زینب

زَینب سومین فرزند فاطمه و علی بن ابی‌طالب است. وی از زنان مقدس نزد شیعیان است و آن‌ها از وی با عنوان «حضرت زینب» یاد می‌کنند. زینب خواهر حسین بن علی، در واقعه کربلا حاضر بود و پس از آن نیز هنگام اسارت، در دفاع از حقانیت برادر خود، همانند علی بن حسین (امام چهارم شیعه) نقشی ویژه داشت. زَینب در سال ۶۸۱ میلادی معادل با سال ۶۲ هجری قمری درگذشت. پیشتر با عبدالله ابن جعفر ازدواج نموده، از وی پنج پسر و یک دختر به دنیا آورد و در نبرد کربلا در سال ۶۸۰ میلادی برابر با ۶۱ هجری قمری همراه برادرش حسین بود. پس از کشته شدن حسین، زَینب نقش مهمی در محافظت از جان برادرزاده‌اش علی ابن حسین ایفا کرده و به سبب فداکاری و قهرمانی‌هایش، نزد شیعیان لقب «قهرمان کربلا» گرفت.[1]

زندگی
نام‌ها و القاب · زندگی زناشویی · اختلاف مالی فاطمه و عباس با خلافت · خطبه فدکیه · رویداد خانهٔ فاطمه · درگذشت
در قرآن
سوره انسان · سوره قدر · سوره کوثر · آیه مباهله · آیات نور · آیه تطهیر · آیه مودت · آیه اطعام
جای‌ها
در مکه	محله بنی‌هاشم · شعب ابی‌طالب
در مدینه	بقیع · بیت‌الاحزان · درخت کنار · روضه نبوی · سقیفه · مسجد النبی
در شمال حجاز	فدک
افراد
خانواده	محمد · خدیجه · علی
فرزندان	حسن · حسین · زینب · ام‌کلثوم · محسن
همراهان	فضه · ام ایمن · اسماء  · سلمان
دیگران	قنفذ · مغیره · عمر · ابوبکر
آثار
خطبه فدکیه · خطبه عیادت · دعای نور · مصحف فاطمه · لوح فاطمه
مرتبط
تسبیحات فاطمه · رویداد مباهله · ایام فاطمیه

شیعه

درگاه تشیع
عقاید
فروع	نماز • روزه • خمس • زکات • حج • جهاد • امر به معروف • نهی از منکر • تولی • تبری
عقاید برجسته	مهدویت: غیبت (غیبت صغرا، غیبت کبرا)، انتظار، ظهور و رجعت • بدا • شفاعت و توسل • تقیه • عصمت • مرجعیت، حوزه علمیه و تقلید • ولایت فقیه • متعه • شهادت ثالثه • جانشینی محمد • نظام حقوقی
شخصیت‌ها
چهارده معصوم	محمد • علی • فاطمه • حسن • حسین • سجاد • باقر • صادق • کاظم • رضا • جواد (تقی) • هادی (نقی) • حسن (عسکری) • مهدی
صحابه محترم نزد شیعه	سلمان فارسی • مقداد بن اسود • میثم تمار • ابوذر غفاری • عمار یاسر • بلال حبشی • جعفر بن ابی‌طالب • مالک اشتر • محمد بن ابوبکر • عقیل • عثمان بن حنیف • کمیل بن زیاد • اویس قرنی • ابوایوب انصاری • جابر بن عبدالله انصاری • ابن‌عباس • ابن مسعود • ابوطالب • حمزه • یاسر • عثمان بن مظعون • عبدالله بن جعفر • خباب بن ارت • اسامة بن زید • خزیمة بن ثابت • مصعب بن عمیر • مالک بن نویره • زید بن حارثه زنان: فاطمه بنت اسد • حلیمه • زینب • ام کلثوم بنت علی • اسماء بنت عمیس • ام ایمن • صفیه بنت عبدالمطلب • سمیه
رجال و علما	کشته‌شدگان کربلا • فهرست رجال حدیث شیعه • اصحاب اجماع • روحانیان شیعه • عالمان شیعه • مراجع تقلید
مکان‌های متبرک
مکه و مسجدالحرام • مدینه، مسجد النبی و بقیع • بیت‌المقدس و مسجدالاقصی • نجف، حرم علی بن ابی‌طالب و مسجد کوفه • کربلا و حرم حسین بن علی • کاظمین و حرم کاظمین • سامرا و حرم عسکریین • مشهد و حرم علی بن موسی الرضا دمشق و زینبیه • قم و حرم فاطمه معصومه • شیراز و شاه‌چراغ • کاشمر و حمزه بن حمزه بن موسی بن جعفر امامزاده سید مرتضی و آرامگاه سید حسن مدرس • آستانه اشرفیه و سید جلال‌الدین اشرف • ری و حرم شاه عبدالعظیم مسجد • امامزاده • حسینیه
روزهای مقدس
عید فطر • عید قربان (عید اضحی) • عید غدیر خم • محرّم (سوگواری محرم)، تاسوعا، عاشورا و اربعین) • عید مبعث • میلاد پیامبر • تولد ائمه • ایام فاطمیه
رویدادها
رویداد مباهله • رویداد غدیر خم • سقیفه بنی‌ساعده • فدک • رویداد خانه فاطمه زهرا • قتل عثمان • جنگ جمل • نبرد صفین • نبرد نهروان • واقعه کربلا • مؤتمر علماء بغداد • حدیث ثقلین • اصحاب کسا • آیه تطهیر •
کتاب‌ها
قرآن • نهج‌البلاغه • صحیفه سجادیه کتب اربعه: الاستبصار • اصول کافی • تهذیب الاحکام • من لایحضره الفقیه مصحف فاطمه • مصحف علی • رساله حقوق • اسرار آل محمد وسائل‌الشیعه • بحارالانوار • الغدیر • مفاتیح‌الجنان تفسیر مجمع‌البیان • تفسیر المیزان • کتب شیعه
شاخه‌ها
دوازده‌امامی (اثنی‌عشری) • اسماعیلیه • زیدیه • غلاه • واقفیه
منابع اجتهاد
کتاب (قرآن) • سنت (روایات پیامبر و ائمه) • عقل • اجماع

نام‌گذاری

زینب در پنجم جمادی‌الاول سال ششم هجری مطابق با ۶۲۸ [2] و یا بنابر قولی در پنجمین روز سال پنجم هجرت، مطابق با ۶۲۷ میلادی[3] به دنیا آمد.

طبق روایات شیعه، هنگام تولد زینب، چون محمد در سفر بود، فاطمه از همسرش علی درخواست کرد که نامی برای فرزندشان انتخاب کند. علی در جواب گفت: من بر پدرت سبقت نمی‌گیرم، صبر می‌کنیم تا پیامبر از سفر برگردد. چون محمد بازگشت و خبر تولد نوزاد زهرا را از زبان علی شنید گفت: فرزندان فاطمه فرزندان من هستند ولی خداوند دربارهٔ آنان تصمیم می‌گیرد (ناسخ التواریخ، جلد زینبیه، ص ۴۷). بعد از آن جبرئیل نازل شد و پیام آورد که خداوند سلام می‌رساند و می‌گوید: نام این دختر را زینب بگذارید که این نام را در لوح محفوظ نوشته‌ام. آن‌گاه محمد زینب را گرفت و بوسید و گفت: توصیه می‌کنم که همه این دختر را احترام کنند، که او مانند خدیجه است (خصائص الزینبیه، ص ۱۵). ولی بعضی گفته اند که فاطمه زهرا نام خواهرش را بر روی دخترش گذاشته است.(منبع نامشخص) زینب: درختی است خوشبوی. (دهار). درختی است خوش منظر و خوشبوی. (منتهی الارب) (آنندراج) (از اقرب الموارد) (از ناظم الاطباء) و در ذخیره ٔ خوارزمشاهی بمعنی پاکیزگی بشره ٔ مردم آمده: اندر بیان کردن پاکیزگی و آراستگی ظاهر بشره ٔ مردم که آن را زینب گویند (ذخیره ٔ خوارزمشاهی) (منبع اصلی: لغت نامه دهخدا) (منبع اولیه: dictionary.abadis.ir)

ازدواج

زینب پس از آن که به سن ازدواج رسید، به همسری برادرزاده پدرش (پسرعمویش)، عبدالله بن جعفر بن ابی طالب که ۵ سال از او بزرگ‌تر بود درآمد.

تاریخ نگاران در شمار فرزندان زینب و تعیین نام آنها اختلاف کرده اند، طبرسی از علما شیعه می گوید: تعداد فرزندان او چهار نفر به نام های علی، جعفر، عون الاکبر، و ام کلثوم [4]

و گفته شده که زینب از شوهرش عبدالله پنج پسر داشت به نام‌های: علی، عون، اکبر، عباس، محمد؛ و یک دختر به نام ام کلثوم.[5] عباس، عون و محمد در واقعه کربلا کشته شدند.[6][7]

زندگی

زندگی زینب همواره آمیخته با مصائب بود. در پنج سالگی جدش محمد بن عبدالله را از دست داد، چند ماه نگذشته بود که مادرش فاطمه زهرا را بر اثر حوادثی از دست داد، حدوداً بیست و نه سال بعد پدرش علی بن ابی طالب را از دست داد (که بدست ابن ملجم مرادی به قتل رسید)، و بعد شاهد جان دادن برادرش حسن مجتبی بود تا رسید به کربلا و حوادث روز عاشورا و اسارت به سمت شام و هزاران هزار مصائب بسیار که یکی از آنها از دست دادن هجده تن از محارم و نزدیکان در کمتر از یک روز، لذا زینب را ام‌المصائب می خوانند.[2]

بدلیل مریضی برادرزاده‌اش علی بن حسین که شیعیان او را زین العابدین می خوانند، ریاست قافله اسرا را برعهده داشت و در کاخ یزید هم با خطبه ای از خود و برادر مقتولش حسین بن علی دفاع کرد. علی بن حسین هم بر منبر رفت و سخنانی را در دفاع از خود و پدرش گفت که یزید بعد از شنیدن این حرفها و فشار مردم و ندامت مردم، از کرده خود پشیمان و آنها را با احترام به مدینه بازگرداند.[2]

خطبه در مجلس یزید

تل زینبیه در کربلا

زینب پس از حادثه کربلا، وقتی که به همراه سرهای کشته‌شدگان کربلا به اسارت در مجلس یزید برده شد در حضور یزید سخنرانی مشهور و آتشینی کرد که یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین خطبه‌ها در دفاع از حقانیت حسین بن علی تلقی شده‌است. زینب دختر علی بن ابی‌طالب در این مجلس برخاست و گفت: «... ای یزید آیا گمان می‌بری این که اطراف زمین و آفاق آسمان را بر ما تنگ گرفتی و راه چاره را بر ما بستی که ما را به مانند کنیزان به اسیری برند، ما نزد خدا خوار و تو سربلند گشته و دارای مقام و منزلت شده‌ای؟... زود باشد که به اجداد خود ملحق شوی و آرزو کنی کاش شل و گنگ بودی و نمی‌گفتی آنچه را که گفتی و نمی‌کردی آنچه را کردی… به خدا سوگند نشکافتی مگر پوست خود را، و نبریدی مگر گوشت خود را … ای یزید! هر کید و مکر که داری بکن، هر کوشش که خواهی بنمای، هر جهد که داری به کار گیر، به خدا سوگند هرگز نتوانی نام و یاد ما را محو کنی … هرگز ننگ این ستم را از خود نتوانی زدود… روزهای قدرت تو اندک و جمعیت تو رو به پراکندگی است، در روزی که منادی حق ندا کند که لعنت خدا بر ستمکاران باد.»[8]

مرگ

آرامگاه زینب در حومه شهر دمشق در سوریه

سوگواری محرم
رویدادها
نبرد کربلا • شام غریبان اسارت در شام
کَسان
حسین بن علی عباس بن علی علی‌اکبر علی‌اصغر زینب کبری سکینه بنت حسین مسلم بن عقیل فهرست کشتگان
جای‌ها
حرم امام حسین حرم عباس بن علی • حسینیه موزه محرم
روزهای ویژه
تاسوعا • عاشورا • اربعین
آیین‌ها
مرثیه • نوحه • تعزیه • روضه • تکیه زنجیرزنی • سینه‌زنی • عَلَم سقاخانه • دسته عزاداری تشت‌گذاری • نخل‌گردانی

بنابر مشهور زینب در پانزده رجب سال ۶۲ قمری درگذشت.[2]

عده ای بر این باورند که بر اثر سمی از جانب یزید به قتل رسید، زیرا بعد از بازگشت به مدینه به نوحه سرایی و سخنرانی در دفاع از برادر مقتولش پرداخت و احساس خطری برا حکومت وقت بود.

در مورد محل دفن او نیز اختلافات زیادی هست.[2] بسیاری از تاریخ نگاران از جمله مسعودی محل درگذشت او را مدینه و محل دفنش را بقیع نگاشته‌اند. برخی نیز معتقدند در واقعه حره در سال ۶۲ (قمری) در مدینه قحطی شده بود و او همراه همسرش عبدالله بن جعفر که در دمشق زمین‌هایی داشت به این شهر مهاجرت کرد و در ۱۵ رجب همان سال در همان‌جا درگذشت.

زینب همچون برادرش حسین در سن ۵۶ سالگی درگذشت.[9]

آرامگاه زینب

قریه‌ای که در آن قبر زینب قرار دارد، در گذشته به راویه و اکنون به زینبیه مشهور است. در حال حاضر این قریه به شهر متصل و در هفت کیلومتری شرق دمشق قدیم به طرف فرودگاه واقع می‌باشد.

در خیابان اصلی این شهرک از دور، گنبد و ماذنه‌های قبر او دیده می‌شود. گنبد ساختمان طلائی است و در سمت شرقی و غربی آن دو مناره کاشی کاری شده قرار دارد.

گلدسته‌های حرم پوشیده شده از کاشی معرق در دوران معاصر در سطح جهان است که کاشی کاری آن توسط هنرمند اصفهانی استاد علی پنجه پور به مدت حدوداً ۱۰ سال و به سبک اصفهان اجرا گردیده‌است.

در مدخل در غربی قبر زینب و سمت راست آن داخل اتاق کوچکی سه مقبره دیگر وجود دارد که یکی از آن‌ها قبر حسین یوسف مکی عاملی متوفی ۱۳۹۷ و دیگری محسن الامین عاملی، صاحب تألیف معروف اعیان الشیعه و سومین آن‌ها نیز دختر میرزا تقی بهبهانی می‌باشد.

فضای قبر زینب و صحن آن به‌صورت مربع مستطیل می‌باشد که شبستان و گنبد و حرم در وسط آن قرار گرفته و دارای چهار در ورودی می‌باشد سقف شبستان و مقبره از سه قسمت تشکیل شده که به صورت پله‌ای بر روی هم قرار دارند و گنبد نیز در وسط آن قرار یافته‌است. بر روی این گنبد جملاتی از قرآن نوشته شده و طلاکاری آن در سالهای اخیر به وسیله جمهوری اسلامی انجام شده‌است.

در سمت شرق مجموعه، مصلای زینبیه به همت فهری زنجانی نماینده سید علی خامنه‌ای در سوریه ساخته شده و مراسم نماز جماعت، دعای کمیل و نماز جمعه در آن برقرار می‌گردد. این شبستان بسیار بزرگ می‌باشد. مساحت کل مجموعه حدود ده هزار متر مربع است. در مقبره جمعاً ۱۱۴ اتاق وجود دارد که ۶۴ اتاق آن در صحن بزرگ و بقیه در صحن دوم و حسینیه‌های اطراف است.

مقبره زینب در وسط حرم با ضریحی نقره‌ای و اطراف آن هشت ستون کاشی کاری شده که گنبد بر آن استوار شده وجود دارد. دیوارهای مقبره تا نصف آن سنگ سفید و بقیه آئینه کاری بوده و نمونه‌ای از هنر و معماری ایرانی اسلامی است. بنای داخل و خارج ساختمان و همچنین مناره‌ها و گنبد از حدود بیست سال پیش است ولی توسعه‌های اطراف صحن و تزئینات آن‌ها همگی از سوی جمهوری اسلامی انجام شده‌است. بر اساس کتاب زندگانی چهارده معصوم (چاپ پیش از انقلاب، نویسنده: حسین عمادزاده ناشر: طلوع) بنای ساختمان مقبره زینب در زمان محمد رضاشاه پهلوی و به دستور فرح پهلوی شهبانوی ایران ساماندهی، طلاکاری و تزئین شد و هزینه‌های مربوط به نگهداری آن ماهیانه ازسوی فرح ارسال می‌شد.

کنیه

• ام‌المصائب
• ام‌الرَّزایا
• ام‌النوائب[10]

القاب

• عمه سادات
• عقیله بنی هاشم
• صدّیقة الصغری
• اولیامخدره
• عالمه غیر معلّمه (کسی که بدون معلم عالم است)
• سر ابیها
• معصومه
• ام کلثوم
• عصمة الصغری
• ولیة الله العظمی
• ناموس الکبری
• شریکة الحسین
• عارفه
• کامله
• عامله
• مخبره
• محدثه
• محبوب مصطفی
• باکیه
• البلیغه
• فاضله

جستارهای وابسته

• حسین بن علی
• واقعه کربلا
• اهل بیت
• آرامگاه‌های تاریخی دمشق

منابع

1. Esposito, J.L. , ed. , The Oxford Dictionary of Islam, New York:2003
2. قزوینی،محمد کاظم (۱۳۹۴)، زینب کبری من المهد الی الحد، قم: پیام قدس
3. «زینب (س) راز ماندگاری عاشورا». کرب و بلا (پایگاه تخصصی امام حسین (ع)).
4. طبرسی (۱۳۹۰)، اعلام الوری باعلام الهدی، نجف
5. ابن عساکر، اعلام النسا، ص۱۹۰؛ ریاحین الشریعه، ج۳، ص۴۱
6. مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۲۵
7. اسماعیل منصوری لاریجانی (بهار ۱۳۹۵)، «اول»، زینب کبری (س) پیام‌آور عاشورا، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، ص. ۳۹، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۰۴-۶۵۶-۹
8. متن سخنرانی حضرت زینب (س) در شام بر اساس نص لهوف
9. رحلت حضرت زینب سلام الله علیها حوزه
10. کنیه و القاب حضرت زینب

• سید احمد موسوی (۱۳۷۷)، فضائل زینب، تهران: نیک معارف، ص. ۸۰، شابک ۹۶۴-۵۵۶۷-۶۱-۰
• دانشنامه حضرت زینب

پیوند به بیرون

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به زینب در ویکی‌گفتاورد موجود است.

• وبسایت کنگره بین‌المللی حضرت زینب
• زندگانی عقیله بنی‌هاشم زینب کبری (س)/ سخنرانی دختر علی (ع) در مسجد کوفه