فاطمه معصومه

فاطمه معصومه (۱ ذی‌القعده ۱۷۳ – ۱۰ ربیع‌الثانی ۲۰۱ ه‍.ق) دختر موسی بن جعفر، هفتمین امام شیعیان و نجمه خاتون است. نام اصلی وی فاطمه است ولی به معصومه ملقب است. وی در دوران حکومت عباسیان و در خلافت هارون الرشید، امین و مأمون زندگی می‌کرد. برادر وی، پس از انتصاب به ولایتعهدی مأمون، از مدینه به مرو رفت و این فراق سبب شد تا فاطمه معصومه پس از یک سال، به سمت برادر خویش علی بن موسی الرضا عزم مرو نماید. برخی معتقدند که علی بن موسی الرضا طی نامه‌ای از فاطمه معصومه خواست تا به مرو عزیمت کند. کاروان فاطمه معصومه که به همراهی فرزندان و نوادگان موسی کاظم شکل گرفته بود و عددش را ۲۳ نفر گزارش کرده‌اند، به سال ۲۰۱ ه.ق از مدینه حرکت کرد؛ تاریخ دقیقی برای خروج این کاروان ذکر نشده‌است، اما از آنجا که کاروان آنان در دهه آخر ماه ربیع‌الاول سال ۲۰۱ به شهر قم رسیده‌است و از آنجایی که فاصله مدینه تا قم، حدوداً ۲ ماهه طی می‌شود؛ احتمالاً کاروان در دهه آخر ماه محرم سال ۲۰۱ به سمت مرو در حرکت شدند. از وقایع صورت گرفته در فاصله کاروان از مدینه تا ساوه، هیچ گزارشی نقل نشده‌است، تنها برخی منابع به اتفاقات صورت گرفته در ساوه اشاره داشته‌اند. با رسیدن کاروان به ساوه، گویا عباسیان یا گروهی محارب، به کاروان حمله کرده و سبب کشته و زخمی شدن کاروانیان شدند. در این بین برخی دیگر همچون فاطمه معصومه و خواهران وی، مسموم شده بر اثر بیماری درگذشتند. فاطمه معصومه پس از وقایع ساوه، به سمت قم عزیمت کرده و هفده روز بعد، در قم از دنیا رفت. او از شخصیت‌های مورد احترام شیعیان و آرامگاه وی در شهر قم و کشور ایران سالانه پذیرای میلیون‌ها زائر است.

امامزاده
فاطمه معصومه
گنبد فاطمه معصومه در قم، ایران
نقشامامزاده، خواهر علی بن موسی الرضا، دختر موسی کاظم
نامفاطمه معصومه
زادروز۱ ذی القعده سال ۱۷۳ هجری قمری
زادگاهمدینه
درگذشت۱۰ ربیع‌الثانی سال ۲۰۱ هجری قمری
مدفنشهر قم کشور ایران
پدرموسی کاظم
مادرنجمه خاتون
طول عمر۲۸ سال

مشخصات

نام

ابن جوزی برای موسی کاظم، چهار دختر ذکر می‌کند که نام همگی آنان فاطمه بوده‌است. این چهار فاطمه به «فواطم اربعه» شناخته می‌شوند. فاطمه معصومه، بزرگترین این دختران بوده که به فاطمه کبری نام‌گذاری شده‌است.[1]

لقب

القابی که برای فاطمه بنت موسی کاظم نقل شده‌است عبارتنداز: «اخت الرضا، راضیه، مرضیه، معصومه، تقیه، نقیه، رشیده، طاهره، ستّی، حمیده و سیده»[2][3] مشهورترین القاب وی، معصومه است که علی بن موسی (برادرش) به او اعطاء کرده‌است؛ علی بن موسی در حدیثی گفته‌است: «هرکس معصومه را در قم زیارت کند، مانند کسی است که مرا زیارت کرده‌است».[4] کریمه اهل بیت یکی دیگر از القاب است که مرجع روایت آن به دیدار یکی از امامان شیعه توسط سید محمود مرعشی نجفی — پدر سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی — در خواب برمی‌گردد.[5][6] «ستی» نیز واژه‌ای عربی است که معنای آن بانو و خانم است و در تواریخ قم، فاطمه معصومه با عنوان «فاطمه ستی» خطاب شده‌است.[7]

پدر
نوشتار اصلی: موسی کاظم

پدر فاطمه معصومه، موسی کاظم امام هفتم شیعیان است که در مدینه می‌زیسته و بارها توسط حکومت‌های مختلف وقت، به حبس افتاده‌است. بنا به اعتقاد شیخ مفید، موسی کاظم ۳۷ فرزند از همسران متعدد داشته‌است. از میان فرزندان او ۱۸ دختر گزارش شده‌است که تنها فاطمه کبری (فاطمه معصومه) از میان دختران و علی بن موسی از میان پسران از اولاد مشترک موسی کاظم و نجمه خاتون می‌باشند. سرانجام وی توسط هارون الرشید برای آخرین بار به عراق آورده شد و در زندان مسموم شده و به قتل رسید.[8]

مادر
نوشتار اصلی: نجمه خاتون

نجمه خاتون مادر فاطمه معصومه، برده‌ای از مغرب یا شمال آفریقا بود که خریداری و آزاد شده بود، تا به ازدواج موسی کاظم دربیاید.[9] از آنجا که یکی از القاب او «خَیزُران مَرسِیَّه» گزارش شده، عده‌ای احتمال داده‌اند که وی اهل جزیره مارسی در جنوب فرانسه بوده‌است؛ و در مقابل از آنجا که وی به «شَقْرَاء نُوبِیَّه» نیز شهره است، برخی احتمال داده‌اند که او اصالتاً اهل شهر نوبه در شمال آفریقا هستند.[10] با ولادت فاطمه معصومه، — با فاصله ۲۵ ساله با برادرش علی بن موسی — که از وی به دنیا آمد، او بسیار مسرور شد. به عقیده شیعیان، با ولادت فاطمه معصومه، پیش‌گویی جعفر صادق دربارهٔ به دنیا آمدن دختری در منزل پسرش موسی کاظم که شیعیان با شفاعت او به بهشت می‌روند محقق شد.[11]

سرگذشت
شیعه
درگاه تشیع
عقاید
فروعنماز • روزه • خمس • زکات • حج • جهاد • امر به معروف • نهی از منکر • تولی • تبری
عقاید برجستهمهدویت: غیبت (غیبت صغرا، غیبت کبرا)، انتظار، ظهور و رجعت • بدا • شفاعت و توسل • تقیه • عصمت • مرجعیت، حوزه علمیه و تقلید • ولایت فقیه • متعه • شهادت ثالثه • جانشینی محمد • نظام حقوقی
شخصیت‌ها
چهارده معصوممحمد • علی • فاطمه • حسن • حسین • سجاد • باقر • صادق • کاظم • رضا • جواد (تقی) • هادی (نقی) • حسن (عسکری) • مهدی
صحابه محترم نزد شیعهسلمان فارسی • مقداد بن اسود • میثم تمار • ابوذر غفاری • عمار یاسر • بلال حبشی • جعفر بن ابی‌طالب • مالک اشتر • محمد بن ابوبکر • عقیل • عثمان بن حنیف • کمیل بن زیاد • اویس قرنی • ابوایوب انصاری • جابر بن عبدالله انصاری • ابن‌عباس • ابن مسعود • ابوطالب • حمزه • یاسر • عثمان بن مظعون • عبدالله بن جعفر • خباب بن ارت • اسامة بن زید • خزیمة بن ثابت • مصعب بن عمیر • مالک بن نویره • زید بن حارثه
زنان: فاطمه بنت اسد • حلیمه • زینب • ام کلثوم بنت علی • اسماء بنت عمیس • ام ایمن • صفیه بنت عبدالمطلب • سمیه
رجال و علماکشته‌شدگان کربلا • فهرست رجال حدیث شیعه • اصحاب اجماع • روحانیان شیعه • عالمان شیعه • مراجع تقلید
مکان‌های متبرک
مکه و مسجدالحرام • مدینه، مسجد النبی و بقیع • بیت‌المقدس و مسجدالاقصی • نجف، حرم علی بن ابی‌طالب و مسجد کوفه • کربلا و حرم حسین بن علی • کاظمین و حرم کاظمین • سامرا و حرم عسکریین • مشهد و حرم علی بن موسی الرضا
دمشق و زینبیه • قم و حرم فاطمه معصومه • شیراز و شاه‌چراغ • کاشمر و حمزه بن حمزه بن موسی بن جعفر امامزاده سید مرتضی و آرامگاه سید حسن مدرس • آستانه اشرفیه و سید جلال‌الدین اشرف • ری و حرم شاه عبدالعظیم
مسجد • امامزاده • حسینیه
روزهای مقدس
عید فطر • عید قربان (عید اضحی) • عید غدیر خم • محرّم (سوگواری محرم)، تاسوعا، عاشورا و اربعین) • عید مبعث • میلاد پیامبر • تولد ائمه • ایام فاطمیه
رویدادها
رویداد مباهله • رویداد غدیر خم • سقیفه بنی‌ساعده • فدک • رویداد خانه فاطمه زهرا • قتل عثمان • جنگ جمل • نبرد صفین • نبرد نهروان • واقعه کربلا • مؤتمر علماء بغداد • حدیث ثقلین • اصحاب کسا • آیه تطهیر •
کتاب‌ها
قرآن • نهج‌البلاغه • صحیفه سجادیه
کتب اربعه: الاستبصار • اصول کافی • تهذیب الاحکام • من لایحضره الفقیه
مصحف فاطمه • مصحف علی • رساله حقوق • اسرار آل محمد
وسائل‌الشیعه • بحارالانوار • الغدیر • مفاتیح‌الجنان
تفسیر مجمع‌البیان • تفسیر المیزان • کتب شیعه
شاخه‌ها
دوازده‌امامی (اثنی‌عشری) • اسماعیلیه • زیدیه • غلاه • واقفیه
منابع اجتهاد
کتاب (قرآن) • سنت (روایات پیامبر و ائمه) • عقل • اجماع

تولد

تاریخ تولد فاطمه معصومه به‌طور دقیق مشخص نیست؛ اما علی نمازی در کتاب مستدرک سفینه البحار تاریخ تولد وی را طبق اسناد به دست آمده، در روز ۱ ذیقعده سال ۱۷۳ قمری در شهر مدینه نوشته‌است. در مقابل فیض کاشانی در کتاب انجم فروزان خویش، به نقل از کتاب لواقح الانوار و کتاب نزهة الابرار فی النسب اولاد الائمة الاطهار سال ولادت فاطمه معصومه را ۱۸۳ می‌داند. اما از آنجا که موسی کاظم در ۲۵ رجب سال ۱۸۳ در زندان هارون کشته شد و کمترین زمان زندان وی چهار سال بوده‌است، این قول معقول به نظر نمی‌رسد و عمادزاده اصفهانی به صراحت تاریخ ولادتش را ۱۷۳ می‌داند.[12] برخی نیز تاریخ ۱۷۳ را قولی مجعول دانسته و آن را تضعیف کرده‌اند.[13] با این حال شخصی به نام جواد شاه‌عبدالعظیمی در مسافرت مکه و در کتابخانه شهر مدینه، در کتابی به نام «نزهه الابرار فی نسب اولاد الائمه الاطهار» و در کتاب «لواقح الانوار» تاریخ ولادت فاطمه معصومه را سال ۱۷۳ ه‍.ق و تاریخ وفاتش را ۲۰۱ ه‍.ق مشاهده و گزارش کرده‌است.[14]

کودکی

فاطمه معصومه وقتی به شش سالگی رسید، پدرش توسط هارون الرشید دستگیر و به عراق تبعید شد. با این اتفاق وی به خانه برادرش علی بن موسی در مدینه رفت و تا سال ۱۹۸ در آنجا بود. در ده سالگی با خبر وفات پدرش در عراق مواجه شد و به جهت سخت‌گیری حکومت از عزاداری منع شد.[15] یکی از وقایعی که در طول زندگانی فاطمه معصومه برای وی رخ‌داده بود، مساله حمله لشکریان هارون الرشید به فرماندهی جلودی به مدینه بود. این حمله به جهت مقابله با قیام محمد بن جعفر صادق در مدینه بود. پس از اینکه محمد بن جعفر اعلامِ قیام کرد، هارون سپاهی را روانهٔ مدینه، و دستورِ سرکوبِ قیام و کشتنِ محمد بن جعفر را صادر کرد. هارون به عیسی جَلّودی، فرمانده لشکر، دستور داد به خانه‌های علویان یورش بَرد و دارایی، لباس و زیورِ زنان را غارت کند، و حتّی یک جامه بر تنِ زنان باقی نگذارد. به‌گفتهٔ شیخ صدوق هنگامی‌که جلّودی به خانهٔ علی بن موسی الرّضا هجوم بُرد، علی بن موسی دستور داد همهٔ زنان در یک اتاق گرد آیند، و خود بر درِ اتاق ایستاد و از هجوم جلّودی به درونِ اتاق جلوگیری کرد و سوگند خورد تا خودش، اموالِ درونِ خانه و داراییِ زنان اعم از لباس و گوشواره و خلخال‌شان را بستاند و به جلّودی تحویل دهد. جلّودی این شرطِ علی بن موسی را پذیرفت و وی نیز چنین کرد.[16]

جدایی از برادر
نوشتار‌های اصلی: سفر علی بن موسی الرضا به مرو و ولایتعهدی علی بن موسی الرضا

فاطمه معصومه تا ۲۵ سالگی به همراه برادر در مدینه زندگی می‌نمود؛ تا آنکه مأمون به خلافت رسید. مأمون پس از شکست برادرش امین در جنگ آنان بر سر قدرت، با چالش‌های سیاسی و اجتماعی فراوانی مواجه بود؛ چاره‌ای که وی اندیشید، ولایتعهدی یکی از سادات علوی بود تا بتواند علاوه بر کنترل قیام علویان، جایگاه حکومت را احیاء کرده و به آن قداستی ببخشد.[17][18][19] برای این منظور، بهترین گزینه، علی بن موسی الرضا به عنوان رهبر علویان معرفی شد؛ به همین جهت با نامه‌نگاری‌های متعدد، وی را به مرو خواسته و مسئله خلافت و ولایتعهدی را به وی پیشنهاد داد که با مخالفت علی بن موسی مواجه شد.[20] اصرارها سبب شد تا علی بن موسی مجبور به پذیرش شده و به اجبار به سمت مرو حرکت نمود. قبل از خروج از مدینه، علی بن موسی به خانواده خویش توصیه نمود تا در فراغ و خروجش از شهر، عزاداری به پا کنند و این دیدار را آخرین ملاقات خویش با خاندانش بیان داشت.[21][22] علی بن موسی سرانجام در ۱۵ محرم سال ۲۰۰ هجری قمری از مدینه به قصد مرو خارج شد. بنابر گزارشاتی، علی بن موسی در طول مسیر مدینه تا مرو، نامه‌ای به خواهرش فاطمه معصومه نوشت و به غلام دستور داد هرچه سریع‌تر به مدینه رفته و نامه را به فاطمه معصومه برساند، وقتی نامه به فاطمه معصومه رسید، وی مهیا سفر شد.[23] اما در منابعی دیگر، از وجود و ابلاغ چنین نامه‌ای گزارشی مطرح نکرده و تنها به قصد ملاقات وی از برادرش را به عنوان هدف مورد اشاره قرار داده‌اند.[24]

سفر به ایران

مهاجرت سادات به سرزمین‌های اسلامی و غیر اسلامی، از جمله مهاجرت‌های شایع در دوران پسا اسلام است. مقصد این مهاجران، بیشتر عراق و خراسان در ایران بوده‌است. این مهاجرت‌ها از عصر امویان آغاز و تا دوران عباسیان و پس از آن نیز ادامه داشت. از علل این مهاجرت‌ها ظلم و ستم خلفای اموی و عباسی بر طالبیان و خصوصاً علویان و همین‌طور جذب سادات به عنوان نمایندگان اسلام در مناطق مختلف مطرح شده‌است. یکی دیگر از عواملی که سبب افزایش مهاجرت سادات و علویان به ایران و خصوصاً خراسان شد، ولایتعهدی علی بن موسی الرضا در مرو و تأسیس حکومت علویان در طبرستان می‌باشد.[25] انتخاب خراسان به عنوان مقصد به جهت موقعیت مناسب خراسان، دوری از عراق به عنوان مرکز خلافت، حضور علویان زیدیه و اسماعیلیه و گرایش به تشیع مردمان خراسان برای ساداتی که تحت نظارت حکومت بودند، گزینه مناسبی بود.[26] عوامل جذب خراسان برای شیعیان تا سال ۱۳۲ ه‍.ق ادامه داشت ولی با قتل عبیدالله الاعرج و پیگیری سیاست‌های ضد شیعی توسط حکومت و خصوصاً هارون الرشید؛ خراسان برای شیعیان جایگاه امنی محسوب نمی‌شد و مهاجرت به آنجا به شدت کاهش یافت. این موضوع تا زمان مهاجرت علی بن موسی الرضا به خراسان و ولایتعهدی وی، ادامه داشت. با ولایتعهدی علی بن موسی، برخی از سادات همراه وی و برخی دیگر به جهت قیام‌هایشان در شهرهای دیگر به خراسان منتقل شدند. برخی منابع مانند کنزل الانساب از مهاجرت‌های غیرواقعی و داستان‌گونه یاد کرده‌اند که به درخواست علی بن موسی رخ داده‌است؛ برای نمونه، این کتاب از کاروانی ۱۲ هزار نفری سادات به فرماندهی ابراهیم بن موسی کاظم یاد می‌کند که برای مهاجرت به خراسان به ری رسیده و با نیروهای خلیفه پیکار نمودند یا از کاروانی ۱۰ هزار نفری دیگری به فرماندهی احمد بن موسی کاظم یاد کرده که در شیراز به جنگ با حکومت پرداخته‌اند.[27]

آغاز حرکت

با رسیدن پیک علی بن موسی و دعوت از فاطمه معصومه به عزیمت به خراسان، فاطمه معصومه مهیا سفر شد.[28] در این سفر پنج تن از برادران فاطمه معصومه: فضل، جعفر، هادی، قاسم و زید و تعدادی از برادرزاده‌های و جمعی از غلامان و کنیزان وی را همراهی کردند.[29] از آنجا که برای موسی کاظم، فرزندی به نام هادی گزارش نشده‌است، احتمالاً نام این فرزند، هارون بوده که در تصحیف به هادی مبدل شده‌است. همین‌طور وجود زید که به زیدالنار شهره است در کاروان فاطمه معصومه امکان ندارد؛ چرا که وی به سبب قیامی که در بصره به راه انداخته بود، دستگیر و به مرو فرستاده شده بود.[30] علاوه بر برادران، زنانی نیز با وی همسفر بوده‌اند که عبارتند از دختران موسی کاظم به نام‌های: میمونه، فاطمه صغری و خدیجه خاتون و سلطان موصلیه، خادمه شخص فاطمه معصومه. همچنین منابع از یک خواهر دیگر که همراه دختران موسی کاظم همسفر بوده‌است یاد کرده‌اند اما نام وی را گزارش ننمودند.[31] جعفر مرتضی عاملی، تعداد افراد کاروان فاطمه معصومه را ۲۳ نفر گزارش می‌کند؛ اما برخی تعداد افراد را تا ۴۰۰ نفر نیز یاد کرده‌اند.[32]

در طول سفر

از مسیر دقیق کاروان فاطمه معصومه خبری در دسترسی نیست، اما با وجود برخی گزارش‌ها و تحلیل‌ها، مسیر حرکت کاروان از مدینه آغاز و از شهرهای بغداد و ساوه عبور و به قم منتهی شده‌است.[33] بر اساس یک تحلیل جغرافیایی، کاروان از مدینه حرکت کرده و از منزل‌های: «معدن نقره، قادسیه، کوفه و نجف، بغداد و کاظمین، نهروان، خانقین، قصرشیرین، حلوان، زبیدیه، شبدیز، قصر اللصوص، خنداد، همدان، بوزنجرد، طرزه، روذه، سونقین و ساوه» عبور کرده‌است.[34] فاطمه معصومه هنگامی که به شهر ساوه رسید، بیمار شد. در علت بیماری او آورده‌اند که وقتی کاروانیان به شهر ساوه رسیدند، عده‌ای راه را بر آنان بسته و در درگیری صورت گرفته تمام برادران و اکثر مردان کاروان را کشتند؛ این واقعه سبب شد تا فاطمه معصومه به شدت بیمار گردد. برخی نیز مدعی مسمومیت وی شده‌اند.[35] جعفر مرتضی عاملی در اینباره گزارش می‌کند که مأمورین نظامی مأمون، هارون بن موسی کاظم را که به همراه جمعی از برادران و خواهرانش (از جمله فاطمه معصومه) قصد عزیمت به خراسان داشت به قتل رساندند. البته وی به خوراندن سم نیز اشاره کرده‌است.[36] محمدباقر مجلسی و محدث قمی به نقل از کتاب تاریخ قدیم قم، داستان دیگری از شیوه رسیدن فاطمه معصومه به قم گزارش می‌دهند؛ بر اساس این گزاره، وقتی کاروانیان به ساوه رسیدند، فاطمه معصومه بیمار شد و از همراهان خود پرسید که تا قُم چقدر فاصله است؟ در پاسخ به او گفته شد که ۱۰ فرسخ راه باقی‌است. سپس دستور داد تا به قم عزیمت کنند.[37] با تغییر مسیر به سمت قم، کاروان از شهرهای تفرش و آشتیان نیز عبور کرده تا به قم رسیده‌است. وجود امام‌زادگانی بی واسطه از موسی کاظم در شهر تفرش، احتمال حضور این افراد در کاروان فاطمه معصومه را تقویت می‌کند. به احتمال قوی این افراد بر اثر حمله به کاروان یا مسمومیت در این شهر درگذشته‌اند.[38] مؤلف بحرالانساب ضمن اینکه علت بیماری فاطمه معصومه را مسموم شدن بر اثر زهر در ساوه ذکر می‌کند، مرگ «فاطمه صغری» خواهر فاطمه معصومه را قبل از وی و در روستایی از روستاهای آشتیان بیان می‌کند.[39] همین‌طور در طول مسیر ساوه به قم، امام‌زادگان دیگری چون امامزاده محمد فرزند موسی کاظم در خاورشهر تفرش، امامزاده هادی فرزند موسی کاظم در روستای جمزقان در دهستان قاهان از بخش خلجستان، امامزاده جعفر فرزند موسی کاظم در دهکده مصفای گیو از روستاهای دهستان دستگرد و امامزاده زکریا فرزند موسی کاظم در بخش خلجستان گزارش شده‌است. همین‌طور از وجود یک امامزاده دیگر به نام بقعه بی‌بی در مرکز شهر تفرش یاد شده‌است که دختر موسی کاظم است ولی نام و نشان وی، مخفی است. علاوه بر امامزادگان بلافصل، امامزادگانی با واسطه نیز گزارش شده از جمله: ابوالعلی مهدی بن محمد از نوادگان جعفر صادق، امامزاده احمد از احفاد موسی کاظم، قاسم بن حمزه بن موسی کاظم شهرهای تفرش و آشتیان.[40]

در شهر قم

در ۲۳ ربیع‌الاول سال ۲۰۱، کاروان فاطمه معصومه به شهر قم وارد شد.[41][42] در اینکه چرا فاطمه معصومه شهر قم را برای اقامت برگزید، برخی حضور مریدان و شیعیان پدرش موسی کاظم در شهر قم و کانون شیعیان بودن آنجا را دلیل این تصمیم معرفی کرده‌اند. برخی منابع نیز از درخواست و دعوت مردم قم یاد کرده‌اند.[43][44][45] جغرافیای جهان اسلام در دوران زندگانی فاطمه معصومه، از جهت طولی بین چین تا اقیانوس اطلس و از جهت عرضی، از جنوب آفریقا تا شمال ترکیه بود. جغرافیای تشیع در این دوران، مناطق مرکزی و شمال شرقی جغرافیای اسلام بود. از مناطق مهم که کانون شیعیان در این دوران بوده‌است می‌توان به مصر، بغداد، کوفه و بصره اشاره کرد. تشیع در ایران نیز پراکندگی بالایی داشت و در شهر قم تراکم بسیاری داشت به گونه‌ای که قم را تنها شهر شیعی جهان اسلام می‌دانستند. علی بن موسی الرضا نیز به عنوان رهبر شیعیان، از این پراکندگی، کمال استفاده را کرده و تا پیش از مهاجرت به خراسان، در محوریت مثلث قم، اهواز، همدان شروع به تربیت و تقویت شاگردانش نمود. به مرور زمان و با افزایش کمی و کیفی شاگردان شیعی علی بن موسی در ایران و خصوصاً در قم، شهر قم به مرکز شیعیان مبدل شد و لقب «حرم اهل بیت» را کسب کرد.[46] با حرکت کاروان فاطمه معصومه به سمت قم، پسران سعد اشعری که از شیعیان برجسته بودند و نیز دیگر بزرگان شهر قم که از موضوع حرکت فاطمه معصومه به قم باخبر شده بودند، از وی استقبال باشکوهی به عمل آوردند.[47] در روایتی صحیح آمده‌است که چون خبر حرکت فاطمه معصومه به سمت قم به اهالی قم رسید؛ آل سعد تصمیم گرفتند تا به سمت کاروان فاطمه معصومه در حرکت شوند. در این بین موسی بن خزرج شبانه از قم خارج شد و به کاروان رسید و زمام ناقه فاطمه معصومه را گرفته و به شهر قم و خانه خویش برد.[48] موسی بن خزرج، شتر فاطمه معصومه را وارد قم کرده و پس از زانو زدن شتر در محلی که امروزه به «میدان میر»[یادداشت 1] مشهور است، از دختر موسی کاظم در منزل خویش به مدت ۱۷ روز پذیرایی کرد. این منزل امروزه به نام «مدرسه ستیّه» در قم، محل زیارت علاقه‌مندان است.[49] گارسیا د سیلوا، در گزارش سفری که به قم داشته‌است، می‌نویسد که مردمان شهر قم و خصوصاً زنان آنان، به جهت خدمات یکی از زنان علوی مهاجر به این شهر همچون بنای بیمارستان و کاروانسرا، خود را مدیون آن زن دانسته و در سعی می‌نمودند در حیا و تقدس، خود را به او شبیه نمایند. هرچند گارسیا، نام این زن را لیلی و فرزند فاطمه زهرا و خواهر حسن و حسین دانسته است که به جهت ظلم حاکمان وقت از بغداد گریخته و به این شهر درآمده است؛ اما محقق سفرنامه او را فاطمه معصومه می‌داند که گارسیا به اشتباه به عنوان لیلی از او یاد کرده‌است.[50]

تاریخ وفات

سرانجام پس از گذشت ۱۷ روز تحمل بیماری، فاطمه معصومه در سن ۲۸ سالگی و در ۱۰ ربیع‌الثانی (و به نقلی ۱۲ ربیع‌الثانی) ۲۰۱ ه‍.ق در شهر قم درگذشت.[51] برخی منابع نیز هشتم ماه شعبان را روز وفات فاطمه معصومه گزارش‌کرده‌اند.[52] در زمان تولیت سید محمدباقر متولی‌باشی (متوفی ۱۳۵۹ قمری) بر حرم فاطمه معصومه، وی اعلام کرد که اگر کسی تاریخ ولادت یا وفات فاطمه معصومه را پیدا کند، دستور می‌دهم که در آن روزها بازار قم را تعطیل کنند. فردی که به دروغگویی معروف بوده ادعا می‌کند که در کتاب لواقح الانوار که در کتابخانهٔ مدینه موجود است، تاریخ ولادتش را سال ۱۷۳ ه.ق ذکر شده‌است. متولی‌باشی گفته وی را قبول نمی‌کند و می‌گوید: «من با متولی کتابخانه مدینه آشنا هستم؛ و از وی خواهم خواست که آن کتاب را بدهد و ما اینجا چاپ کنیم.» آن فرد به صرافت می‌افتد و بدین شکل دروغش آشکار می‌شود.[53][54] اما تاریخ ولادت او بعدها به دلیل آگاه نبودن مؤلف کتاب «مستدرک سفینه البحار» در آنجا آمده‌است. البته مؤلف با حساب کردن آنکه موسی بن جعفر در سال ۱۸۳ در زندان بوده‌اند به زعم خود این عدد را ناشی از اشتباه افواه دانسته و آن را ده سال عقب کشیده و در کتاب خود تاریخ تولد را روز ۱ ذیقعده سال ۱۷۳ قید کرده‌است.[55] ژان شاردن در توصیف فاطمه معصومه می‌نویسد: «چون خلفای بغداد شیعیان حضرت علی علیه السلام و همهٔ ائمهٔ اطهار را مورد شکنجه و آزار قرار می‌دادند، امام موسی کاظم پدر آن حضرت وی را به شهر قم انتقال داد. حضرت فاطمه طیّ مدت اقامت خود در این شهر بناهای بزرگی ساخت؛ و سرانجام در همین شهر جان به جان‌آفرین تسلیم کرد. شیعیان بر این اعتقادند که به اراده و مشیت باری‌تعالی آن حضرت پس از مرگ به آسمانها عروج کرده و در مرقدش چیزی نیست، و این بناهای عالی به یاد وی برپا شده‌است.»[56] این گزارش با سایر گزارش‌ها همخوانی ندارد؛ چرا که در تواریخ معتبر، از حرکت و ورود فاطمه معصومه به سال ۲۰۱ (پس از ۱۸ سال از وفات موسی کاظم) یاد شده‌است.[57][58][59] شبیه به گزارش شاردن را دالمانی نیز در سفرنامه خویش نقل کرده‌است؛ او می‌نویسد که فاطمه معصومه، از کربلا به قم آمد تا از آزار خلفاء عباسی محفوظ بماند.[60] جملی کارری نیز بانوی مدفون در قم را فاطمه دختر حسین بن علی می‌داند.[61]

علت وفات
عکس قدیمی از مرقد فاطمه معصومه مربوط به سالی بین۱۸۴۰–۱۹۳۳ میلادی

در علت وفات وی، منابع به بیماری اشاره کرده‌اند اما در علت این بیماری اختلاف است؛ برخی علت این بیماری را مسمومیت بر اثر زهری که در غذای او ریخته شده‌است و برخی زهری که توسط زنی اهل ساوه به وی خورانده شده‌است می‌دانند. منابعی نیز از بیماری وی بر اثر غم کشته شدن برادرانش بر اثر حمله به کاروان در شهر ساوه یاد کرده و برخی نیز علتی برای این بیماری ذکر نکرده‌اند.[62] جعفر مرتضی عاملی علت بیماری فاطمه معصومه و تغییر حرکت کاروان به سمت قم را، مسمومیت بر اثر زهر دانسته‌است اما شیوه مسمومیت را هجوم عباسیان به کاروان بیان می‌کند. گای لسترنج نیز در کتاب جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقیبه، مسمومیت فاطمه معصومه اشاره دارد ولی محل مسمومیت را شهر قم معرفی می‌کند. آنچه حمله نظامی به کاروان را تقویت می‌کند، وجود امام‌زادگانی است که فرزند بلافصل موسی بن جعفر بوده و مقبره آنها در شهر ساوه است. بر اساس آنچه علی‌اکبر تشید در مزار خود می‌نویسد، در ده کیلومتری شهرستان ساوه، امام‌زاده‌ای به نام هارون بن موسی کاظم وجود دارد که به دست عمال عباسی مجروح شده و به زمین‌های زراعی گریخته‌است، عمال عباسی پس از یافتن وی، او را به قتل رساندند. امامزاده دیگری نیز در شهر ساوه گزارش شده‌است که متعلق به اسحاق بن موسی کاظم است.[63][64]

دفن

پیکر او را در جایی که آن زمان به باغ بابلان مشهور بود به خاک سپردند که هم‌اکنون زیارتگاه مشهور به حرم فاطمه معصومه است. مالک باغ بابلان، موسی بن خزرج بود. برخی منابع نیز آنجا را قبرستان خصوصی آل سعد می‌دانند. آل سعد پس از آنکه سردابی را در باغ بابلان حفر کرده و جسد فاطمه معصومه را غسل و کفن نمودند، بر سر اینکه چه کسی وی را دفن کند اختلاف کردند؛ سرانجام اتفاق کردند که سیدی پرهیزکار به نام قادر این کار را انجام دهد. وقتی به سراغ او فرستادند، دو سوار ناشناس به نزد جنازه آمده، بر آن نماز خوانده و سپس دفنش کردند. اما از هویت این دو سوار خبری گزارش نشده‌است.[65][66][67][68]

نمایی از یکی از صحن‌های حرم فاطمه معصومه در قم

مدفن
ضریح فاطمه معصومه ساخته شده در ۱۳۴۸ شمسی
نوشتار اصلی: حرم فاطمه معصومه

پس از مراسم خاکسپاری، توسط موسی بن خزرج، سایبانی از بوریا بر قبر او ساخته شد که این سایبان تا زمانی که زینب دختر محمد بن علی جواد (امام نهم شیعه)، بر آن گنبدی بنا کرد، همچنان پابرجا بود.[69][70][71] چندی پس از دفن فاطمه معصومه و با فوت چند تن از دختران علوی، آنان نیز در کنار وی دفن گردیدند؛ از جمله: زینب، میمونه و بریهه (دختران موسی مبرقع)، میمونه و امّ محمد (دختران محمد تقی)، امّ اسحاق (کنیز محمد بن موسی مبرقع) و امّ حبیب (کنیز ابوعلی محمد بن احمد بن علی بن موسی الرضا).[72] قبه برجی شکلی که زینب دختر محمد تقی از آجر و سنگ و گچ بر فراز قبر فاطمه معصومه ساخته بود در اواسط قرن سوم هجری قمری تکمیل شده و به مرور زمان با دفن سایر زنان علوی، دو گنبد دیگر در کنار گنبد آجری بنا شد. این سه گنبد تا سال ۴۷۷ پابرجا بود. علاوه بر گنبد، ساخت و سازها در ساخت و تزئین مرقد نیز دوران‌های مختلفی را گذرانده‌است.[73]

دلایل عدم ازدواج

فاطمه معصومه تا آخر عمر، هیچگاه ازدواج نکرد؛ اما از آنجا که آموزه‌های اسلام دعوت به ازدواج نموده و از ترک این سنت، نهی کرده‌است و آن را قبیح شمرده، برای عدم ازدواج فاطمه معصومه توجیه‌هایی شمرده شده‌است از جمله:

نیافتن هم کفو برای ازدواج

از آنجا که خاندان ائمه شیعه از لحاظ نَسَب در بین مسلمانان جایگاه ویژه‌ای داشته و مورد احترام عمومی بودند، و از آنجا که فاطمه معصومه، فرزند بلافصل موسی کاظم بود، برخی این احتمال را مطرح کرده‌اند که برای او هم کفو و هم شأنی برای ازدواج یافت نشده و به همین جهت وی ازدواج خود را تا پیدا شدن گزینه‌ای مناسب، به تعویق انداخته‌است.[74][75] برخی منابع نیز تحلیل کرده‌اند که اکثر جوانان و مردان علویان، پیوسته تحت تعقیب حکومت عباسی بودند و بعضی مقتول و بقیه متواری و پنهان شدند؛ از این رو، هم کفوی برای فاطمه معصومه و سایر دختران موسی کاظم پیدا نشد.[76]

ترس از حکومت

با فضای اختناقی که در دوران حکومت هارون برقرار بود، کمتر کسی جرأت می‌نمود تا با دختران موسی کاظم ازدواج کرده و عواقب خطرناک این انتخاب را بپذیرید.[77]

دستور پدر

برخی منابع چون یعقوبی از دستور موسی کاظم به دخترانش مبنی بر ازدواج نکردن آنها خبر داده و این دستور پدر را سبب ازدواج نکردن دختران موسی کاظم می‌دانند؛ اما این مطلب با نقل قولی که از موسی کاظم مبنی بر سپردن امر ازدواج دختران به علی بن موسی الرضا، سازگاری نداشته و مخالف سنت اسلامی می‌باشد. بر اساس تحلیل برخی پژوهشگران، این دستور منع ازدواج برای دختران، احتمالاً به جهت مقابله با دستگاه حکومت عباسی و نوعی مبارزه اجتماعی بوده‌است.[78]

موقعیت علمی و احادیث صادره

فاطمه معصومه از جمله بانوانی والامقامی در تشیع است که از لحاظ علمی نیز مورد تکریم بوده‌است. وی از جمله معدود زنان مسلمان است که در سلسله روات شیعه مورد استناد قرار گرفته‌است.[79] محدث قمی در ذکر فضیلت دختران موسی کاظم، می‌نویسد: «بر حسب آنچه به ما رسیده افضل آنها، سیده جلیلهٔ معظمه، فاطمه بنت امام موسی (ع) معروف به حضرت معصومه است.»[80]

احادیث نقل شده از فاطمه معصومه

از فاطمه معصومه، حدیث و روایتی به صورت مستقیم از موسی کاظم و علی بن موسی نقل نشده و تنها چهار روایت وی از طریق فاطمه بنت علی بن موسی الرضا و بکر بن احمد قصری منعکس شده‌است که مفاهیم این احادیث عبارتند از:[81]

  • وصایت و امامت علی بن ابی‌طالب پس از محمد
  • تثبیت جایگاه غدیر در فرهنگ تشیع
  • هشدارهایی به شیعیان جهت فراموشی واقعه غدیر
  • تبین جایگاه علی بن ابی‌طالب نسبت به محمد
  • بیان اهمیت دوستی با خاندان اهل بیت

احادیث دربارهٔ فاطمه معصومه

«راستی که برای خدا حرمی است و آن مکه است و برای رسول خدا حرمی است و آن مدینه است و برای امیرالمؤمنین حرمی است و آن کوفه است و برای ما حرمی است و آن شهر قم است و به زودی زنی از اولاد من به نام فاطمه در آن سرزمین دفن می‌شود، پس هرکس او را زیارت کند، بهشت بر او واجب خواهد شد.»[یادداشت 2][82]

  • روزی جمعی از شیعیان وارد مدینه شدند تا سوالات خود را از موسی کاظم پرسیده و پاسخ دریافت کنند، اما موسی کاظم در مدینه حضور نداشت و فاطمه معصومه نامه سوالات آنها را دریافت کرده و پاسخ آنها را نوشته و به آنها داد. در راه بازگشت قوم و مراجعت از مدینه، در بین راه به موسی کاظم برخورد کرده و ماجرا را نقل کردند. موسی کاظم نامهٔ فاطمه معصومه را طلب کرد و پس از مطالعه و درست یافتن پاسخ‌ها سه مرتبه دربارهٔ او گفت: «پدرش به فدایش»[83]
  • علی بن موسی دربارهٔ زیارت مرقد او در قم گفته‌است: «هر کس او را در قم و از روی شناخت حقش زیارت کند، بهشت برای اوست.»[یادداشت 3]

زیارت
نوشتار اصلی: زیارت

زیارت در لغت به معنای میل و قصد چیزی یا کسی را کردن است و در فرهنگ شیعی به زیارت اهل قبور، اعم از چهارده معصوم و غیر آنان همچون امام‌زادگان، با حضور در محل دفن آنان به قصد گرامیداشت‌شان و سلام دادن بر آنان تحقق می‌یابد. همچنین در اصطلاح شیعی، به کلماتی که با آن چهارده‌معصوم یا امام‌زادگان زیارت می‌شوند، زیارت یا زیارت‌نامه گفته می‌شود؛ مانند زیارت عاشورا یا زیارتنامه جامعه کبیره. این زیارت برخی اوقات با آداب خاصی همراه است همچون غسل قبل از زیارت، خواندن دعا در هنگام غسل، پوشیدن لباس پاک و سفید، کوتاه برداشتن گام‌ها و… البته زیارت در فرهنگ شیعی، تنها به حضور فیزیکی در مکان مدفن خلاصه نشده و اصطلاح «زیارت از بعید» یا «زیارت از راه دور» نیز در اعتقادات اسلامی موضوعیت دارد.[84]

فضیلت

زیارت مرقد فاطمه معصومه در قم، مورد توجه شیعیان قرار گرفته و در اینباره تاکیدهایی در منابع شیعی مشاهده می‌شود. از جمله روایتی که از جعفر صادق، علی بن موسی و محمد الجواد دربارهٔ ثواب بهشت برای زیارت فاطمه معصومه ذکر کرده‌اند. همچنین از علی بن موسی منقول است که کسی که فاطمه معصومه را در قم زیارت کند، گویا مرا زیارت کرده‌است.[85][86]

زیارت‌نامه

محمدباقر مجلسی در بحارالانوار و به نقل از کتب زیارات، زیارت‌نامه‌ای برای فاطمه معصومه نقل می‌کند که علی بن موسی آن را برای سعد اشعری انشاء می‌کند. این زیات‌نامه با اذکار الهی (۳۴ مرتبه الله اکبر، ۳۳ مرتبه سبحان الله و ۳۳ مرتبه الحمدلله) آغاز می‌شود که در نوع زیارات، بی‌نظیر است.[87] یکی از ویژگی‌های منحصر بفرد زیارت فاطمه معصومه نسبت به سایر امام‌زادگان، مأثوره بودن زیارت‌نامه وی می‌باشد. این در حالیست که حتی آمنه (مادر پیامبر اسلام)، خدیجه (همسر پیامبر اسلام) و زینب (دختر علی بن ابی‌طالب) با وجود فضیلت و جایگاه ویژه‌ای که در بین شیعیان داشته‌اند، از جانب هیچ‌کدام از امامان شیعه زیارت‌نامه‌ای مستقل ندارند. به‌طور کلی سه زیارت‌نامه برای فاطمه معصومه منقول است که یکی از آنها سندی معتبر داشته و دو تای دیگر غیر مشهور می‌باشند.[88]

در هنر و ادبیات

شعر

شاعران بسیاری در مدح و منقبت و مرثیه فاطمه معصومه شعرها سروده‌اند؛ از مشهورترین آنها می‌توان به شاعران ذیل اشاره کرد: شوریده شیرازی، فتحعلی خان صبا، سید احمد هاتف اصفهانی، ملک الشعراء، سروش اصفهانی، احمد چگینی، ظهیر لاهیجی و محمدصادق ناطق.[89] همچنین از علماء و مراجع تقلید شیعه معاصر نیز، در مدح و مرثیه او اشعاری گزارش شده‌است؛ افرادی چون: لطف‌الله صافی گلپایگانی، حسین وحید خراسانی، محمدعلی اراکی، روح‌الله خمینی، علی صافی گلپایگانی، جواد محدثی، محمد محمدی اشتهاردی و محمدباقر ایروانی.[90] در گلوگاه ساق گنبد فاطمه معصومه، اشعاری از فتحعلی خان صبا به خط نستعلیق نقش بسته‌است. اشعار به شرح زیر است:[91]

آتش موسی عیان از سینه سیناستییا که زرّین بارگاه بضعه موساستی
بضعه موسی بن جعفر، فاطمه کز روی قدرخاک درگاهش عبیر طرّه حوراستی
نوگلی رنگین ز طُرف گلشن یاسین بودآیتی روشن به صدر نامه طاهاستی
پرتوی از آفتاب اصطفای مصطفیزُهره ای از آسمان عصمت زهراستی
صحن او را هست اقصی پایه عزّت چنانکز شرف مسجود سقف مسجد اقصاستی
پستی از صحن حریمش را به پاتاق حرمکین مکان عزّت و آن مسکن غبراستی

فتحعلی شاه قاجار نیز با تخلص «خاقان» در وصف فاطمه معصومه سروده‌است:[92]

خاقانم و یک جهان گناه آوردمدر حضرت معصومه پناه آوردم
مهر نبی و دخت علی را یا رببر درگه کبریا گواه آوردم
خاقانم و وامانده ز دیهیم و کلاهزاورنگ خلافت شده دستم کوتاه
اندر حرمت بمسکنت جسته پناهیا فاطمه اشفعی لنا عندلله

داستان

در زمینه داستان و رمان، می‌توان به کتاب «فصل فیروزه» اثر محبوبه زارع و با محور فاطمه معصومه اشاره کرد؛ داستان این کتاب دربارهٔ دختری به نام سیندخت است که عاشق پسری فیروزه‌تراش نیشابوری می‌شود؛ سیندخت مجبور می‌شود با کاروانی راهی مرو شود تا به دیدار علی بن موسی الرضا برود.[93] همچنین رمان «به سپیدی یک رؤیا» اثر فاطمه سلیمانی که فرازی از سفر فاطمه معصومه از مدینه تا قم است جزء این دسته آثار محسوب می‌شود.[94]

فیلم

در دیماه سال ۱۳۹۸، جواد افشار (کارگردان) به همراهی مجتبی امینی (تهیه‌کننده) خبر از آغاز پروژه ساخت فیلم سینمایی با موضوع سفر فاطمه معصومه به ایران را در رسانه‌ها مطرح کردند.[95] پیش از این جواد افشار از ساختن یک سریال با موضوع فاطمه معصومه خبر داده بود. به گزارش فارس این سریال قرار است روایتگر زندگانی فاطمه معصومه باشد که با درجه الف و به سفارش آستان مقدس حضرت معصومه و صدا و سیما تولید خواهد شد.[96]

کتاب‌شناسی

دربارهٔ زندگانی فاطمه معصومه و شرح احوالات او و همچنین شمارش و توضیح کرامات و معجزاتش؛ کتاب‌های مفصل و متعددی نگارش یافته که برخی از آنها عبارتند از: کتاب احوالات حضرت فاطمه معصومه علیها السلام تألیف محمدحسین مفلس (متوفی ۱۳۶۷ ه‍.ق) که از آن اثری در دست نیست. از دیگر آثار کتاب وسیلة المعصومیه است که اثری از حکیم میر ابوطالب (۱۳۷۱ ه‍.ق) می‌باشد؛ این اثر به عنوان اولین کتاب مستقل در زندگانی فاطمه معصومه مشهور است. از دیگر آثار در این باره می‌توان به کتاب حضرت معصومه و شهر قم اثر محمد حکیمی، کتاب زندگی حضرت معصومه علیها السلام اثر محمد محمدی اشتهاردی، کریمه اهل بیت علیهم السلام اثر علی‌اکبر مهدی‌پور، البدر المشعشع فی احال ذریة موسی المبرقع تألیف میرزاحسین نوری و تعزیه حضرت معصومه علیها السلام اثر سید حسین مدرسی طباطبایی اشاره کرد.[97][98] از کتاب‌هایی که به زندگانی فاطمه معصومه پرداخته‌است، کتاب سیدة عشّ آل محمد صلی اللّه علیه و آله است که توسط سید ابوالحسن هاشم تألیف شده‌است؛ این اثر دربردارنده زندگانی فاطمه معصومه اعم از ولادت، تربیت، القاب، مهاجرت و فضائل و مناقب وی است. این کتاب شامل اشعار عربی و زیارت‌نامه نیز می‌باشد. سید محمدباقر موحد ابطحی نیز کتابی را با عنوان فاطمه بنت الامام موسی بن جعفر علیه السلام تألیف کرده‌است که شامل احادیث مربوط به فضیلت شهر قم، زندگی، فضائل و وفات فاطمه معصومه می‌باشد. محمدهادی امینی نیز کتابی با عنوان فاطمة بنت الامام موسی الکاظم تهیه کرده و در آن به زندگانی فاطمه معصومه و کرامات و فضائل وی پرداخته‌است. کتاب دیگری که در این خصوص به رشته تحریر درآمده، کتاب انجم فروزان، اثری از عباس بن محمد فیض قمی (۱۳۹۲ ه‍.ق) است. این اثر در برگیرنده تاریخ امامزادگان و اماکن شهر قم بوده و از بهترین آثار پیرامون تحلیل زندگانی فاطمه معصومه محسوب می‌شود. کتاب تاریخ قم مختارالبلاد نوشته محمدحسین ناصرالشریعه که توسط علی دوانی به فارسی ترجمه شده‌است، از بهترین کتب در زمینه تاریخ قم است که تاریخ ورود فاطمه معصومه به قم را پوشش داده‌است. از کامل‌ترین و گسترده‌ترین کتب در زندگانی فاطمه معصومه، توسط علی‌اکبر مهدی‌پور به نام کریمه اهل بیت علیهم السلام است؛ این کتاب از شهر قم، شخصیت فاطمه معصومه، نام‌ها و لقب‌ها، احادیث، نسب و تاریخ تولد و وفات، احادیث فضیلت زیارت و آداب آن، هجرت به سوی ایران و قم، تاریخچه حرم، کرامت‌های فاطمه معصومه و تلالو فاطمه معصومه در ادب فارسی را شامل می‌شود.[99]

یادداشت‌ها
    1. میدان میر، محله‌ایست قدیمی که امروزه در شرق خیابان عمار یاسر و حدفاصل خیابان‌های چهارمردان و آذر در استان قم واقع است.
    2. به عربی: «اِنَّ لِلَّهِ حَرَماً وَ هُوَ مَکةُ وَ اِنَّ لِلرَّسُولِ حَرَماً وَ هُوَ مَدینَةُ وَ اِنَّ لأمیرَالْمُؤمِنینَ حَرَماً وَ هُوَ الْکوفَةُ وَ اِنَّ لَنا حَرَماً وَ هُوَ بَلْدَةِ قُمْ وَ سَتُدْفَنُ فیها اِمْرَأةٌ مِنْ اَوْلادی تُسَمَّی فاطِمَةُ فَمَنْ زارَها وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةَ.»
    3. به عربی: «مَنْ زارَها عارِفا بِحَقِّها فَلَهُ الْجَنَّهُ»

      پانویس
      1. اسحاقی، مهتاب اهل بیت، ۱۱.
      2. نائینی اردستانی، انوار المشعشعین، ۱:‎ ۲۱۱.
      3. محمدبیگی، فروغی از کوثر، ۳۳.
      4. اسحاقی، مهتاب اهل بیت، ۱۲.
      5. اسحاقی، مهتاب اهل بیت، ۱۲.
      6. مهدی‌پور، زندگانی کریمه اهل بیت، ۴۳.
      7. ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۶۵.
      8. اسحاقی، مهتاب اهل بیت، ۱۷.
      9. Donaldson et al, The Shi'ite Religion, 161–170.
      10. قائمی، در مکتب آل محمد، ۳۰.
      11. اسحاقی، مهتاب اهل بیت، ۱۸.
      12. اسحاقی، مهتاب اهل بیت، ۹.
      13. شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۲:‎ ۵۱۶.
      14. صدرایی، فاطمه معصومه و تاریخ قم، ۵.
      15. اسحاقی، مهتاب اهل بیت، ۱۸.
      16. فضل‌الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا، ۹۴.
      17. فضل‌الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا، ۱۰۷.
      18. اسحاقی، مهتاب اهل بیت، ۱۸.
      19. جعفریان، حیات فکری و سیاسی ائمه، ۴۳۵.
      20. مرتضوی، ولایت عهدی امام رضا علیه السلام، ۶۷.
      21. مرتضوی، ولایت عهدی امام رضا علیه السلام، ۶۷.
      22. شاکریان، ولایتعهدی امام رضا (ع)، علل و پیامدها، ۹.
      23. اسحاقی، مهتاب اهل بیت، ۱۸.
      24. قمی، منتهی الآمال، ۲:‎ ۳۳۸.
      25. رضایی، مهاجرت سادات به ایران، ۴۶ و ۴۷.
      26. رضایی، مهاجرت سادات به ایران، ۵۱.
      27. رضایی، مهاجرت سادات به ایران، ۵۵ و ۵۶.
      28. قمی، منتهی الآمال، ۲:‎ ۳۳۸.
      29. اسحاقی، مهتاب اهل بیت، ۲۰.
      30. جمعی از پژوهشگران، جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه، ۱۶.
      31. جمعی از پژوهشگران، با کاروان نور، ۲۰.
      32. مرتضی عاملی، الحیاة السیاسیة للإمام الرضا، ۴۲۸.
      33. جمعی از پژوهشگران، با کاروان نور، ۲۰.
      34. جمعی از پژوهشگران، با کاروان نور، ۱۱.
      35. اسحاقی، مهتاب اهل بیت، ۲۰.
      36. مرتضی عاملی، الحیاة السیاسیة للإمام الرضا، ۴۲۸.
      37. اسحاقی، مهتاب اهل بیت، ۲۲.
      38. جمعی از پژوهشگران، با کاروان نور، ۱۱.
      39. جمعی از پژوهشگران، با کاروان نور، ۱۱.
      40. جمعی از پژوهشگران، با کاروان نور، ۱۷.
      41. نظری، راهنمای زائر، ۴.
      42. خراسانی، منتخب التواریخ، ۴۹۰.
      43. جمعی از پژوهشگران، دانستنی‌های کریمه اهل بیت، ۴ و ۲۷.
      44. جمعی از پژوهشگران، دانشنامه امام کاظم، ۱:‎ ۳۳۸.
      45. قمی، منتهی الآمال، ۲:‎ ۳۳۸.
      46. رضایی، آیین برنامه سازی، ۱۵۳–۱۶۳.
      47. نظری، راهنمای زائر، ۴.
      48. ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۶۵.
      49. اسحاقی، مهتاب اهل بیت، ۲۱.
      50. سیلوا، سفرنامه دن گارسیا دسیلوا فیگوئروآ، ۲۵۰.
      51. محمدبیگی، فروغی از کوثر، ۳۳.
      52. حمیدی، عمه سادات، ۵۵.
      53. شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۲:‎ ۵۱۶.
      54. محلاتی، ریاحین الشریعه، ۵:‎ ۳۲.
      55. شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۲:‎ ۵۱۶.
      56. شاردن، سفرنامه شاردن، ۲:‎ ۵۲۶.
      57. جمعی از پژوهشگران، دانستنی‌های کریمه اهل بیت، ۴ و ۲۷.
      58. شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۲:‎ ۵۱۶.
      59. مرتضی عاملی، الحیاة السیاسیة للإمام الرضا، ۴۲۸.
      60. دالمانی، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ۸۵۲.
      61. جملی کارری، سفرنامه کارری، ۵۴.
      62. اسحاقی، مهتاب اهل بیت، ۲۴.
      63. جمعی از پژوهشگران، با کاروان نور، ۱۱.
      64. مرتضی عاملی، الحیاة السیاسیة للإمام الرضا، ۴۲۸.
      65. اسحاقی، مهتاب اهل بیت، ۲۴.
      66. ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۶۶.
      67. قمی، تاریخ قم، ۵۶۱.
      68. قمی، منتهی الآمال، ۲:‎ ۳۳۹.
      69. اسحاقی، مهتاب اهل بیت، ۲۴.
      70. قمی، منتهی الآمال، ۲:‎ ۳۳۹.
      71. خراسانی، منتخب التواریخ، ۴۹۰.
      72. امینی، گوهر قم، ۱۲۴.
      73. محمدبیگی، فروغی از کوثر، ۱۰۷–۱۱۰.
      74. اسحاقی، مهتاب اهل بیت، ۲۸.
      75. قمی، منتهی الآمال، ۲:‎ ۳۴۰.
      76. ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۹۵.
      77. اسحاقی، مهتاب اهل بیت، ۲۸.
      78. جمعی از پژوهشگران، با کاروان نور، ۱۷.
      79. جمعی از پژوهشگران، دانستنی‌های کریمه اهل بیت، ۲.
      80. جمعی از پژوهشگران، دانشنامه امام کاظم، ۱:‎ ۳۳۸.
      81. جمعی از پژوهشگران، با کاروان نور، ۱۷.
      82. اسحاقی، مهتاب اهل بیت، ۳۲.
      83. اسحاقی، مهتاب اهل بیت، ۳۲.
      84. هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه فارسی، ۴:‎ ۳۲۶–۳۳۰.
      85. اسحاقی، مهتاب اهل بیت، ۹۹–۱۰۴.
      86. جمعی از پژوهشگران، دانستنی‌های کریمه اهل بیت، ۴.
      87. اسحاقی، مهتاب اهل بیت، ۴۰.
      88. جمعی از پژوهشگران، دانستنی‌های کریمه اهل بیت، ۴.
      89. رک: حق‌گو، ستایشگران کوثر قم.
      90. رک: محمدبیگی، مشک فشان.
      91. محمدبیگی، فروغی از کوثر، ۱۰۷–۱۰۹.
      92. خراسانی، منتخب التواریخ، ۴۹۱.
      93. خبرگزاری دانشجو، نگاهی به رمان فصل فیروزه.
      94. مشرق، خرده‌شیشه‌های خواهر ناتنی حضرت معصومه.
      95. خبرآنلاین، فیلم سینمایی حضرت معصومه.
      96. سینماپرس، سریال حضرت معصومه.
      97. اسحاقی، مهتاب اهل بیت، ۲۶۸–۲۷۰.
      98. صدرایی، فاطمه معصومه و تاریخ قم، ۲۱.
      99. انصاری قمی، کتاب‌شناسی فاطمه معصومه، شماره ۲۲.

      پیوند به بیرون
      در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ فاطمه معصومه موجود است.
      مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به فاطمه معصومه در ویکی‌گفتاورد موجود است.

      منابع

      کتاب‌ها

      سایت

      انگلیسی
      • Donaldson, Dwight M (1933). The Shi'ite Religion: A History of Islam in Persia and Irak. BURLEIGH PRESS.
      This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.