تفرش

تَفرِش یا گبرش یکی از شهرهای استان مرکزی در ایران و مرکز شهرستان تفرش است. پس از حمله اعراب و تسلط آنان بر ایران این استان پهناور را عراق عجم می‌خواندند نظامی گنجوی شاعر نامدار ایران در وصف استان عراق ابیات زیادی سروده‌است.

تفرش
کشور ایران
استانمرکزی
شهرستانتفرش
بخشمرکزی
نام(های) پیشینگبرش - تبرس [طبرس] - تپرش
مردم
جمعیت۱۶،۴۹۳ نفر (۱۳۹۵)
تراکم جمعیت۵۹۲۳ (تراکم خالص) نفر بر کیلومتر مربع
جغرافیای طبیعی
مساحت۴/۱۶۳۳ کیلومتر مربع
اطلاعات شهری
شهردارهادی ابراهیمی فر[1]
ره‌آوردگردو و بادام
پیش‌شمارهٔ تلفن۰۸۶
وبگاهtafreshcity.ir
شناسهٔ ملی خودرو ایران ۵۷ (س)
کد آماری۱۱۰۴
تفرش

در دوران بعد از قاجار عراق به اراک تغییر نام پیدا کرده‌است. تفرش در شمال شرقی اراک واقع و در بین رشته کوه‌هایی محصور است و اب و هوایی بسیار مطبوع دارد. از روستاهای شهرستان تفرش می‌توان به کبوران، تراران، ناقوسان، بازرجان، فرک ، جفتان و رودبار اشاره کرد. شهر تفرش، مرکز شهرستان. در ارتفاع حدود ۱۹۷۳ متری، در ۹۰ کیلومتری شمال شرقی شهر اراک قرار دارد. [2]

دیرینگی این شهر به پیش از اسلام می‌رسد و اغلب نام نخستین آن را «گبرش» می‌دانند که از «گبر» به معنی زرتشتی می‌آید. در دوران بعد از ورود اسلام و حاکمیت اعراب و زبان عربی بر ایران تفرش، طبرس نیز گفته شده‌است.

روستاهای فم (فهم) و تَرخوران [در گذشته]، امروز محله‌های اصلی شهر تفرش را تشکیل می‌دهند.

میدان‌های اصلی شهر عبارتند از میدان امام خمینی، فم (باغ ملی)، میدان آزادی، میدان مطهری و میدان طبرسی (میدان قوری) میدان شهید رجایی . آرامگاه محمود حسابی، بقعهٔ شاهزاده احمد آرامگاه شاهزاده محمد (جد خامنه ایرهبر جمهوری اسلامی ایران) و دانشگاه آزاد تفرش، دانشگاه تفرش از نقاط شهر هستند.

آب انبار بلور تفرش
کوه علی خورنده

نام‌گذاری

به استناد از متون کهنی که از دوره هخامنشیان درباره منطقه تفرش و اطراف آن پیدا شده نام این منطقه به واسطه محلی برای نگهداری ارتش و پادگان های نظامی آنها به پادرگان که بعد از ورود اعراب به بازرجان تبدیل شده یاد شده است. ریشه نام تفرش برگرفته از واژه «گَبرِش» می‌باشد و به زرتشتیان (گبرها) نسب می‌هد.[3][4] نام تفرش در منابع گوناگون به صورت طیرس، طَبْرَش، طَبْرَس، طبرتو، تبرس، تبرش، تپرش نیز ذکر شده‌است.[2][5][6][7][8]

تقسیمات کشوری

به لحاظ تقسیمات کشوری، تفرش تا قبل از ۱۳۳۶ نام یکی از شهرستان های اراک در استان یکم (مرکزی) بود.[9] در ۱۳۳۶ ش، قسمتی از بخش فراهان به نام «فراهان بالا» از توابع شهرستان اراک، قسمتی از بخش خَلَجستان از توابع شهرستان قم (شامل دهستان‌های دستگرد، راهجرد و وَزوا)، شهرستان تفرش را تشکیل دادند. در ۱۳۳۷ ش، دهستان آشتیان یکی از بخش‌های شهرستان تفرش شد.[10] در ۱۳۵۶ ش، آشتیان شهرستانی مستقل، و تفرش شامل بخش‌های حومه و فراهان و دهستان رودبار در استان مرکزی شد. در ۱۳۵۸ ش، دَه آبادی از بخش فراهان تفرش جدا و جزو بخش مرکزی شهرستان آشتیان گردید.[11] در ۱۳۶۶ ش، در شهرستان تفرش هشت دهستان (کهندان[12][13], کبوران،روستای قدس، تراران،نقوسان،بازرجان،جفتان،فِشْک، رودبار، فرمهین) شامل شد. در ۱۳۶۹ ش، این شهرستان مشتمل بود بر بخش مرکزی به مرکزیت شهر تفرش شامل دهستان‌های کبوران و تراران و نقوسان و بازرجان و جفتان و رودبار، و بخش فراهان به مرکزیت آبادی فرمهین شامل دهستان‌های فرمهین و فشک.[14] در تقسیمات کشوری ۱۳۷۴ ش، دهستان‌های خرازان و کوه پناه نیز جزو این شهرستان ذکر شدند و تاکنون به همین صورت در تقسیمات کشوری باقی‌مانده‌اند.

گیتاشناسی

کوه‌ها

از کوه‌های مهم آن، کوه دوقلو دو برادران (بلندترین قله ح ۹۲۱، ۲ متر) و قرِه گُوزیل قَرِلان (بلندترین قله ح ۴۲۰، ۲ متر) است.[15] در این شهرستان غارهایی وجود دارد، از جمله: گاوخور/ گاوخُل (خل در اصطلاح محلی: سوراخ)، علی خورنده، و اَمْجَک. کوه‌های قشلاق (ارتفاع ح ۳۶۲، ۲ متر) و گندم کوه (ارتفاع ح ۱۵۶، ۲ متر) از شمال و منار (ارتفاع ح ۲۳۷، ۲ متر) و نقره کمر (ارتفاع ح ۳۷۹، ۳ متر) از جنوب شرقی شهر را احاطه کرده‌اند؛ از این‌رو تفرش را «چال تفرش» هم خوانده‌اند.[16]

در قسمت شمال شهر تفرش قله گندم کوه واقع شده‌است این کوه مخروطی شکل۲۱۵۶متر ارتفاع دارد و تقریباً از تمام نقاط شهر قابل رویت می‌باشد و بنا به گفته قدیمی هابه این علت گندم کوه نامیده می‌شود که اگر از فراز گردنه خرازان به این کوه و تپه مجاور آن نگاه کنید مشاهده می‌کنید که کوه گندم کوه مانند یک خرمن بزرگ گندم است و تپه‌های مجاور آن مانند انبوهی از خرمن و گندم‌های کوبیده نشده‌است.

دیگر کوه‌های معروف: دیمنار، کوه دایره‌ای علی خورنده که دو غار علی خورنده و گاوخور در آن است و این کوه دایره‌ای زیبا نماد شهر است که از همه جای شهر قابل رویت است،[17][18][19]

رود آب کمر در شهر جریان دارد. آب و هوای شهر نسبتاً سرد و خشک است. حداکثر دمای آن °۳۲ در تابستان‌ها و حداقل آن °۱۵- در زمستان‌ها می باشد.

یکی از جاذبه‌های طبیعی تفرش آب معدنی «چشمه آب گراو» است. این چشمه به فاصله ۵ کیلومتری تفرش میان دو روستای قدس و طراران واقع گردیده و دسترسی به آن آسان است. آب آن معدنی و دارای خواص درمانی است.


تأمین آب

سیستم آبیاری و هدایت آب، از دیرباز در این شهر به صورت قنات و آب انبار بوده و ویرآب‌های متعددی با توانایی مهندسی بالا، جهت مصارف شرب یا کشاورزی ساخته شده‌است.

در سال ۱۳۸۵ خورشیدی شهر تفرش ۵۰۵۰ فقره انشعاب آب و ۳۸۰۰ فقره انشعاب فاضلاب، یک باب تصفیه‌خانه فاضلاب با ظرفیت تصفیه ۲۰ لیتر در ثانیه داشت.[20]

حفر و استفاده از قنات برای تأمین آب شرب و کشاورزی از هنرهای منحصربه‌فرد ایرانیان از صدها سال گذشته می‌باشد که در جای جای این سرزمین پهناور وجود یک قنات موجب آبادانی و رونق کشاورزی آن منطقه می‌باشد تفرش هم از این قاعده مستثنا نبوده و وجود ده‌ها قنات کوچک و بزرگ از صدها سال پیش خود یکی از دلایل سرسبزی وزیبایی این دیار می‌باشد در اینجا به معرفی قناتهای معروف تفرش می‌پردازیم:


  • قنات بزرگ ششناو با آبدهی دایمی مربوط به دوره سلجوقیان که مظهر آن در داخل مسجد تاریخی ششناو می‌باشد قنات کنار برکه از ابتدای بهار تا اوایل تابستان سرسبزی و طراوت خاصی به منطقه زیبای کناربر می‌بخشد.
  • قنات استریه به موازات قنات کناربر در آنسوی رودخانه کناربر در کوهپایه کوه ورمنار به صورت فصلی جاری می‌باشد قنات جمال آباد به صورت دایمی در منطقه جمال آباد سهم عمده‌ای در آبیاری زمین‌های کشاورزی آنجا دارد.
  • قنات خرزنو در بالای پارک حکیم نظامی ضمن مصارف کشاورزی با داشتن چشم‌اندازهای زیبا در تمام فصول سال گردشگران زیادی از مناظر و آب قنات استفاده می‌کنند.
  • قنات کهریز کریان در۲۵کیلومتری غرب تفرش درتمامی ایام سال مسافران زیادی از چشمه و مناظر بسیار زیبای اطراف آن بهره‌مند می‌شوند.
  • قنات آسیابه در کنار رودخانه آسیابه قرار دارد و بخش بزرگی از زمین‌های کشاورزی منطقه را تحت پوشش جهت آبیاری قرار می‌دهد.


  • گندم کوه در تفرش
  • مقبره سید محمود حسابی


اقلیم

متوسط بارندگی بلند مدت سال زراعی تفرش در ۳۱۴ میلی متر می باشد . سال زراعی ۷۱-۷۰ با بیشترین مقدار بارندگی ۴۶۴ میلیمتر و سال زراعی ۷۶-۷۵ باکمترین مقدار بارندگی ۱۹۴ میلی متر ثبت و گزارش شده استمتوسط سالیانه دمای شهر تفرش ۱۳/۴ درجه سانتی گراد و ماه مرداد با میانگین۲۶/۶ درجه سانتی گراد گرمترین ماه و ماه بهمن با میانگین ۰/۹ درجه سانتی گراد سردترین ماه سال می باشد .

میانگین سالانه رطوبت شهر تفرش ۴۶ درصد می باشد که دی ماه بامیانگین ۶۵٪ مرطوبترین ماه و ماه تیر و مرداد با میانگین ۲۸٪ خشکترین ماه سال می باشد .

میانگین تبخیر سالانه ۱۹۸۲/۲ میلیمتر و بیشترین تبخیر ماهانه نیز در ماه مرداد ۴۰۹/۲ میلیمتر صورت میگیرد. طول دوره ی خشکی تفرش ۱۵۰ روز ، از اوایل خرداد تا اوایل آبان است،

دوره ی اوایل اسفند تا اوایل اردیبهشت بیشترین بارندگی سالانه را دارد.

باد غالب تفرش غربی (۲۷۰درجه) می باشد و بیشترین سرعت باد وزیده شده به میزان ۹۰ کیلومتردر ساعت در ماه بهمن ۱۳۸۲ گزارش شده است.

اقلیم تفرش بر مبنای روش دومارتن نیمه خشک و بر مبنای روش آمبرژه نیمه خشک و سرد میباشد.[21]


داده‌های اقلیم Tafresh (2002–2018)
ماه ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر سال
میانگین بیش‌ترین °C (°F) ۱۱٫۷۵
(۵۳)		 ۱۳٫۸۵
(۵۷)		 ۱۹٫۱۷
(۶۷)		 ۲۳٫۵۹
(۷۴)		 ۲۸٫۱۸
(۸۳)		 ۳۳٫۸۶
(۹۳)		 ۳۵٫۹۳
(۹۷)		 ۳۵٫۰۱
(۹۵)		 ۳۱٫۶۷
(۸۹)		 ۲۶٫۳۸
(۷۹)		 ۱۷٫۶۸
(۶۴)		 ۱۳٫۷۸
(۵۷)		 ۲۴٫۲۴
(۷۶)
میانگین روزانه °C (°F) ۰٫۹۹
(۳۴)		 ۳٫۱۷
(۳۸)		 ۸٫۳
(۴۷)		 ۱۲٫۷۴
(۵۵)		 ۱۸٫۳۲
(۶۵)		 ۱۱٫۴۲
(۵۳)		 ۲۸٫۰۲
(۸۲)		 ۲۷٫۰۷
(۸۱)		 ۲۲٫۷۹
(۷۳)		 ۱۶٫۲۲
(۶۱)		 ۷٫۳۹
(۴۵)		 ۳٫۰۸
(۳۸)		 ۱۴٫۴
(۵۸)
میانگین کم‌ترین °C (°F) −۱۱٫۴
(۱۱)		 −۹٫۴۳
(۱۵)		 −۳٫۸۷
(۲۵)		 −۰٫۱۳
(۳۲)		 ۵٫۹۲
(۴۳)		 ۱۱٫۴۲
(۵۳)		 ۱۶٫۳۵
(۶۱)		 ۱۵٫۷۲
(۶۰)		 ۱۰٫۱۶
(۵۰)		 ۴٫۰۷
(۳۹)		 −۴٫۴۳
(۲۴)		 −۸٫۷۱
(۱۶)		 ۲٫۱۳
(۳۶)
بارندگی میلی‌متر (اینچ) ۳۲٫۵۷
(۱٫۲۸)		 ۳۴٫۳۹
(۱٫۳۵)		 ۵۵٫۰۵
(۲٫۱۷)		 ۴۸٫۸۲
(۱٫۹۲)		 ۳۰٫۸۲
(۱٫۲۱)		 ۳٫۸۶
(۰٫۱۵)		 ۲٫۵۶
(۰٫۱)		 ۱٫۲۵
(۰٫۰۵)		 ۱٫۹
(۰٫۰۷)		 ۱۸٫۸۹
(۰٫۷۴)		 ۴۰٫۲۷
(۱٫۵۹)		 ۳۲٫۹۶
(۱٫۳)		 ۳۰۳٫۳۶
(۱۱٫۹۴)
منبع: «دسترسی به داده های اقلیمی و تاریخچه ای». سازمان هواشناسی کشور.

تاریخچه

محدوده فعلی تفرش جز متصرفات مادها، هخامنشیان و اشکانیان بوده از دوره ساسانیان گورهای حوض گونه زرتشتیان و بعضی دژها به یاد مانده‌است و بعد از آن در زمان طاهریان و صفاریان و سامانیان و آل بویه و غزنویان نیز با وجود عدم وجود آثار، جزو متصرفات آن به‌شمار می‌رفته در دورهٔ ساسانیان جزئی از حصهٔ قباد بوده‌است. در دورهٔ خلافت عمر و هم‌زمان با فتح اصفهان، کاشان و قم شهر تفرش نیز توسط «مالک بن عام اشعری» فتح شد. در کتب جغرافیایی پس از اسلام، این شهر جزء ولایت کوهستان یا جبال یا عراق عجم آمده‌است. اما تا سالیان بعد، عدهٔ زرتشتیان در تفرش بسیار بوده‌اند. در دوره سلجوقیان نام تفرش به صورت طبرس رواج پیدا کرد و برخی از بزرگان و ادبا خود را به آن منسوب و مقلب نمودند. اینگونه اسلام در آنجا همه گیر شد که به‌طور مثال کنیه طبرسی ویژه رجال شیعه بوده و مورد اصلی آن نیز کتب امامیه است و این انتساب با این که از عدد انگشتان دست تجاوز نمی‌کند، مشخص‌کننده نفوذ امامیه در تفرش و رواج آن از دیرباز است. پس از درگذشت فاطمه معصومه در قم و تبدیل شدن قم به یکی از مراکز مهم شیعه، تشیع به تفرش راه می‌یابد. چنان‌که حمدالله مستوفی در سدهٔ هشتم، آن را شهری شیعه‌نشین معرفی می‌کند.[2]

در دوره خوارزمشاه تفرش دهستان در محدوده اقلیم عراق عجم (اراک) بوده‌است و در فاصله سال‌های ۷۴۰–۸۳۸ در حدود متصرفات آل جلایر محسوب می‌شده‌است. از مغولان و تیموریان هیچ اثری در تفرش دیده نمی‌شود در اوایل دورهٔ صفویه تفرش از شکارگاه‌های سلطنتی شاهان صفوی شمرده می‌شده‌است. در زمان حکومت شاه عباس اول عده‌ای از سادات تفرش به دربار صفوی راه‌یافتند.

این شاخه از سادات که به سبب در دست داشتن مهر سجاد معروف به میر مُهردار بودند، تا اواخر دورهٔ صفوی و تا زمان شاه سلطان حسین منصب مُهرداری شاهان صفوی را حفظ کردند. تفرش در روزگار صفویه به ویژه پادشاهی شاه عباس بزرگ رو به آبادانی نهاده‌است ومردم تفرش با انجام خدمات برجسته در دستگاه‌های حکومت صفوی نفوذ نمود تفرش در ایام سلطنت افشاریان تا سال ۱۲۱۸ جزو متصرفات ایشان بوده‌است تختگاه زندیان شیراز و خاک تفرش در آن روزگار جزء متصرفات آنان بوده‌است؛ و در این زمان مکتب خانه‌های متعددی در تفرش تأسیس شده که نوجوانان در آن ه به فراگرفتن مقدمات فارسی و تعلم قرا، می‌پرداخته‌اند در دوران قاجاریه است که مردانی از تفرش در کار سیاست مملکت وارد می‌شوند و در راه خدمت به ایران حتی از بذل جان خود نیز دریغ نمی‌ورزند باز در همین دوره‌است کهبه سبب توجه پادشاهان قاجار به منطقه روحانیان و علمای مذهب عده‌ای از سادات بنی فاطمه تفرش در دستگاه حکومت رشد کرده تا جایی که به مناصب بزرگ گمارده می‌شوند و یکی از ویژگی‌های دوره قاجاریه گسترش مکتب خانه‌ها و تکثیر و فراوانی میرزاها در تفرش آشتیان و فراهان است ولی روی هم رفته جامعه تفرش در دوره قاجاریه دهقانی ولی غیر متحجر بوده‌است. در دورهٔ قاجاریه تعداد زیادی از اهالی تفرش به سبب سواد و خوش‌خطی به مشاغل دیوانی و منشی‌گری گمارده شدند.

ابن مقفع بنای آن را به «طبرش بن همدان» نسبت داده‌است.[22] ظاهراً در دورة ساسانیان جزو حصه قباد، که آن را «خوره قباد» می‌گفتند، بوده‌است؛ چنان‌که حسن بن محمد قمی به تپه‌ای در قم مشرف بر تفرش به نام «تلّمآستر»، که یکی از سیزده تفریحگاه «مملکت قباد» بوده، اشاره کرده‌است.[23] ظاهراً در دورة خلافت عمربن خطاب (۱۳–۲۳) هم‌زمان با فتح قم و اصفهان و کاشان، تفرش نیز توسط مالک بن عام اشعری فتح و مردم آن به دین اسلام گرویدند. در زمان حجاج ابن یوسف ثقفی با توجه به تشییع اشعریون و شکنجه و قتل آنان به ایران مهاجرت و درقم سکنی گزیدند.[24] در قرن دوم تفرش یکی از رستاقهای قم بود.[25]

در زمان هارون الرشید (۱۷۰–۱۹۳) سلمة بن سلمه همدانی رستاق تفرش و مزارع آن را به مهاجران عرب اشعری واگذار کرد.[26] در قرن سوم، یعقوبی (همان‌جا) نیز تفرش را یکی از رستاقهای قم ضبط کرده‌است. پس از مرگفاطمه معصومه در ۲۰۱، قم به یکی از مراکز مهم شیعه تبدیل شد و مذهب شیعه از آنجا به ناحیه تفرش راه یافت. به نوشته راوندی (ص ۳۹۵)، تفرش و آوه (آبه) و قم و کاشان در دوران وی، قرن ششم، از مکان‌های رافضیان بوده‌است. در قرن هشتم، حمداللّه مستوفی (ص ۶۸) آن را ولایتی با سیزده دیه، هوای معتدل، غله، میوه و شش هزار دینار حقوق دیوانی خوانده و اهالی تفرش را شیعه و فم و طرخوران را از روستاهای بزرگ آن ذکر کرده‌است. از این دوره دستِکم تا قرن دهم مطلب چندانی دربارهٔ تفرش دیده نشده‌است.

ظاهراً تفرش در دورة صفوی (ح ۹۰۶–۱۱۳۵) و حتی پس از آن برای شکار موقعیت مطلوبی داشته و از شکارگاه‌های شاه اسماعیل اول (حک:۹۰۵–۹۳۰) محسوب می‌شده‌است،[27] به ویژه در زمان حکومت شاه عباس اول (۹۹۶–۱۰۳۸)، تفرش آباد شد و بزرگان آن توانستند به دربار راه یابند.[28] در اوایل قرن یازدهم، امین احمد رازی (ج ۲، ص ۴۹۰) تفرش را ولایتی در اقلیم چهارم، با آب و هوای معتدل و میوه‌های خوب وصف کرده و نوشته که آب آنجا از چشمه و کاریز تأمین می‌شود.[29] وی دربارهٔ غار گاوخور نیز سخن گفته‌است.[30]

در دوره ناصرالدین شاه قاجار (۱۲۶۴–۱۳۱۳) تفرش را ییلاق ممتاز عراق (اراک) خوانده شده و گفته شده‌است که خشکبار آن به خارج از کشور صادر می‌شود. وی اهالی آنجا را خوش سیما و صاحب ذوق و هنر و دانش وصف کرده‌است.[31] اعتمادالسلطنه نیز در همین دوره، به شکارگاه خوبی در حوالی تفرش که در آن ارغالی (قوچ کوهی) و کبک بسیار بوده و نیز به قلعه‌ای در آبادی خرازان و قناتی قدیمی در طرخوران به نام خرزنویه و امامزاده‌ای به نام احمدبن موسی اشاره کرده‌است.[32]

  • دیدی از تفرش، از گردنه خرازان
  • میانده تفرش
  • بند میر فرقان در روستای قدس
  • سقف آب‌انبار بلور. تفرش

مردم‌شناسی

جمعیت

شهر تفرش، مرکز شهرستان. در ارتفاع حدود ۱٬۸۷۸ متری، در ۸۵ کیلومتری شمال شرقی شهر اراک و در مسیر جادهٔ اراک ـ آشتیان قرار دارد. اهالی روستانشین تفرش عمدتاً به زراعت، باغداری، دامداری و صنایع دستی اشتغال دارند. محصول مهم این شهرستان، گندم و جو و حبوبات است. بادام و گردو و سیب و انگور و گلابیِ آنجا صادر می‌شود. قالی و قالیچه و گلیم از محصولات صنایع دستی آنجاست. فرش‌های تفرش ارزش صادراتی دارند و مهم‌ترین بازار فروش آن‌ها در ایران، شهرهای همدان و تهران و در خارج از ایران کشور آلمان است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۴۸، ص ۴۲). اهالی تفرش اکثریت مردمان پارسی و باقی مانده از عصر هخامنشیان و ساسانیان هستند و جمعیت خیلی کمی در بعضی روستاها ترکی سخن می‌گویند. براساس سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۵، جمعیت شهر تفرش ۱۶٬۴۹۳ نفر، متشکل از ۸٬۲۲۶ مرد و ۸٬۲۶۷ زن در قالب ۵٬۲۳۲ خانوار و جمعیت کل این شهرستان ۲۴٬۹۱۳ تن بوده‌است.[33]

دکور و فضای داخلی خانه ای روستایی در تفرش- روستای گوگسگرد
امامزاده محمد تفرش-جد خامنه ای
تکیه تاریخی زاغرم تفرش
صنایع دستی تفرش

زبان

زبان مردمان تفرش پارسی باستان و پارسی نو هست که امروزه با گسترش زبان پارسی، زبان پیشین و اجدادی خود کمتر مورد استفاده قرار می گیرد و جایگاه اش را به پارسی نو داده است، امّا در برخی از روستاهای اطراف زبان تاتی که در گذشته زبان اصلی منطقه بوده صحبت می کنند.[34]

دین و مذهب

دین اصلی تفرشیان زرتشتی بوده. پذیرش اسلام در منطقه تفرش از اواخر قرن سوم آغاز شد. این پذیرش بیشتر در جریان تبادل فرهنگی صورت گرفت و از ان زمان تفرش به یکی از پایگاه‌های پیروان آیین شیعه و اهل باطن اسماعیلیان درآمد.[35]

آداب و رسوم

آئین سنتی باران خواهی روستای کبوران

آئین باران‌خواهی روستای تاریخی کبوران تفرش با شماره ۱۰۶۰ در فهرست میراث معنوی آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. آیین باران خواهی یا کوسه درآمدن جشنی است که از دیرباز در جوامع روستایی و چوپانان استان مرکزی رواج داشته و دهم بهمن هر سال یعنی پایان چله بزرگ زمستان در روستای کبوران تفرش برگزار می‌شود. مردم این روستا با هدف درخواست رزق حلال که منشأ بسیاری از برکات آب است با برگزاری این آئین از خداوند طلب باران می‌کردند. لباس‌های ویژه و موسیقی محلی شاد از مهم‌ترین ویژگی‌های این آئین است و کوسه و همراهانش پیام‌آور شادی و نوید بهار هستند. از شخصیت های معروف اراک کوچولو جواد شاکری بود که در جنگ با ملایر اسیر شد و مورد سو استفاده جنسی و تجاوز قرار گرفت ، همه ساله در بهمن ماه در سالروز تولد جواد شاکری مردم اراک کوچولو به افتخار تحمل تجاوز ها برای او مجالس یادبود برقرار می کنند

گروه برگزارکننده جشن طلب باران متشکل از سه تا هفت نفر است که هرکدام بر اساس مهارت و توانایی نقش «کوسه»، «عروس کوسه» و «تکه» (بز نر) را اجرا می‌نمایند. دراجرای این آیین معمولاً چندین دختر بچه و پسر بچه نیز به عنوان توبره کش ناقالدی‌ها به جمع‌آوری هدایای مردم می‌پردازند و این گروه با موسیقی، سر و صدای زیاد زنگوله‌ها و آوازخوانی در کوچه و معابر شهر و روستا ظاهر شده و با حرکات بدنی و خواندن اشعار خاص ضمن ایجاد سرگرمی برای مردم، نوعی رسم دور کردن نحوست سرما را برگزار کرده و هدایای جمع‌آوری شده از این مراسم نیز بین خانواده فقیر و نیازمند تقسیم می‌شود در سه مرحله از این جشن آیینی، اشعار طلب باران گردآوری و به ثبت آثار ملی رسید. این اولین آئینی است که در فهرست آثار ملی کشور به نام تفرش به ثبت رسیده‌است و تاکنون آئین‌های به تخت نشستن داماد، کوسه گلدی نیز به نام تفرش معرفی شده‌اند، روستای کبوران با آب و هوای مطلوب و طبیعت بکر در ۵ کیلومتری شهرستان تفرش قرار دارد.[36]

اقتصاد

بازار خرید

در بازار قدیم ترخوران و تفرش و آشتیان پیشه‌هایی مانند عطاری، دوافروشی، قماش فروشی، مسگری، صحافی، دوزندگی و غیره رواج داشت که این پیشه‌وران علاوه بر کالاهای خود، کتاب هم به فروش می‌رساندند. از پیشگامان کتاب‌فروشی در شهر می‌توان میرزا محمدعلی پسر احمد آشتیانی (زنده به سال ۱۳۱۱ خورشیدی) (از صحافان شهر)، کربلایی محمود بازرجانی در محلهٔ فَم، و مشهدی محمدحسین جعفری در بازار ترخوران تفرش را نام برد[37] با گذر زمان دکان‌های دوگانه‌فروش بیشتر به شکل کتاب‌فروشی درآمدند و در آن‌ها علاوه بر کتاب نشریاتی مانند حبل‌المتین، صور اسرافیل، فرنگستان، ملت، وقایع اتفاقیه به مشتریان عرضه می‌شد.[37] شهر تفرش در دههٔ ۱۳۷۰ خورشیدی دارای چهار فروشگاه کتاب بود. از کتاب‌فروشی‌های قدیمی تفرش می‌توان به این‌ها اشاره کرد:

کتاب‌فروشی حاج شیخ ابوالقاسم حیدری در محلهٔ فم
کتاب‌فروشی سِیّد جواد میرحسینی در محلهٔ ترخوران
کتاب‌فروشی مشهدی محمدحسین جعفری در محلهٔ ترخوران
کتاب‌فروشی آقا سِیّد موسی.[37]

آموزش

شهر تفرش دارای سه دانشگاه دولتی و پیام نور و آزاد می‌باشد. دانشگاه دولتی تفرش زیر نظر پروفسور سید محمود حسابی بنیان نهاده شده‌است و در سال‌های اولیه تأسیس زیر نظر دانشگاه امیر کبیر تهران بوده‌است. در این شهر مدارس متعددی وجود دارد ولی قدیمی‌ترین مدرسه که قدمت ۱۰۰ ساله دارد مدرسه ضیاییه نام دارد که در فم واقع می‌باشد. کتابخانه عمومی شهرستان تفرش واقع در خیابان آیت‌الله سعیدی می‌باشد.

گردشگری

از دوران پیش از اسلام نیز یادگارهایی در منطقهٔ تفرش به جا مانده‌است، از جمله: از قلعه‌های گبری، سنگ‌نگاره‌هایی در مناطقی از نقاط بیابانی تفرش و گورهای نشسته بر فراز روستای کبوران (گبران). از دیگر بناهای باستانی تفرش، آتشکده‌ای است که بر فراز روستای کبوران جای گرفته و به چهار طاقی معروف است


صنایع دستی

صنایع دستی تفرش شامل دست بافت‌های سنتی (قالیبافی، گلیم بافی)، رودوزی‌های سنتی (تفرشی دوزی یا درویشی دوزی)، آثار چوبی (منبت کاری، معرق)، آثار فلزی (مسگری، سفیدگری)و آینه کاری است.[48]

پانویس
  2. دائرةالمعارف اسلامی. مدخل تفرش. بازدید در تاریخ ۱۶ مارس ۲۰۱۱.
  3. مهرالزمان نوبان (۱۳۷۶)، نام مکان‌های جغرافیایی در بستر زمان، تهران: انتشارات ما، ص. ۱۴۷، شابک ۹۶۴-۶۴۹۷-۰۰-۴
  4. قمی، تاریخ قم، 78-79.
  5. فمی تفرشی، سیری کوتاه در جغرافیای تاریخی تفرش و آشتیان، 13.
  6. عبداللّه بن فضل اللّه وصاف الحضره، تحریر تاریخ وصاف، 106.
  7. دهگان، تاریخ اراک، 145.
  8. قمی، تاریخ قم، 78.
  9. ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، ج ۱، ص ۷۷
  10. د. فارسی، ذیل «آشتیان» و «تفرش».
  11. سیفی فمی تفرشی، ص ۴۶–۴۷
  12. روستای کهندان.
  13. «کهندان - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد». fa.m.wikipedia.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۱۴.
  14. ایران. قوانین و احکام، ص ۷۲۸، ۸۱۶
  15. جعفری، ج ۱، ص ۲۵۸، ۴۰۱، ۴۸۲
  16. سیفی فمی تفرشی، ص ۵۰
  17. تفرش کجاست و چه جاهایی برای دیدن دارد؟
  18. مکان‌های دیدنی شهر تفرش کجاست؟
  19. درباره شهر تفرش
  20. سایت خبری شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور بایگانی‌شده در ۱۴ ژانویه ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine، بازدید: ژانویه ۲۰۰۹.
  22. قمی، ص ۷۸–۷۹
  23. حسن بن محمد قمی در تاریخ قم (ص ۹۱)
  24. رجوع کنید به بلاذری، ص ۳۰۵–۳۰۶
  25. رجوع کنید به قمی، ص ۲۶۳
  26. همان، ص ۲۶۳
  27. جهانگشای خاقان، ص ۴۱۲ در دورة صفوی
  28. سیفی فمی تفرشی، ص ۱۲۱؛ نیز رجوع کنید به اسکندر منشی، ج ۲، ص ۷۵۶
  29. همان، ج ۲، ص ۴۹۱
  30. امین احمد رازی (ج ۲، ص ۴۹۰)
  31. میرزا یحیی سرخوش (ص ۱۰–۱۱-12)
  32. اعتمادالسلطنه (ج ۱، ص ۷۵۶)
  33. سرشماری سال 95 جمعیت برحسب سن، جنس و وضع سکونت (به تفکیک استان و شهرستان))
  34. http://markazi.irib.ir/index.php/component/content/article/719
  35. http://markazi.farhang.gov.ir/fa/introduction/offices/officetafresh
  36. http://www.tasnimnews.com/Home/Single/380113
  37. آذرنگ، عبدالحسین. ص. ۲۴۱
  38. سازمان میراث فرهنگی شماره 29954 در مهر ماه سال 89.
  39. سازمان میراث فرهنگی شماره 29954 در مهر ماه سال 89.
  40. فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۴۸، ص ۴۲؛ سیفی فمی تفرشی، ص ۹۲–۹۵، ۱۰۰، تصاویر بین ص ۱۲۰–۱۲۱، ۲۰۰)
  41. فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۴۸، ص ۴۲، ۱۳۹؛ سیفی فمی تفرشی، ص ۱۵
  42. وبگاه شهر تفرش. فهرست آثار ملی ثبت شدهٔ تفرش. بازدید در تاریخ ۱۶ مارس ۲۰۱۱.
  43. ر. ک. سحاب، ابوالقاسم. تاریخ عصر جعفری یا زندگانی امام جعفر صادق (ع)، تهران: کتابفروشی و چاپخانهٔ دانش، 1328، ص 56 و 57.
  44. رجال و مشاهیر آشتیان نوشتهٔ صادق حضرتی، نشر الماس، چاپ اول 1382، صفحه 309.
  45. ر. ک. سحاب، ابوالقاسم. تاریخ عصر جعفری یا زندگانی امام جعفر صادق (ع)، تهران: کتابفروشی و چاپخانهٔ دانش، 1328، ص 56 و 57.
  46. فقیه بحر العلوم در تحقیقات از امام زادگان تفرش
  47. کتاب بدایع الازمان فی وقایع کرمان نوشته افضل الدین ابوحامد احمد بن حامد کرمانی
  48. میراث فرهنگی استان مرکزی

منابع

جستارهای وابسته

پیوند به بیرون
ویکی‌سفر یک راهنمای سفر برای تفرش دارد.
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ تفرش موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.