توحید (اسلام)

توحید بنیادی‌ترین اصل اعتقادی در اسلام، به معنای یکتا و بی‌مانند دانستن خدا و همچنین بی‌شریک بودن او در خلق جهان هستی است. نخستین جملات محمد در آغاز دعوت مردم به اسلام، حاوی شهادت بر یکتایی خدا و دوری از شرک بوده‌است. توحید همچنین در قرآن و روایات نقل شده از امامان شیعه، مورد توجه قرار گرفته و سورهٔ توحید در همین موضوع است.

بالا بردن انگشت اشاره را برخی نماد توحید می‌دانند.[1]

در فرهنگ اسلامی

توحید در فرهنگ اسلامی در برابر شرک دانسته شده و متکلمان مسلمان، مراتبی برای آن برشمرده‌اند، این مراتب عبارتند از:

  • توحید ذاتی به معنای اعتقاد به یگانگی ذات خدا.
  • توحید صفاتی به معنای یکی بودن ذات الهی با صفات او.
  • توحید افعالی به معنای آنکه خدا نیازی به کمک و یاور ندارد.
  • توحید عبادی به معنای آنکه جز خدا کسی سزاوار پرستش نیست.

این موارد، چهار مرتبه در باور به توحید است که اولین مرتبهٔ آن توحید ذاتی و بالاترین مرتبه، توحید افعالی است.

عالمان شیعه، در آثار فراوانی به توحید پرداخته‌اند؛ برخی از این کتاب‌ها به‌طور مستقل دربارهٔ توحید است و برخی دیگر، بخشی دربارهٔ توحید دارند.

(کتاب التوحید شیخ صدوق، گوهر مرادعبدالرزاق لاهیجی، الرسائل التوحیدیه علامه طباطبایی و توحید مرتضی مطهری، از این موارد است).

تاریخچه یکتاپرستی از دید قرآن

قرآن انسان را به‌طور ذاتی و از ابتدا یکتاپرست می‌داند:

پس روی خود را با گرایش تمام به حق، به سوی این دین کن، با همان سرشتی که خدا مردم را بر آن سرشته‌است. آفرینش خدای تغییرپذیر نیست. این است همان دین پایدار، ولی بیشتر مردم نمی‌دانند. (روم ۳۰)[2]

انواع توحید
  • توحید ذاتی
  • توحید صفاتی
  • توحید افعالی
  • توحید عبادی
  • توحید خالقیت
  • توحید در ربوبیت
  • توحید مالکیت
  • توحید حاکمیت
  • توحید در قانون گذاری[3]

توحید ذاتی

طبق گفته کتاب مقدس مسلمانان قرآن و روایات اسلامی، بر یگانگی و بی‌همتایی خدا و تعدد ناپذیری ذات او تأکید شده‌است. از جمله آیات قرآن در این‌باره عبارتند از: خدا گواهی می‌دهد که معبودی جز او نیست و فرشتگان و صاحبان دانش گواهی می‌دهند، در حالی که خدا در تمام عالم به عدالت قیام دارد؛ معبودی جز او نیست که هم توانا و هم حکیم است.[یادداشت 1] بر طبق این آیه خدا، فرشتگان و عالمان به‌طور واضح بر توحید شهادت می‌دهند. در آیه ای دیگر آمده‌است: بگو: خدا، یکتا و یگانه است؛ خدای صمد، نه کس را زاده، نه زاییده از کس و برای او هیچ‌گاه شبیه و مانندی نبوده‌است.[یادداشت 2]

توحید خالقیت

از منظر قرآن، توحید و شرک در زندگی انسان نقش اول را برعهده دارد؛ زیرا اعمال و رفتار انسان، جلوه عقیده و اندیشه او است.

توحید در خالقیت بدین معناست که در عالم، آفریدگار و خالقی جز خدا، وجود ندارد و هر موجودی که لباس هستی پوشیده، مخلوق و آفریده اوست. بنابر گفته مسلمانان، علاوه بر قرآن، عقل آدمی نیز بر این توحید گواهی می‌دهد.
قرآن در این باره می‌گوید: «بگو خدا خالق همه چیز است و او است یکتا و پیروز.»[یادداشت 3]

اسلام، توحید در خالقیت را به معنای نفی اصل علیت در نظام هستی نمی‌داند. بر پایه دیدگاه اسلام، وجود علت و نیز علیت اشیا، از مظاهر اراده خدا به‌شمار می‌روند و خداست که به خورشید و ماه گرمی و درخشندگی عنایت کرده‌است و هرگاه بخواهد این ویژگی را از آنها می‌گیرد از این رو آفریدگار یکتا و بی همتاست. قرآن نظام علیت را در عالم تأیید می‌کند: «خدا همان کسی است که بادها را می‌فرستد، تا ابرهایی را به حرکت درآورند، سپس آنها را در پهنه آسمان آن گونه که بخواهد می‌گستراند و متراکم می‌کند.»[یادداشت 4][4]

توحید در ربوبیت

توحید در ربوبیت، به معنای آن است که تنها خدا در اداره و تدبیر و کارگردانی جهان و انسان مؤثر است. همچنین به معنای کشیدن خط بطلان در هر نوع اندیشه تدبیر مستقل از اذن الهی برای غیر خدا است.

توحید تکوینی

مقصود از توحید تکوینی، کارگردانی جهان آفرینش است، بدین معنا که اداره جهان هستی، همانند ایجاد و احداث آن، فعل خداوند یکتا است. در کارهای بشری تدبیر از احداث، تفکیک‌پذیر است؛ برای مثال فردی کارخانه می‌سازد و دیگری آن را اداره می‌کند؛ ولی در عالم آفرینش، آفریدگار و کارگردان یکی است، و نکته آن، این است تدبیر جهان جدا از آفرینش گری نیست. درواقع این دیدگاه می‌کوشد که خالق و اداره کننده را یکی بگیرد و با تفکیک آن مخالف است.

توحید در تشریع

توحید تشریعی به این معنا است که: «قانون گذاری و تشریع فقط ویژه خدا است.» زیرا کسی که می‌تواند زمام امور زندگی بندگان خدا را به دست گیرد جز خدا نیست. این دیدگاه با توجه به اینکه خدا را دارای وجود و یکتایی می‌داند تصریح می‌کند: «انسان خواهان زندگی اجتماعی است و هر اجتماعی نیازمند قانون است.»

کیفیت یکتاپرستی

آمده‌است گروهی نزد محمد آمدند و از او خواستند خداوند را برای ایشان توصیف نماید. در پاسخ سؤال کنندگان سورهٔ توحید نازل شد:[5]

بگو او خدایی یکتا است (۱) خداوند بی‌نیاز است(۲) نه از کسی زاده شده و نه زاییده (۳)و هیچ همتا و همانندی ندارد (یکتا است)(۴) (توحید)[6]

معنای توحید ذات، این است که خدا یکی است و دومی برای او تصوّر نمی‌شود؛ به بیان دیگر ذات خدا هیچ‌گونه شبیه و مثل و نظیر ندارد؛ و از هر جهت یکتا و بی‌همتا است.

وینسنت کرنل، اسلام پژوه، در شرح مفهوم توحید در اسلام جملات زیر را از علی بن ابی‌طالب نقل می‌کند:

این سخن که خداوند یکی است، بر چهار قسم است: دو قسم از آن چهار قسم بر خداوند جایز نیست، دو قسم در مورد خداوند صحیح است.

اما آن دو قسمی که صحیح نیست، سخن کسی است که با گفتن یک، عدد را در نظر گرفته‌است. این جایز نیست زیرا [خداوند] چیزی که یک بوده و دومی ندارد، در مبحث اعداد وارد نمی‌شود. مگر نمی‌بینی که هر کس بگوید: خداوند یکی از سه نفر است کافر است و [نیز] کسی که بگوید: او یکی از مردم است و قصدش نوعی از جنس باشد در مورد خداوند صحیح نیست. زیرا این شباهت دادن است و پروردگار ما، از این سخن بالاتر است.

اما آن دو قسمی که در مورد او صحیح است، سخن کسی است که می‌گوید: او، یگانه‌ای است که در میان اشیا، شبیهی برای او وجود ندارد. پروردگار ما این چنین است و سخن کسی که می‌گوید: او در معنا و حقیقت یگانه‌است به این معنا که در وجود و در عقل و خیال [هیچ‌کس] تقسیم‌پذیر نیست [قابل درک نیست]. پروردگار ما این چنین است.[7]

اهمیت یکتاپرستی

از دیدگاه قرآن، یکتاپرستی شرط لازم برای بخشیده شدن در روز قیامت است:

مسلماً خدا، این را که به او شرک ورزیده شود نمی‌بخشاید و غیر از آن را برای هر که بخواهد می‌بخشاید، و هر کس به خدا شرک ورزد، به یقین گناهی بزرگ بربافته‌است. (نسا ۴۸)[8]

جستارهای وابسته

یادداشت
  1. سورهٔ آل عمران، آیهٔ ۱۸: شَهِدَ ٱللَّٰهُ أَنَّهُۥ لَا إِلٰهَ إِلَّا هُوَ وَٱلْمَلَائِکَةُ وَأُو۟لُوا۟ ٱلْعِلْمِ قَائِمًا بِٱلْقِسْطِ لَا إِلٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلْعَزِیزُ ٱلْحَکِیمُ
  2. سورهٔ توحید، آیات ۱–۴: قُلْ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ ؞ ٱللَّهُ ٱلصَّمَدُ ؞ لَمْ یَلِدْ وَلَمْ یُولَدْ ؞ وَلَمْ یَکُنْ لَّهُۥ کُفُوًا أَحَدٌۢ ؞
  3. سورهٔ رعد، آیهٔ ۱۶: قُلْ مَن رَّبُّ ٱلسَّمَاوَاتِ وَٱلْأَرْضِ
  4. سورهٔ روم، آیهٔ ۴۸: ٱللَّهُ ٱلَّذِی یُرْسِلُ ٱلرِّیَاحَ فَتُثِیرُ سَحَابًا فَیَبْسُطُهُۥ فِی ٱلسَّمَاءِ کَیْفَ یَشَاءُ وَیَجْعَلُهُۥ

پانویس
  1. Symbolism, MENA (2019-03-22). "The index finger". MENA symbolism. Retrieved 2019-10-03.
  2. قرآن، ترجمه فولادوند
  3. مرتضی مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری (۲)، انتشارات صدرا
  4. سبحانی، اندیشه اسلامی، ۱:‎ ۱۴۵.
  5. تفسیر نمونه، جلد ۲۷ صفحه ۴۲۸ ذیل سوره توحید. پیوند به متن تفسیر.
  6. قرآن، ترجمه خرمشاهی
  7. Vincent J. Cornell, Encyclopedia of Religion, Vol 5, pp.356۱–۳۵۶۲. حدیث فوق در کتاب توحید صدوق باب ۳، روایت سوم است. متن عربی حدیث به نقل از توحید صدوق
    إِنَّ الْقَوْلَ فِی أَنَّ اللَّهَ وَاحِدٌ عَلَی أَرْبَعَةِ أَقْسَامٍ فَوَجْهَانِ مِنْهَا لَا یَجُوزَانِ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَجْهَانِ یَثْبُتَانِ فِیهِ فَأَمَّا اللَّذَانِ لَا یَجُوزَانِ عَلَیْهِ فَقَوْلُ الْقَائِلِ وَاحِدٌ یَقْصِدُ بِهِ بَابَ الْأَعْدَادِ فَهَذَا مَا لَا یَجُوزُ لِأَنَّ مَا لَا ثَانِیَ لَهُ لَا یَدْخُلُ فِی بَابِ الْأَعْدَادِ أَ مَا تَرَی أَنَّهُ کَفَرَ مَنْ قَالَ ثالِثُ ثَلاثَةٍ وَ قَوْلُ الْقَائِلِ هُوَ وَاحِدٌ مِنَ النَّاسِ یُرِیدُ بِهِ النَّوْعَ مِنَ الْجِنْسِ فَهَذَا مَا لَا یَجُوزُ عَلَیْهِ لِأَنَّهُ تَشْبِیهٌ وَ جَلَّ رَبُّنَا عَنْ ذَلِکَ وَ تَعَالَی وَ أَمَّا الْوَجْهَانِ اللَّذَانِ یَثْبُتَانِ فِیهِ فَقَوْلُ الْقَائِلِ هُوَ وَاحِدٌ لَیْسَ لَهُ فِی الْأَشْیَاءِ شِبْهٌ کَذَلِکَ رَبُّنَا وَ قَوْلُ الْقَائِلِ إِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَدِیُّ الْمَعْنَی یَعْنِی بِهِ أَنَّهُ لَا یَنْقَسِمُ فِی وُجُودٍ وَ لَا عَقْلٍ وَ لَا وَهْمٍ کَذَلِکَ رَبُّنَا عَزَّ وَ جَل
  8. قرآن، ترجمه فولادوند

منابع

کتاب‌شناسی

پیوند به بیرون
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.