دین ودائی
دین ودائی یا ودیسم، دین آریاییهایی بود که در حدود ۱٬۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح از سرزمین ایران کنونی[1] به سرزمین هند مهاجرت کردند. این دین از قدیمیترین ادیان شناخته شده جهان است. در هندوستان قدیمیترین دینی است که از آن نوشتار به جای مانده است و آن را مبدأ هندوئیسم میدانند. اطلاعات ما از این دین ناشی از متون باقیمانده و همچنین بعضی آداب مذهبی وارد شده در قالب هندوئیسم مدرن است.[1]
ریشهٔ نام ودیک از وداها (vedas) است که نسخ مقدس دین ودیک محسوب میشوند.
متون ودیک
تنها متنون باقیمانده از دین ودیک وداها هستند. وداها در دورهای هزار ساله از حدود قرنهای ۱۵ تا ۵ قبل از میلاد نگاشته شدهاند.[1] مهمترین آنها قدیمیترینشان است و به زبان سانسکریت قدیم نگاشته شدهاند.
مجموعههای (Samhitās) ودیک
چهار مجموعه اصلی از وداها وجود دارد:
- ریگودا (RegVeda Samhitā)، یا ودای شعرها قدیمیترین آنها بوده[2] و شامل هزار سرود خطاب به خداهای ودیک است. تنظیم این اشعار برای خانوادههای کاهن آریایی که وظیفه حفاظت آنها را بر عهده داشتند بودهاست. (ترجمه انگلیسی ریگودا)
- ساماوِدا (Sāma Veda Samhitā)، یا ودای آوازها؛ که شامل اشعاری که کاملاً از رگودنا برداشته شده و همراه با نشانهگذاری موسیقایی تنظیم شده بود، بهطوریکه برای خواندن سرودهای مذهبی به کار رود. (ترجمه انگلیسی ساماوِدنا)
- یاجورودا (Yajur Veda Samhita)، یا ودای فرمولهای قربانی. این ودا در مورد آیینهای قربانی کردن این دین نوشته شده بود. (ترجمه انگلیسی یاجور ودا)
سه مورد فوق متون ارتودکس آریایی را تشکیل میدهند.
- آثارواودا (Atharva Veda)، این ودا در قرنهای بعدی وارد متون مقدس آریایی گشت. شامل اشعار و وردهایی است که بهطور کلی دو دسته مفید یا آسیبرسان را دارند. در دسته مفید وردها و اشعاری برای منظورهایی از قبیل شفای بیماری و به دست آوردن عشق وجود دارد و در دسته مضر جادوها و فرمولهایی برای آسیبرسانی به دیگران. در این ودا دانش عهد باستان در زمینه ستارهشناسی، آیینهایی مذهبی، پزشکی، جنگ و تفکرات فلسفی وجود دارد. بسیاری از دعاها و آیینهای موجود در آن از منابع غیر آریایی یا پیش آریایی است؛ که علت عدم پذیرش این ودا توسط کاهنان آریایی را وجود این چنین بحثهای پزشکی و ستارهشناسی موجود در آن میدانند.[3]
این متون بعدها در عصر براهماناس (۸۰۰ تا ۶۰۰ قبل میلاد) توسط توضیحاتی ضمیمه گشتند (اوپانیشاد) که اهمیت و کاربرد این اشعار و مراسم را توضیح میداد. در نهایت با تبدیل وداییسم به هندوییسم در قرون ۶ تا ۲ قبل میلاد وداها تبدیل به مقدسترین متون هندو شد؛ که به آنها سروتی Sruti گفته میشود، متونی که خدایان آشکار کردهاند. در مقایسه متون هندو که بعدها نگاشته شدند سمریتی Smriti نام داده شدند، متونی که توسط حافظه انسان حفظ و نگاشته شده. در هندوئیسم معاصر این متون به استثنای بعضی قسمتی کمتر شناخته شدهاست.[1]
آیین ودیک
دین ودیک از ادیان چند خدایی است و خداهایی دارد که اکثر آنها مذکر و در ارتباط با وقایع آسمانی هستند. آیین پرستش این خدایان تنها در اختیار کاهنانی بود که براهما نام داشتند. این مراسم شامل اجرای اشعار ریگودا، قربانی حیوانات و نوشیدن نوشیدنی مقدسی که با خون این حیوانات آلوده میشد و سوماً (Soma) نام داشت بود. در این مراسم خوراکها تقدیم به آتش مقدس که خود نقش یکی از خدایان را داشت میشد.
خدایان ودیک
با توجه به اینکه بسیاری از این خدایان، خدایان باستانی آریاییان بودهاند برابرهای این خدایان در میان خدایان باستانی ایرانیان و یونانیان نیز وجود دارد که گاه حتی از دیدگاه زبانشناسی نیز همریشه میباشند.
علاوه بر این دو که بزرگترین و مقدسترین خدایگان بودند در رگ ودنا موجودات دیگری نیز مورد پرستش هستند:
- سوریا (Sūrya) یا خورشید
- دیاس پیتر (Dyaus-pitr) یا خدای بهشت
- وایو (Vāyu) یا باد
- وارونا (Varuna) یا خدای آبها
- سوماً (Soma)، نام یک گیاه و نوشیدنی مقدسی که آن درست میشد.
اگر چه اکثریت سرودها و دعاها خطاب به خدایان مذکر است اما در رگودنا چند موجود مؤنث نیز مورد پرستشاند:
- اوسای (Usas)، طلوع
- راتری (Rātrī)، شب
- پریثیوی (Prthivī)، زمین
تشریفات دینی
پرستشگران دین ویدیک برای برآورده شدن خواستههای خود قربانی تقدیم خدیان میکردند. این مردم باور داشتند که این قربانی در صورتی مورد قبول بیشتر خدایان قرار میگیرد که همراه با اجرای اشعار و سرودهایی در وصف خدا باشد. این عامل به وجود آمدن وداها شد. مراسم قربانی به خرج شخص خاصی انجام میشد که قربانیکننده (yajamāna) نام داشت. این مراسم در دورههای اولیه بسیار ساده بود و به معبد یا تصاویر نیاز نداشت. مراسم روی یک قربانگاه (vedi) انجام میشد، که یک سکوی چهار ضلعی بود. برپا داشتن آتش (agnyādheya) یک جزء ضروری برای اجرای هر مراسم عمومی بزرگ بود.
پیشرفت و زوال
در طی قرنها آیین ودیک و تشریفات مذهبی پیچیدهتر شدند. تا آنجه که تنها راهبان سطح بالا توان اجرای مراسم به نحو مقوبل را داشتند. از طرفی باور مردم ودیک بر این بود که کوچکترین اشتباه در اجرای مراسم میتواند موجب خشم خدایان و نازل شدن بلا شود. در واکنش به این تمرکز روی مراسم، تفکر ویک به سمت خیال و فلسفی شدن پیش رفت که آن را از لحاظ کیفیت لطیف و دقیق ساخت. بیشتر این تفکرات رو به سمت ایجاد هارمونی بین عالم کوچک و عالم بزرگ (MACROCOSM & MICROCOSM)شد که هدف نهایی را رسیدن به یک واحد همهگیر تعیین نمود. در نهایت این دوره منجر به پیدایش مفهوم براهما که یک نوع اصول هدایتکننده یا روح جهانی است شد. در نهایت عصاره تفکر هندوئیسم که تعادل میان براهما و آتمان (روح فردی) است شکل گرفت. در قرن ۶ قبل میلاد مفاهیمی همچون تناسخ، کارما و رهایی از این چرخه با توصل به مدیتیشن به جای قربانی کردن پایان عصر ودیک را دربرداشت. میراث ودیک در دین هندوئیسم مدرن وارد شدهاست. شامل طبقهبندیهای اجتماعی، آیینهای قربانی و همچنین نام برخی خدایان و موجودات مقدس.[1]
ارتباط دین ودیک با دین زردشت
دین ایرانیان قبل از دین مزدیسنا دین ودیک قدیم بودهاست و سالها پس از فراگیر شدن دین زرتشت در ایران باقیماندههایی از پیروان دین ودیک در ایران وجود داشتهاند بهطوریکه در کتیبه دایوای (daiva) خشایارشا (پادشاهی: ۴۸۶–۴۶۵ قبل میلاد) از شورش این پرستش گران در غرب ایران نام برده شدهاست.[4]
منابع
- «Vedic religion." Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica, 2008.
- Jamison & Witzel.VEDIC HINDUISM.1992.
- Hillary Rodrigues , Introducing Hinduism. Routledge.1st ed. 2006. ch.2.
- Subhash Kak. The Vedic Religion in Ancient Iran and Zarathushtra. 2003
- Hillary Rodrigues, Introducing Hinduism. Routledge.1st ed. 2006. ch.۲.
- Jamison & Witzel.VEDIC HINDUISM.۱۹۹۲.