گویش دماوندی

گویش دماوندی[1] گویشی از زبان‌های ایرانی شمال غربی و زیر مجموعه زبان‌های کاسپین و زیر شاخه گویش‌های فارسی-مازندرانی[2] می‌باشد که در شهرستان دماوند استان تهران و بخش ایوانکی استان سمنان گویش می‌شود[3]. وبگاه گلاتولوگ گویش دماوندی را از گویش‌های فارسی-مازندرانی (Perso-Tabaric) قلمداد کرده است[4]. این گویش همچون دیگر گویش‌های فارسی-مازندرانی با زبان مازندرانی قرابت زیادی دارد و در فعل و واژه با گویش شمیرانی قصران شبیه هست و تنها در صرف فعل با گویش شمیرانی قصران متفاوت می‌باشد. در گویش شمیرانی قصران افعال مازندرانی در غالب مازندرانی صرف می‌شوند ولی در گویش دماوندی افعال مازندرانی در غالب فارسی صرف می‌شوند. برخی از پژوهشگران گویش مردم شهر ایوانکی را نیز گویش دماوندی می دانند[5]. عده‌ای به اشتباه گویش دماوندی را به زبان تاتی مرتبط می‌دانند؛ در حالی که ساختمان زبان تاتی با دماوندی به ویژه از نظر دستوری کاملاً متفاوت است.[6]

گویش دماوندی
دماوندی
زبان بومی درایران
استان استان تهران شهرستان دماوند استان سمنان بخش ایوانکی
منطقهالبرز جنوبی
گویش‌ها
دماوندی
ایوانکی
الفبای فارسی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹–

به گفتهٔ حبیب برجیان در دامنه جنوبی رشته کوه البرز طیف وسیعی از لهجه‌های ترکیبی وجود دارند که می‌توانند به دو گروه تقسیم شوند: گروه نخست گویش‌های طبری هستند که تحت تأثیر زبان فارسی هستند که اصطلاحاً به آن گویش تبروید گفته می‌شود و گروه دوم گویش‌های فارسی هستند که تحت تأثیر زبان طبری هستند و به نوعی مرز انتقال دو زبان طبری و فارسی محسوب می‌شوند که اصطلاحاً به آن گویش فارسی طبری گفته می‌شود. در گویش‌های فارسی-مازندرانی یک واگرایی در واژگان فارسی دیده می‌شود که با لهجه تهرانی تلفظ می‌شوند و از نظر ریخت‌شناسی بسیار شبیه به گویش تهرانی هستند ولیکن از نظر فعلی تحت تأثیر زبان مازندرانی هستند و دراین گویش‌ها افعال مازندرانی در غالب فارسی صرف می‌شود. باوجود نزدیکی بین گویش‌های فارسی-مازندرانی و فارسی، به علت وجود واژگان متفاوت و استفاده از افعال مازندرانی درک متقابل بین گویشوران این دو زبان به شدت پایین می‌باشد و پژوهشگرانی همچون صادق کیا از زبان طبری برای فهم این گونه گویش‌ها بهره جسته‌اند.[7] دانشنامه ایرانیکا درباب زبان منطقه قصران آورده‌است که باید به دو بخش باید تقسیم شود. زبان بومیان شمال و شمال شرق منطقه بخش درونی قصران نزدیکی بسیار زیادی به زبان مازندرانی دارد. گویش منطقه جنوبی از اوشان در مرکز تا جاجرود و تجریش در جنوب شمیران گونه ای از گویش‌های فارسی-مازندرانی است و ویژگی‌های زبان‌های کاسپین را دارد[8][9] در سال‌های دور آن دسته از بومیان تهران که در محدوده ونک و شمیران سکونت داشتند به دلیل مجاورت با استان مازندران لهجه مازندرانی داشتند. والنتین ژوکوفسکی خاورشناس و زبان‌شناس روس اواخر قرن ۱۹ میلادی در سفری که به ایران داشت در حوالی شمیران با گویش تجریشی آشنا شده و در آثارش به این گویش اشاره می‌کند؛ گویشی که شباهت بسیاری با گویش مازندرانی دارد. تا امروز در محدوده‌هایی از جمله سرآسیاب دولاب، شاه عبدالعظیم و… هنوز هم افرادی با لهجه شمرانی صحبت کنند؛ لهجه‌ای که ملایم شده گویش مازنی است[10]. گیتی دیهیم در کتاب بررسی خرده‌گویش‌های منطقهٔ قصران به انضمام واژه‌نامهٔ قصرانی آورده‌است: البته زبان رایج در لالان مانند اوشان، فشم، میگون و لواسان، کاملاً تاتی نیست و زبان مازندرانی بسیار در آن نفوذ یافته‌است. گویش مردم لالان به گویش روستاهای امامه، زایگان، آبنیک، گرمابدر، میگون و شمشک در قصران بسیار نزدیک است. نفوذ مازندرانی در زبان تاتی قصران به این دلیل است که قصران در گذشته تحت حاکمیت طبرستان قرار داشته اما در تقسیمات کشوری معاصر جزو استان تهران محسوب می‌شود.[11]حسین کریمان در جلد دوم کتاب قصران کوهسران آورده‌است :منطقه قصران باستانی شامل مناطق اوشان، فشم، شمشک، گاجره و روستاهای کوهپایه‌ای توچلال تا مناطق غربی رودخانه جاجرود. زبان عمومی مردم قصران لهجه‌ای از زبان باستانی پهلوی است که زبان طبری یا مازندرانی، که از ریشهٔ زبان‌های دیرین ایرانی است، و عربی و اندکی ترکی، بدان درآمیخته و از زبان دری نیز در قرون اسلامی تأثیر یافته‌است، و هر چه از ری به مازندران نزدیک تر شوند بر میزان لهجهٔ مازندرانی به همان نسبت افزوده می‌شود، چنان‌که در لهجهٔ میگون و شهرستانک و لالان و زایگان و روته و گرمابدر و شمشک و دربندسر لهجهٔ مازندرانی غلبه دارد.[12]

گویش دماوندی یا تاتی

دکتر مهدی علمداری در صفحات ۴۱ تا ۴۹ کتاب گویش دماوندی به گویش دماوندی و عوامل مؤثر بر آن می پردارد و در صفحه ۵۰ به نتیجه‌گیری می‌پردازد. به گفتهٔ مهدی علمداری نویسنده کتاب گویش دماوندی: بعضی از پژوهشگران گویش دماوندی را «تاتی» نامیده‌اند. زبان تاتی در شمار زبان‌های ایرانی جنوب غربی است و هرچند بین بعضی از لهجه‌های تاتی و دماوندی مشابهت‌هایی دیده می‌شود، نمی‌توان این گویش را تاتی دانست؛ زیرا از نظر دستوری و خصوصیات نحوی، تفاوت زیادی میان آن دو وجوددارد. لفظ تاتی گاه به لهجه‌های دیگر به جز زبان تاتی نیز اطلاق شده‌است. به‌طور کلی، چون گویش‌ها و لهجه‌های فارسی از اصل واحدی منشعب شده‌اند، به یقین بین واژه‌ها و قواعد دستوری آنها شباهت‌هایی وجود دارد؛ اما میزان این تشابهات بین گویش دماوندی و گویش‌های تهرانی قدیم و مازندرانی و شمال تهران بیشتراست.[13]

تردید نیست که در اثر نزدیکی جغرافیایی و تماس مناطق با یکدیگر، هر منطقه ای برخی از خصوصیات زبانی و آداب و رسوم منطقه دیگر را کسب کرده‌است. اگرچه نمی‌توان این پیوندها را صرفاً معلول رابطه مستمر بین این گویش‌ها دانست، اما می‌توان رد پایی از خصوصیات این گویش به دست آورد تا در تحلیل‌های دقیق و علمی زبان شناسان از آنها استفاده شود. از آنجا که تفاوت این گویش با گونه‌های دیگر آن در روستاها و بخش‌های دماوند و همچنین با گویش‌های شمیرانات و دیگر نقاط شمالی تهران بسیار اندک است، بیشتر خصوصیات این گویش در مورد آنها نیز صادق است. در شمال شهر دماوند، به فاصله دو یا سه کیلومتر از مرکز شهر، گویش مازندرانی رایج است؛ اما درجنوب شهر تا شعاع ۳۰ کیلومتری لهجه‌های گویش دماوندی رواج دارد.[14]

گویش مازندرانی دماوند

مردم دماوند در محلات شمالی شهر دماوند از شمال شهر تا سه کیلومتری مرکز شهر به گویش طبری دماوندی که گویشی از زبان مازندرانی است صحبت می‌کنند.[15] محلات مازندرانی زبان دماوند شامل: اوره، احمدآباد، دشت مشا، دشتبان، دشتک، دشتمزار و چشمه‌علا می‌شود.[16]

محدوده جغرافیایی

گویش دماوندی گویش بومیان شهر دماوند و روستاهای شرقی و جنوبی شهرستان دماوند می‌باشد این گویش در برخی روستاهای غربی فیروزکوه و همچنین این گویش زبان بومیان شهر ایوانکی استان سمنان و برخی روستاهای غربی گرمسار گویش می‌باشد. [17] گویش دماوندی در نواحی زیر گویش می‌شود:

  1. استان تهران: شهر دماوند و آبادی‌های شرقی و جنوبی شهرستان دماوند و برخی روستاهای غربی شهرستان فیروزکوه.
  2. استان سمنان: بخش ایوانکی و تمامی آبادی‌های شهرستان ایوانکی و آبادی‌های غربی بخش مرکزی گرمسار.

دستور زبان

ضمایر

در گویش دماوند ضمیر سه حالت دارد: فاعلی، مفعولی و ملکی.[18]

ضمیر۱ مفرد۲ مفرد۳ مفرد۱ جمع۲ جمع۳ جمع
فاعلی، دماوندیmantuumâšomâunâhâ
مفعولی، دماوندیmanatorauramârašomaraunâhâra
ملکی، ذماوندیmtšmuntunšun

شناسه

در گویش دماوند شناسه‌ها به صورت زیر در آخر فعل می‌آیند:

گذشته۱ مفرد۲ مفرد۳ مفرد۱ جمع۲ جمع۳ جمع
شناسه پس از همخوان (صامت)ami∅iminan
شناسه پس از واکه (حرف صدادار) فعل حالmyeymynn
شناسه پس از واکه (حرف صدادار) فعل گذشتهmy∅ymynn
شناسه پس از واکه (ی)amey∅eymeynan

صرف فعل

در جدول زیر فعل آوردن (biowrdan) بر اساس گویش دماوند در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.[19]

زمان/شخص۱ مفرد۲ مفرد۳ مفرد۱ جمع۲ جمع۳ جمع
حال التزامیbiowrambiowribiowrebiowrimbiowrinbiowran
حال سادهmiowrammiowrimiowremiowrimmiowrinmiowran
حال در حال انجامdaram-miowramdari-miowridare-miowredarim-miowrimdarin-miowrindaran-miowran
گذشته سادهbiowrdambiowrdibiowrdebiowrdimbiowrdinbiowrdan
گذشته استمراریmiowrdammiowrdimiowrdemiowrdimmiowrdinmiowrdan
گذشته در حال انجامdâštam-miowrdamdâšti-miowrdidâšt-miowrdedâštim-miowrdimdâštin-miowrdindâštan-miowrdan
گذشته کاملbiowrda bambiowrda bibiowrda bobiowrda bimbiowrda binbiowrda ban

جستارهای وابسته

منابع
  1. علمداری، مهدی (۱۳۸۴). گویش دماوندی. نشر فیض کاشانی. ص. ۴۱.
  2. BORJIAN, HABIB (2013). ""Perso-Tabaric Dialects in the Language Transition Zone Bordering Mazandaran"". Studia Iranica: 195.
  3. الهه گل بستان، نظام صرف فعلی در گویش آهاری، ۱۲۱.
  4. Dialect: Damavandi, glottolog. , “Perso-Tabaric” ,
  5. علمداری، مهدی. «گویش دماوندی». دماوند نامه. دریافت‌شده در ۲ آوریل ۲۰۲۱.
  6. http://damavandamarezust.ir/علمداری-گویش-دماوندی-برای-نسل-جدید-ک
  7. حبیب برجیان، گویشهای پارسی-تبری در منطقه انتقال زبان با مرز مازندران، ۱۹۶.
  8. the region can be divided into two linguistic zones: (1) The vernaculars of the north and southeast of Inner Qaṣrān show high degrees of affinity with Ṭabari (Māzandarāni) but with a substantial blend of Persian vocabulary and grammar; they are thus coined as ‘Ṭabaroid’ (Borjian, 1913b). (2) The southern dialects, from Ušān in the middle course of the Upper Jājrud southward to Tajriš in Šemirān, are given the appellation ‘Perso-Tabaric’ on the grounds that they are akin to Persian, while carrying a thick Caspian stratum, Giti Deyhim and EIr. , “QAṢRĀN,” Encyclopædia Iranica, online edition
  9. دیهیم گیتی، کتاب «بررسی خرده‌گویش‌های منطقه قصران»، ۱۳۸۴، چاپ اول، نشر فرهنگستان زبان و ادب فارسی، فصل قصران خارج: داستان تجریشی {{صفحه؟}}
  10. «بررسی لهجه تهرانی در گفتگو با پژوهشگران تاریخ پایتخت و زبان‌شناسان». همشهری آنلاین.
  11. دیهیم گیتی، کتاب «بررسی خرده‌گویش‌های منطقه قصران»، ۱۳۸۴، چاپ اول، نشر فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
  12. کریمان، حسین (۱۳۸۶). قصران (کوهسران). تهران: وزیری (کالینگور). ص. جلد دوم صفحه ۷۵۸. شابک ۹۷۸۹۶۴۵۲۸۱۰۱۲.
  13. علمداری، مهدی (۱۳۸۴). گویش دماوندی. نشر فیض کاشانی. ص. ۴۱.
  14. دماوند نامه، گویش دماوندی.
  15. دماوند نامه، زبان و فرهنگ مازندرانی در کوهپایه‌های دماوند.
  16. علمداری، مهدی (۱۳۸۴). گویش دماوندی. نشر فیض کاشانی. ص. ۱۵.
  17. BORJIAN, HABIB (2013). ""Perso-Tabaric Dialects in the Language Transition Zone Bordering Mazandaran"" (PDF). Studia Iranica: 198.
  18. BORJIAN, HABIB (2013). ""Perso-Tabaric Dialects in the Language Transition Zone Bordering Mazandaran"" (PDF). Studia Iranica: 204.
  19. BORJIAN, HABIB (2013). ""Perso-Tabaric Dialects in the Language Transition Zone Bordering Mazandaran"" (PDF). Studia Iranica: 214.

پیوند به بیرون
معنای مازندران را در ویکی‌واژه، واژه‌نامهٔ آزاد، ببینید.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.