[1] گویشی از زبان مازندرانی[2][3][4] که در سه شهرستان آمل، محمودآباد، پردیس و دماوند گویش می‌شود. گویش آملی یکی از پر گویشورترین گویش‌های زبان مازندرانی می‌باشد. دانشنامه ایرانیکا گویش مازندرانی شهرستان دماوند موسوم به طبری دماوندی را با گویش آملی یکی می‌داند[5] ولی واژه‌نامه بزرگ تبری این دو گونه زبانی را نزدیک بهم ولی دو گویش مجزا معرفی می‌کند.[6] حبیب برجیان گویش آملی[7] و بابلی را جز گویش‌های مرکزی مازندرانی می‌داند و شناسه‌های فعلی آن را با گویش‌های شرقی همچون ساروی، قائمشهری و بهشهری متفاوت می‌داند.[8] ولادیمیر ایوانف گویش آملی را یکی از گویش‌های زبان مازندرانی می‌داند.[9]

آملی
زبان بومی در	ایران استان مازندران
تبار	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی ایرانی غربی گروه شمال غربی زبان‌های کاسپین زبان مازندرانی آملی
سامانه نوشتاری	الفبای فارسی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	–

محدوده جغرافیایی

نقشهٔ زبانی استان مازندران

گویش آملی[10] از کوهستان‌های بندپی تا چلاو، لاریجانات، نمارستاق و کلارستاق آمل تا حوالی امامزاده هاشم و جلگه‌های دو سمت هراز، دشت‌سر و محمودآباد و کوهپایه‌ها و جلگه‌های جاده چمستان، میان آمل و نور گویش می‌شود[11] و در شهرستان دماوند در محلات شمالی شهر دماوند تا سه کیلومتری مرکز شهر همچون دشتبان، دشتک، دشتمزار، چشمه‌علا، مشا، احمدآباد و اوره به زبان مازندرانی[12] صحبت می‌شود. همچنین روستاهایی که در مسیر گردنه‌های گدوک و امامزاده هاشم و اطراف آنها واقع شده‌اند همگی به زبان مازندرانی صحبت می‌کنند. از مسیر گدوک: کهنک در منتهی‌الیه شرقی دماوند، آرو، روستاهای دشت کوه شامل: یهر، لی پشت، دهنار، مومج و هویر و سیدآباد درپنجاه کیلومتری گدوک و روستاهای جنوبی آن: کلاک، مشهد ویدره و از مسیر امامزاده هاشم: دهستان آبعلی شامل: مبارک‌آباد، آبعلی، قائم محله، سادات محله، کریتون، جورد، وسکاره و ایراء همگی به زبان مازندرانی صحبت می‌کنند.[13] گویش آملی شامل چهار شهرستان آمل، محمودآباد، پردیس و دماوند می‌شود.

دستور زبان

ضمایر

در گویش آملی[14] ضمیر سه حالت دارد: فاعلی، مفعولی و ملکی.[15]

ضمیر	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
فاعلی، آمل	men	te/tu	ve	amâ	šemâ	vešun
مفعولی، آمل	mere	tere	vere	amâre	šemare	vešunre/vešunne
ملکی، آمل	me/mi/mene	te/ti/tene	ve/vi/vene	ame/ami	šeme	vešune

شناسه

در زبان فارسی دو دسته شناسه داریم: گذشته و حال. اما در گویش آملی سه دسته شناسه داریم: گذشته، حال ساده و حال التزامی.[16] (نمونه زیر بر اساس گویش آمل تنظیم شده‌است)

۱. گذشته:

• بن ماضی ساده: -bemu = آمد
• بن ماضی استمراری: -emu = می‌آمد

گذشته	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	eme	i	e/∅	emi	eni	ene
شناسه (پس از واکه)	me	i	e/∅	mi	ni	ne

۲. حال ساده:

• بن مضارع اخباری: -e = می‌آید

حال ساده	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	eme	eni	ene	emi	enni	enene
شناسه (پس از واکه)	me	ni	ne	mi	nni	nene

۳. حال التزامی:

• بن مضارع التزامی: -bi = بیاید

حال التزامی	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	em	i/∅	e	im	in	en
شناسه (پس از واکه)	m	i/∅	e	im	in	n

صرف فعل

در جدول زیر فعل آمدن (bemuan) بر اساس گویش آمل در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.[17](نمونه زیر براساس گویش آمل می‌باشد)[18]

زمان/شخص	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
گذشته ساده	bemume	bemui	bemu	bemumi	bemuni	bemune
گذشته کامل	bemu-bime	bemu-bi	bemu-bie	bemu-bimi	bemu-bini	bemu-bine
گذشته التزامی	bemu-bum	bemu-bui	bemu-bu	bemu-buim	bemu-buin	bemu-bun
گذشته التزامی کامل	bemu-bi-bum	bemu-bi-bui	bemu-bi-bu	bemu-bi-buim	bemu-bi-buin	bemu-bi-bun
گذشته استمراری	emume	emui	emu	emumi	emuni	emune
گذشته در حال انجام	dai-emume	dai-emui	dai-emu	dai-emumi	dai-emuni	dai-emune
حال ساده/آینده	eme	eni	ene	emi	enni	enene
حال در حال انجام	dar-eme	dar-eni	dar-ene	dar-emi	dar-enni	dar-enene
حال التزامی	biem	bi	biye	bim	bin	bien
آینده	xâme biem	xâni bi	xâne bie	xâmi bim	xânni bin	xânne bien

افعال

• صرف فعل شدن (bayen\bavien) در زمان حال، گذشته و حال التزامی به گویش آملی.[19]

فعل شدن	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
زمان حال (نوع اول)	bume	buni	bune	bumi	bunni	bunene
زمان حال (نوع دوم)	vume	vuni	vune	vumi	vunni	vunene
زمان گذشته	baime	bai	baie	baimi	baini	baine
زمان گذشته کامل	bai bime	bai bii	bai bie	bai bimi	bai bini	bai bine
زمان حال التزامی	bavvem	bavvi	bavve	bavvim	bavvin	bavven

فارسی معیار	گویش آملی
بچهٔ خارپشت دارد بزرگ می‌شود	taši kete dare gat bune
او دیوانه شد	ve šeft baie
تو باید خوب بشوی	tu vene xâr bavvi

• صرف فعل بودن (bien) در زمان حال و گذشته به گویش آملی.[20]

فعل شدن	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
زمان حال	hasseme	hassi	hasse	hassemi	hasseni	hasene
زمان گذشته	bime	bi	bie	bimi	bini	bine
زمان گذشته	buem\bavušem	bui\bavuši	bue\bavuše	buim\bavušim	buin\bavušin	buen\bavušen

فارسی معیار	گویش آملی
آنها بچهٔ کی هستند	vešun kine vače hasene
آنها شبیه من بودند	vešun mi vâri bine

• صرف فعل بودن در جایی (dayen\davien)در زمان حال، گذشته و حال التزامی در زمان‌های مختلف به گویش آملی.[21]

فعل شدن	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
زمان حال	dareme	dari	dare	daremi	dareni	darene
زمان گذشته	daime	dai	daie	daimi	daini	daine
زمان حال التزامی	davvem	davvi	davve	davvim	davvin	davven

فارسی معیار	گویش آملی
ما خانه هستیم	amâ xene daremi
او داخل چاه بود	ve kele dele daie
می‌توانم با تو باشم	tume ti hemrâ davvem

متن مازندرانی به گویش آملی قرن دوازدهم

متن مازندرانی حکایت سابقهٔ آمل به گویش آملی قرن دوازدهم:[22]

فارسی معیار	گویش آملی
اول آمل اسپه کلا (است) در سمت اسپه کلا (در) سبزه میدان بنای قدیم (مزار) میربزرگ قرار دارد. می‌گویند بنا از (عهد) شاه عباس است. جای خوبی است. تمام (آن) را از آجر (و) کاشی درست کرده (اند). در کنار میر بزرگ حوضی (قرار) دارد که بسیار بزرگ است. در جانب میر بزرگ قلعه ای نهاده‌است (که بدان) خندق می‌گویند. از قراری که می‌گویند نال جمشید جم است.	âmel avvel espe-kelâ(e) var sabze maydun mir bezerg benâ-e qadim hasse .genene benâ ye shah abbâs hasse. xub jâ-yi hasse. temâme âjer-e kâši derest hâkerde. xed-e mir bezerg(e) var huz dârne xale gat hasse. sabzemaydân-e var attâ ale dârne xandaq. az qerâr-i ke genene mâl-e jemshid-e jam bie.
آمل پلی دارد دارای دوازده چشمه. بنای قدیم است. یک نفر حاجی بوده از (طایفه) مشائی (طایفه مشا لاریجان). این دوازده چشمه را ده بار درست کرد (ولی هر بار آن را) آب برد. وقتی دید (کار) پیشرفت ندارد (سرانجام) با عشق دوارده امام درست کرد آنگاه (دیگر آن را) آب نبرد.	yek pel dârne âmel davâzdah pelle dârne. benâ-ye qadim hasse. yek nafar haji daie mašâi bie.in davâzdah pelle_re dah dafe derest hâkerde ,u baverde. un vaqt badie pišraft nârne , bâ eshq-e devâzdah emâm derest hâkerde, on-vaqt u naverde.
آنسوی پل (جایگاه) قدیم (آمل پیش از آنکه) آمل را آب ببرد اکنون زمین (کشتزار) است. (درانجا) مردم برنجم می‌کارند. عراقی‌ها (عراق عجم، مردم طبرستان به اهالی فلات ایران عراقی می‌گفتند) آن ملک را می‌خرند آنرا می کَنند (شخم می‌زنند) آب (به آن) می‌بندند (و از آن) طلا نقره مروارید و برخی اسباب دیگر می‌گیرند. وقتی زمین را میکَنند خانه حمام مسجد سردابه (از) خاک در می‌آید.	pel be_on_var , qadim ke âmel_re u baverde, alân zamin hasse. mardem binji kennene. arâqi un melk-e xarinnane, vere kannene, u vannene,telâ,noqre,mervârid, bazi asbâb-e diger girnene. vaqti un zamin-re kannene , xâne , hammâm , mased, sardâbe xâk(e)(jâ) dârne.

جستارهای وابسته

• مردم طبری
• زبان مازندرانی
• گویش کجوری
• گویش کلارستاق
• گویش تنکابنی
• مازندرانی دماوند
• استان مازندران
• شهرستان آمل
• آمل

منابع

1. شقاقی، ویدا؛ ولایی، مجید (۱۳۹۵). «بررسی اجزاء کلام در گویش مازندرانی شرقی و لهجه آملی». دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی: ۳.
2. قاسمی، علیرضا؛ به کوشش انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه گیلان (۱۳۷۷). سیری در زبان و شعر مازندرانی. رشت: انتشارات دانشگاه گیلان. ص. ۳.
3. جعفری دهقی، محمود؛ خلیلی پور، نازنین؛ جعفری دهقی، شیما (۱۳۹۳). زبان‌ها و گویش‌های ایرانی (گذشته و حال). تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ص. ۲۶۱. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۶۳۲۶-۶۳-۴.
4. واژه‌نامه بزرگ تبری، گروه پدید آورندگان به سرپرستی: جهانگیر نصراشرفی و حسین صمدی، سال 1377، جلد اول، ص 31
5. the valleys surrounding the mountain of Damāvand the Gīlakī dialect of Āmol is spoken =,
6. واژه‌نامه بزرگ تبری، گروه پدید آورندگان به سرپرستی: جهانگیر نصراشرفی و حسین صمدی، سال 1377، جلد اول، ص 31
7. [https://iranicaonline.org/articles/iran-vi2-documentation = The dictionary edited by Naṣri Ašrafi (1381 Š./2002) contains vocabulary from the dialects of ʿAbbāsābād, Āmol, Bābol, Behšahr, Katul, Kord-kuy, Nowšahr, Sāri, Qāʾem-šahr, Tonokābon, etc. (in part compared with Pahlavi)
8. برجیان، حبیب (۱۳۸۳). «شناسه‌های فعل در مازندرانی شرقی» (PDF). ویژه نامه نامه فرهنگستان (گویش‌شناسی). ۱ (۳): ۱۶.
9. Ivanov, Vladimir (2015). "Socio-and ethnolinguistic features of Gilaki and Mazanderani". Moscow State University: 1.
10. [https://iranicaonline.org/articles/iran-vi2-documentation = The dictionary edited by Naṣri Ašrafi (1381 Š./2002) contains vocabulary from the dialects of ʿAbbāsābād, Āmol, Bābol, Behšahr, Katul, Kord-kuy, Nowšahr, Sāri, Qāʾem-šahr, Tonokābon, etc. (in part compared with Pahlavi)
11. واژه‌نامه بزرگ تبری، گروه پدید آورندگان به سرپرستی: جهانگیر نصراشرفی و حسین صمدی، سال 1377، جلد اول، ص 31
12. مهدی علمداری، گویش دماوندی، ۱۵.
13. دماوند نامه، زبان و فرهنگ مازندرانی در کوهپایه‌های دماوند.
14. شقاقی، ویدا؛ ولایی، مجید (۱۳۹۵). «بررسی اجزاء کلام در گویش مازندرانی شرقی و لهجه آملی». دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی: ۲۹.
15. واژه‌نامه بزرگ تبری (گویش آملی)، گروه پدید آورندگان به سرپرستی: جهانگیر نصراشرفی و حسین صمدی، سال 1377، جلد اول، ص 261
16. واژه‌نامه بزرگ تبری (گویش آملی)، گروه پدید آورندگان به سرپرستی: جهانگیر نصراشرفی و حسین صمدی، سال 1377، جلد اول، ص 261
17. واژه‌نامه بزرگ تبری، گروه پدید آورندگان به سرپرستی: جهانگیر نصراشرفی و حسین صمدی، سال 1377، جلد اول، ص 232
18. حسینی، سید قاسم؛ ولایی، مجید (۱۳۹۵). «بررسی اجزاء کلام در گویش مازندرانی شرقی و لهجه آملی». دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی: ۶۱.
19. حسینی، سید قاسم؛ ولایی، مجید (۱۳۹۵). «بررسی اجزاء کلام در گویش مازندرانی شرقی و لهجه آملی». دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی: ۶۱.
20. شقاقی، ویدا؛ ولایی، مجید (۱۳۹۵). «بررسی اجزاء کلام در گویش مازندرانی شرقی و لهجه آملی». دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی: ۶۱.
21. حسینی، سید قاسم؛ ولایی، مجید (۱۳۹۵). «بررسی اجزاء کلام در گویش مازندرانی شرقی و لهجه آملی». دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی: ۶۱.
22. برجیان، حبیب (۱۳۸۸). محبوبه محمدی، ویراستار. متون طبری. آینهٔ میراث = ۲۲۹.

پیوند به بیرون

معنای مازندران را در ویکی‌واژه، واژه‌نامهٔ آزاد، ببینید.