جعفر بن ابی‌طالب

جعفر بن ابیطالب، ابوعبدالله (د جمادی الاول ۸ ق / سپتامبر ۶۲۹ م)، از صحابی و برادر علی بن ابی طالب، ملقب به «طیار» و «ذوالجناحین».[2]

جعفر بن ابی‌طالب
زادهٔ	ح. ۵۹۰–۵۹۵ گاه‌شماری دوران مشترک[1] مکه، عربستان پیش از اسلام
درگذشت	۶۲۹ (سال ۳۴–۳۹) موته (اردن امروزی)
علت درگذشت	کشته شدن در سریه مؤته
آرامگاه	المزار، موته، اردن
شناخته‌شده برای	صحابه
عنوان	طیار
همسر(ها)	اسما بنت عمیس
فرزندان	عبدالله بن جعفر محمد بن جعفر طیار عون بن جعفر
والدین	ابوطالب فاطمه بنت اسد
خویشاوندان	محمد (پسر عمو) عقیل بن ابی‌طالب (برادر) علی بن ابی‌طالب (برادر)

زندگی‌نامه

جعفر بن ابیطالب، در میان فرزندان ابوطالب، و فاطمه بنت اسد است. جعفر پس از عقیل و پیش از علی بن ابی طالب به دنیا آمد. گفته شده که میان هریک از پسران ابوطالب، یا تنها میان جعفر و علی ۱۰ سال فاصله سنی بوده‌است،[2] اما بنا بر نقل منسوب جعفر صادق، جعفر و عقیل ۴ سال، و علی بن ابی طالب و جعفر ۹ سال فاصله سنی داشته‌اند.[3]

زمانی قریشیان دچار قحط و تنگدستی شدند پس محمد، کفالت علی را برعهده گرفت و به پیشنهاد عباس بن عبدالمطّلب هم، کفالت جعفر را پذیرفت.[4]

اسلام آوردن

برخی اقوال گویند، جعفر و همسرش اسماء بنت عمیس در شمار نخستین گروندگان به اسلام بودند،[5] اما در نقل دیگری، جعفر اندکی پس از برادرش علی و تحت تأثیر او، پیش از ابوبکر به اسلام درآمد.

نماز جعفر طیار

در مآخذ شیعی، پیامبر پس از بازگشت جعفر، نماز مخصوصی به او تعلیم کرد که به «صلوة الحبوة» مشهور است.[6] از آنجا که این نماز مشتمل بر آداب و اذکار بسیار است، «نماز جعفر طیّار» نامیده می‌شود و در ضرب‌المثل‌های زبان فارسی، کنایه از هر نماز طولانی است.[7]

مرگ

وقایع پیش از مرگ

محمد، در ۸ ق، جعفر بن ابی طالب را با سپاهی همراه زید بن حارثه به مرز روم گسیل کرد و بنابر قولی، مقرر کرد تا در صورت کشته شدن زید، جعفر فرماندهی سپاه بر عهده گیرد.[8]

جعفر، با سپاهی از عربهای مسیحی و رومیان، در قلمرو ملوک غسانی به نبرد پرداختند. پس از آنکه زید بن حارثه کشته شد، فرماندهی مسلمانان را جعفر به دست گرفت و پس از نبرد که برای پایداری تا لحظه آخر حتی مرکوب خویش را پِی کرد[9] کشته شد.[10]

نحوه کشته‌شدن

دربارهٔ جزئیات مرگ او، قولی نشان می‌دهد که وی بر اثر ضربت مردی رومی، دو نیمه شد.[11] اما در نقل دیگر، وی نخست دست راست و سپس دست چپ خود را از دست داد و درفش سپاه را تا هنگام مرگ با بازوان خویش گرفته بود.[12] گفته‌اند که او هنگام کشته‌شدن، اندکی بیش یا کمتر از ۴۰ سال داشته‌است.[13]

محمد با دریافت خبر کشته‌شدن جعفر، غمگین شد،[14] سپس شخصاً به خانه او رفت و فرزندان وی را مورد تفقد قرار داد و دستور داد تا ۳ روز برای خانواده جعفر غذا و طعام تهیه شود.[15]

آرامگاه

قبر جعفر، در ۱۲ کیلومتری جنوب موته، که خود در ۱۲ کیلومتری شرق شهر کِرَک، در جنوب بحر المیّت، در کشور اردن هاشمی واقع است.[16] در سده ۷ و ۸ ق، ۳ تن از سلاطین مصر و شام، یعنی ملک ظاهر بَیبرس (د ۶۷۶ ق)، ناصر محمد بن قلاوون در ۷۲۷ق و ملک صالح در ۷۵۲ق، آرامگاه او را تجدید بنا کردند، یا توسعه، و برای آن اوقافی اختصاص دادند.[17] تا حدود سال ۱۳۹۰ق / ۱۹۷۰م هنوز آثاری از بنای پیشین برجای بود،[18] تا آنکه به فرمان ملک عبدالله، مسجدی جدید بر قبر جعفر ساخته شد و در کنار آن موزه ای نیز از آثار باستانی کشف شده در همان منطقه تأسیس گردید.[19]

جستارهای وابسته

• محمد بن جعفر طیار

پانویس

1. "Jafar al-Tayyar" in Al-Islam.
2. کلبی، ص۳۰؛ ابن سعد، ج ۱، ص۱۲۱؛ بلاذری، ج ۲، ص ۲۹۵؛ ابوالفرج، ج ۶، ص۷.
3. بلاذری، ج ۲، ص ۲۹۶.
4. ابن هشام، ج ۱، ص ۲۶۴؛ طبری، تاریخ، ج ۲، ص ۳۱۳، به نقل از ابن اسحاق.
5. ابن اسحاق، ص ۱۴۳؛ ابن هشام، ج ۱، ص ۲۷۱؛ ابن سعد، ج ۴، ص ۳۴، ج ۸، ص ۲۸۰؛ ذهبی، ج ۱، ص ۲۱۶، به نقل از ابن اسحاق.
6. مفید، المقنعة، ص ۱۶۸؛ طوسی، مصباح … ،۳۰۴ بب؛ ابن بابویه، ثواب … ،۴۰، الهدایة، ص۱۵۳–۱۵۶؛ قس: تهانوی، ج ۴، ص ۲۸۲–۲۸۳.
7. دهخدا، ج ۴، ص ۱۸۳۲؛ انوری، ج ۲، ص ۱۶۳.
8. موسی بن عقبه، ص ۲۶۳؛ واقدی، ج ۲، ۷۵۶؛ ابن هشام، ج ۳، ص ۴۲۷؛ ابن سعد، ج ۳، ص ۴۶–۴۷، ج ۴، ۳۶–۳۷.
9. ابن اعرابی، ص ۳۶–۳۷؛ ابوهلال، ص ۲۲۸؛ غسانی، ص ۲۸۴.
10. ابن هشام، ج ۳، ص ۴۳۳–۴۳۴؛ ابن سعد، ج ۲، ص ۱۲۹، ج ۴، ص ۳۸؛ بلاذری، ج ۲، ص ۲۹۸؛ طبری، ج ۳، ص ۳۹؛ ابوالفرج، ص ۱۲؛ ابونعیم، ج ۱، ص۴۲۷؛ ذهبی، ج ۱، ص ۲۱۰.
11. واقدی، ج ۲، ص ۷۶۱.
12. ابن هشام، ج ۳، ص ۴۳۳–۴۳۴؛ بلاذری، ج ۲، ص ۲۹۸.
13. بلاذری، ج ۲، ص ۲۹۸، ج ۱، ص ۲۲۵، ج ۲، ص ۲۹۸؛ ابن اثیر، ج ۱، ص ۳۴۴؛ ذهبی، ج ۱، ص ۲۱۲؛ برای روایات دیگر در این باره: مزی، تهذیب، ج ۵، ص ۶۳؛ ابوالفرج، ص ۱۴، به نقل از ابن حمزه.
14. واقدی، ج ۲، ص ۷۶۷–۷۶۸؛ ابن هشام، ج ۳، ص ۴۳۶–۴۳۷.
15. واقدی، ج ۲، ص ۷۶۶–۷۶۷؛ ابن هشام، ج ۳، ص ۴۳۶؛ نیز نک: کلینی، ج ۳، ص ۲۱۷؛ برای مرثیه حسان بن ثابت در وفات جعفر، ص ۳۰۴–۳۰۶.
16. حلو، ص ۵۳۳؛ رشدان، ص ۱۰۳؛ عطوان، ص ۵۰، بن شداد، ص ۲۷۷؛ هروی، ص ۱۸–۱۹؛ ابن حجر، ج ۵، ص ۳۵۹.
17. ابن‌کثیر، ج ۱۳، ص ۲۷۶؛ یونینی، ج ۳، ص ۲۵۹؛ صفدی، ج ۱۰، ص ۳۴۱؛ نیز نک: غوانمه، ص ۱۸۶.
18. برای وصف آن در سدهٔ ۱۳ق / ۱۹م، نک: تریسترام، ص ۱۱۸.
19. رشدان، ص ۱۰۳–۱۰۴؛ دربارهٔ انتساب کرامتی به پیکر جعفر در دورهٔ ملک عبدالله، نک: حرز الدین، ج ۱، ص ۲۲۴–۲۲۵، حاشیهٔ ۲.

منابع

• ابن ابی عاصم، احمد، الآحاد و المثانی، به کوشش باسم فیصل جوابره، ریاض، ۱۴۱۱ق / ۱۹۹۱م.
• ابن اثیر، علی، اسد الغابة، به کوشش محمد ابراهیم بنا و دیگران، قاهره، ۱۹۷۰م.
• ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، به کوشش سهیل زکار، بیروت، ۱۹۷۸م.
• ابن اعرابی، محمد، اسماء خیل العرب و فرسانها، به کوشش نوری قیسی و حاتم ضامن، بیروت، ۱۴۰۷ق / ۱۹۸۷م.
• ابن بابویه، محمد، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، به کوشش محمد مهدی خرسان، قم، ۱۳۶۴ش.
• ابن بابویه، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق؛ همو، الهدایة، قم، ۱۴۱۸ق.
• ابن تیمیه، احمد، منهاج السنة النبویة، به کوشش محمد رشاد سالم، حجاز، ۱۴۰۶ق / ۱۹۸۶م.
• ابن حبیب، محمد، المحبر، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۱ق.
• ابن حجر عسقلانی، احمد، الدرر الکامنة، حیدر آباد دکن، ۱۹۵۴م.
• ابن خیاط، احمد، دیوان، به کوشش خلیل مردم بک، دمشق، ۱۳۷۷ق / ۱۹۵۸م.
• ابن رستم طبری، محمد، دلائل الامامة، قم، ۱۴۱۳ق.
• ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر.
• ابن شداد، محمد، الاعلاق الخطیرة، به کوشش سامی دهان، دمشق، ۱۳۸۲ق / ۱۹۶۲م.
• ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب (ع)، قم، المکتبة العلمیه.
• ابن طقطقی، محمد، الاصیلی فی انساب الطالبیین، به کوشش مهدی رجایی، قم، ۱۴۱۸ق / ۱۳۷۶ش.
• ابن عبدربه، احمد، العقدالفرید، به کوشش احمد امین و دیگران، قاهره، ۱۳۵۹ق / ۱۹۴۰م.
• ابن عنبه، احمد، عمدة الطالب، نجف، ۱۳۸۱ق / ۱۹۶۱م.
• ابن عقده، احمد، الولایة، به کوشش عبدالرزاق حرز الدین، قم، ۱۴۲۱ق.
• ابن قتیبه، عبدالله، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م.
• ابن کثیر، البدایة؛ ابن ماجه، محمد، سنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار الفکر.
• ابن ندیم، الفهرست.
• ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش محمدمحی الدین عبدالحمید، قاهره، المکتبة التجاریه.
• ابو الفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، به کوشش احمد صقر، قاهره، ۱۳۶۸ق / ۱۹۴۹م.
• ابو نعیم اصفهانی، احمد، معرفة الصحابة، به کوشش محمد حسن اسماعیل و مسعد عبدالحمید سعدنی، بیروت، ۱۴۲۲ق / ۲۰۰۲م.
• ابوهلال عسکری، حسن، الاوائل، به کوشش محمد سید وکیل، قاهره، ۱۴۰۸ق / ۱۹۸۷م.
• احمد بن حنبل، مسند، بولاق، ۱۳۱۳ق.
• امیرمعزی، محمد، دیوان، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۱۸ش.
• امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، ۱۹۸۳م.
• انوری، حسن، فرهنگ کنایات سخن، تهران، ۱۳۸۳ش.
• بخاری، محمد، صحیح، بیروت، دارالفکر.
• بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، ۱۴۱۷ق / ۱۹۹۶م.
• بیهقی، ابراهیم، المحاسن و المساوی، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، مکتبة نهضة مصر.
• بیهقی، علی، لباب الانساب، به کوشش مهدی رجایی، قم، ۱۴۱۰ق.
• ترمذی، محمد، سنن، به کوشش عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت، ۱۴۰۳ق / ۱۹۸۳م.
• تریسترام، ه.ب. ارض مؤاب، ترجمه احمد عوّیدی عبادی، عمان، ۲۰۰۵م.
• تهانوی، محمد اعلی، کشاف اصطلاحات الفنون، به کوشش لطفی عبدالبدیع، قاهره، ۱۹۷۷م.
• جاحظ، عمرو، الحیوان، به کوشش عبدالسلام هارون، قاهره، ۱۳۸۸ق / ۱۹۶۹م.
• جاحظ، العثمانیة، به کوشش عبدالسلام هارون، قاهره، ۱۳۷۴ق / ۱۹۵۵م.
• حرزالدین، محمد، مراقد المعارف، قم، ۱۳۷۱ش؛ حلو، عبدالله، تحقیقات تاریخیة لغویة فی الاسماء الجغرافیة السوریة، بیروت، ۱۹۹۹م.
• خاقانی شروانی، دیوان، به کوشش ضیاءالدین سجادی، تهران، ۱۳۶۸ش.
• دارقطنی، علی، السنن، به کوشش مجدی منصور، بیروت، ۱۴۱۷ق / ۱۹۹۶م.
• دعبل بن علی خزاعی، دیوان، به کوشش عبدالکریم اشتر، دمشق، ۱۴۰۳ق / ۱۹۸۳م.
• دهخدا، علی اکبر، امثال و حکم، تهران، ۱۳۵۲ش؛ ذهبی، احمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق / ۱۹۸۴م.
• رشدان، وائل، معالم الحضارة الاسلامیة فی المملکه الاردنیة الهاشمیة، عمان، ۱۴۱۵ق / ۱۹۹۴م؛ زرین کوب، عبدالحسین، بحر در کوزه، تهران، ۱۳۶۸ش.
• سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۹۷۸م.
• سنایی، حدیقة الحقیقة، به کوشش مریم حسینی، تهران، ۱۳۸۲ش؛ شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، ۱۴۱۰ق.
• صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، ویسبادن، ۱۴۰۱ق / ۱۹۸۱م.
• طبرسی، فضل، مجمع البیان، تهران، ۱۴۱۷ق؛ طبری، تاریخ.
• طبرسی، تفسیر، به کوشش محمود محمدشاکر و احمد محمد شاکر، قاهره، دارالمعارف.
• طوسی، محمد، التبیان، نجف، مکتبة الامین؛ همو، مصباح المتهجد، بیروت، ۱۴۱۱ق / ۱۹۹۱م.
• طوسی، «المفصح فی الامامة»، الرسائل العشر، قم، مؤسسة النشر الاسلامی.
• عبیدلی، محمد، تهذیب الانساب، به کوشش محمد کاظم محمودی، قم، ۱۴۱۳ق؛ عطوان، حسین، الجغرافیة التاریخیة لبلاد الشام، بیروت، ۱۴۰۷ق / ۱۹۸۷م.
• غزنوی، حسن، دیوان، به کوشش مدرس رضوی، تهران، ۱۳۶۲ش؛ غسانی، علی، الاقوال الکافیة و الفصول الشافیة، به کوشش یحیی جبوری، بیروت، ۱۴۰۷ق / ۱۹۸۷م.
• غوانمه، یوسف درویش، التاریخ السیاسی لشرقی الاردن، عمان، ۱۹۸۲م.
• فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۹۸۴م.
• قاضی عبدالجبار، تثبیت دلائل النبوة، به کوشش عبدالکریم عثمان، قاهره، دارالعربیه.
• قاضی نعمان، شرح الاخبار، قم، ۱۴۰۹ق.
• قلقشندی، احمد، صبح الاعشی، قاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومی.
• کلبی، هشام، جمهرة النسب، به کوشش ناجی حسن، بیروت، ۱۴۰۷ق / ۱۹۸۷م.
• کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۶۲ش.
• مبرد، محمد، التعازی و المراثی، به کوشش محمد دیباجی، بیروت، ۱۴۱۲ق / ۱۹۹۲م.
• مزی، یوسف، تحفة الاشراف، بمبئی، ۱۳۸۹ق / ۱۹۶۴م.
• مزی، تهذیب الکمال، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۹۸۸م.
• مفید، محمد، الارشاد، قم، ۱۴۱۳ق.
• مفید، الافصاح، قم، ۱۴۱۲ق.
• مفید، الامالی، قم، ۱۴۱۳ق؛ همو، المقنعة، قم، ۱۴۱۰ق.
• موسی بن عقبه، المغازی، به کوشش محمد باقشیش ابومالک، رباط، ۱۹۹۴م.
• مولوی، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، ۱۳۶۳ش.
• ناصرخسرو، دیوان، به کوشش مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران، ۱۳۷۸ش.
• نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
• نسایی، احمد، فضائل الصحابة، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ نصر بن مزاحم، وقعة صفین، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۹۶۲م.
• واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.
• هروی، علی، الاشارات الی معرفة الزیارات، به کوشش ژ. سوردل تومین، دمشق، ۱۹۵۳م.
• یاقوت، بلدان.
• یعقوبی، احمد، تاریخ، به کوشش هوتسما، لیدن، ۱۹۶۹م.
• یغموری، یوسف، نور القبس المختصر من المقتبس مرزبانی، به کوشش رودلف زلهایم، ویسبادن، ۱۳۸۴ق / ۱۹۶۴ م.
• یونینی، موسی، ذیل مرآة الزمان، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۰ق / ۱۹۶۰م.

پیوند به بیرون

جعفر بن ابیطالب، دائره المعارف بزرگ اسلامی.