زن در اسلام

موقعیت و تجارب زنان در دین اسلام، در جوامع و مذاهب مختلف بسیار متفاوت است. بسیاری از این تفاوت‌ها می‌تواند ریشه در سنت‌های تاریخی و فرهنگ‌های متنوع در جوامع مختلف داشته باشد. با این حال اعتقاد آنان به اسلام عاملی مشترک است که به آنان هویت مشترکی می‌بخشد.

دختری در حال تلاوت قرآن، نقاشی سال ۱۸۸۰ اثر عثمان حمدی‌بیگ[1]
قانون خانواده
ازدواج و دیگر وضعیت‌ها و وصلت‌های مشابه یا یکسان
صحت ازدواج‌ها
طلاقها
دیگر مسائل
قانون بین‌المللی خصوصی
  • حقوق بین‌الملل خصوصی
  • طلاق ‏(en)‏
  • ازدواج ‏(en)‏
  • کنوانسیون لاهه (فرزندخواندگی) ‏(en)‏
  • فرزندخواندگی کودک بین‌المللی ‏(en)‏
  • کنوانسیون لاهه (فرزندخواندگی کودکی) ‏(en)‏
دستورالعمل یا قانون جرائم و خانواده
از مجموعه مقاله‌های
زنان در جامعه
جامعه
علوم و تکنولوژی
Medicine • Science • Engineering • Computing • Telegraphy
هنر و علوم انسانی
Literature • Philosophy • Fine arts • سینمای زنان • Photography • زنان در معماری
دین
تساوی حقوق زن و مرد در دین بهائی • زن در بودیسمw: • زن در مسیحیت (زن در مورمونیسم) • زن در هندوئیسم • زن در اسلام • زن در یهودیت • Sikhism
فرهنگ عامه
کُمیک • روزنامه‌نگاری و خبررسانی •
ورزش
بر پایه کشور
درگاه فمینیسم

قرآن و احادیث محمد اصلی‌ترین منابع برای شناخت جایگاه زنان در اسلام دانسته شده‌است. قرآن از نظر وظایف دینی جایگاه نسبتاً برابری به زنان و مردان داده اما همچنین گفته که مردان بر زنان مسلط هستند زیرا خدا به برخی نسبت به برخی دیگر برتری بخشیده، آنان را به صورت استعاری کشتزاری در اختیار مردان توصیف کرده و در قانون قصاص زنان را بعد از مردان آزاد و بردگان قرار داده‌است. قرآن از «زنان باکره و زیبای بهشتی» به عنوان پاداش مردان مومن نام برده‌است. قرآن عادت ماهانه زنان را «ناپاکی» و «بیماری» به‌شمار آورده و شهادت دو زن را با شهادت یک مرد برابر دانسته زیرا حافظه زنان را ضعیف‌تر از حافظه مردان محسوب کرده‌است؛ در مجموع سیمای نمادین زن در قرآن موجودی «ضعیف، پرخطا و منفعل» است.[2]

همچنین از دیدگاه قرآن، خداوند در آخرت با زن و مرد یکسان رفتار می‌کند، هر چند سرنوشت زنان در آخرت وابسته به سرنوشت شوهرانشان است.[3] جنسیت دخالتی در رستگاری نداشته و عامل تقدّم، باورمندی و کار نیک است.

پس از ظهور اسلام، شماری از عادات عرب از جمله زنده به گور کردن دختران از میان رفت، زنان صاحب حق مالکیت و وراثت شدند و به آنان مهریه، نفقه و دیه تعلق گرفت. همچنین تکالیفی همچون تربیت فرزند و تدبیر امور خانواده بر عهده آنان گذاشته شده‌است. با این حال، زن دارای استقلال مالی بوده و می‌تواند کار و دریافت دستمزد داشته باشد و در فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی مشارکت داشته باشد.

در این دین مادر و نقش مادری به عنوان بالاترین ارزش مورد احترام قرار گرفته شده‌است. محمد مسلمانان را به نیکی و ارج نهادن مادر، حتی اگر مشرک باشد، دستور داده‌است.

موقعیت زنان در عربستان پیش از اسلام

در قرآن، از زنده به گور کردن فرزندان دختر در عربستان قبل از اسلام، سخن رفته‌است.[4] از احادیث و تواریخ نیز برمی‌آید که این عمل در جامعه عرب قبل از اسلام، کاملاً رایج بوده‌است.[5][6] همچنین قرآن با انتقاد به اعراب پیش از اسلام می‌گوید به محض اینکه بشارت یابند خداوند دختری به آنان داده از فرط ناراحتی چهره‌شان سیاه می‌گردد.[7]

با این حال، راه زنان برای دست یافتن به مزایای اجتماعی هرگز بسته نبوده‌است. خدیجه دختر خویلد ثروتمندترین زنان قریش بود[8] و هند دختر عتبه بسیار قدرتمند بود و در احد در کنار مردان علیه سپاه اسلام می‌جنگید.[9]

موقعیت زنان در عربستان در صدر اسلام

با ظهور اسلام، زنده به گور کردن دختران که از آداب عرب بود، کنار گذاشته شد.[10] به این صورت، با ظهور اسلام موقعیت اجتماعی زنان پیشرفت کرد. همچنین محمد در آیه ۱۲ سوره ممتحنه با شرایط معینی با زنان بیعت کرد و بر مبنای آن بیعت، زنان را در امور سیاسی و اجتماعی و اقتصادی شریک ساخت.[11] چنان‌که محمد از زنان مشاوره خواسته و افکار آنان را به ویژه در مورد قرآن درنظر گرفته‌است.[12]

زنان در قرآن
نوشتار اصلی: زنان در قرآن

به‌طور کلی قرآن در حدود دویست آیه مستقیماً دربارهٔ زنان سخن گفته‌است. آیاتی که به‌طور مستقیم به موضوع زنان می‌پردازند با واژه‌هایی همچون «نساء، اِمرَأة، امّ، مومنات، صالحات، بنات، زوجة، اخت و …» آمده‌اند.[13] از دیدگاه قرآن، زن و مرد هر دو از یک سرچشمه جوشیده‌اند و آن دو را خداوند مستقل آفرید اما طبیعت‌شان را گوناگون قرار داد.[14] قرآن زنان را تحت سلطه مردان توصیف کرده و آنان را با کودکان، یتیمان و مردان ضعیفی که نمی‌توانند جهاد کنند در یک دسته قرار داده‌است. همچنین در قانون قصاص، آن‌ها بعد از مردان آزاد و بردگان قرار می‌گیرند. قرآن همچنین به مردان مومن وعده «زنان باکره و زیبای بهشتی» داده‌است.[15]

تنها زنی که در قرآن از وی نام برده شده‌است، مریم (که او را دختر «عمران» نامیده) است؛ قرآن برخلاف عهد جدید حوادث زندگی مریم را از ابتدای تولد او روایت می‌کند و برخی از این مطالب مثل پناه‌بردن مریم به درخت نخل، از انجیل‌های مشکوک وام گرفته شده‌اند.[16] قرآن می‌گوید زکریا سرپرستی مریم را برعهده گرفت.[17] در قرآن آمده‌است که از نزد خدا به مریم در محراب عبادت روزی بی‌حساب رسیده‌است. همچنین در قرآن، مریم بر تمامی زنان جهان برتری یافته‌است. فرشتگان به مریم به فرزندی به نام عیسی بشارت دادند و مریم باکره، به عیسی حامله شد.[18][19][20]

وَإِذْ قَالَتِ الْمَلَائِکَةُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاکِ وَطَهَّرَکِ وَاصْطَفَاکِ عَلَیٰ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ (ترجمه: و (به یاد آورید) هنگامی را که فرشتگان گفتند: «ای مریم! خدا تو را برگزیده و پاک ساخته؛ و بر تمام زنان جهان، برتری داده‌است.)[آل عمران–۴۲]

قرآن، نام همسر آدم را مشخص نکرده‌است؛ هرچند در روایات نام حوا آمده‌است، و حوا را نخستین زن و مادر نسل بشر می‌دانند. خداوند، نخستین زوج انسانی را از نزدیک شدن به درخت منع کرد. در قرآن، شیطان آن مرد و زن را وسوسه کرد و آن دو نافرمانیِ خدا را کردند و به کیفر خدایی گرفتار شدند.[21] بنابراین، در قرآن سخن از این که همسر آدم، وی را اغوا کرد و او را به خوردن از میوه ممنوع واداشت، نرفته‌است بلکه حتی در بعضی آیات کل تقصیر را به آدم نسبت داده‌است، برای نمونه آیه ۱۲۰ و ۱۲۱ سوره طه نه تنها هیچ نقشی برای حوا در وسوسه شدن قائل نیست بلکه وسوسه شدن توسط شیطان را تنها به آدم نسبت می‌دهد.[22][23][24]

«سپس شیطان (به نیرنگ و حیله نشست و) آدم را وسوسه کرد (و بدو) گفت: ای آدم آیا تو را به درخت جاودانگی و مُلک فناناپذیر رهنمود کنم؟» سورهٔ طه، آیهٔ ۱۲۰

غیر از مریم، حضور باقی زنان در قرآن به واسطه رابطه خویشاوندی آن‌ها با مردان است.[25] بنا به قرآن، زن ابراهیم هنگامی که میهمانان خدا مژدهٔ ولادت پسری را (اسحاق) به او می‌دهند، می‌خندد و با آن‌ها گفتگو می‌کند. همین‌طور آیاتی در مورد همسر دیگر وی که مادر اسماعیل بود. قرآن، اشارات گذرایی به مادر و خواهر موسی و همچنین دختران شعیب و نیز به همسر فرعون که موسی را پذیرفت دارد و آن سه را زنانی مؤمن می‌داند.[26][27][28] از همسر نوح و همسر لوط هم‌چون دو نمونه از کسانی که کفر ورزیده‌اند، یاد می‌شود. آنان به همسران خود که مردانی نیک بودند، خیانت ورزیدند و به آتش دوزخ فرستاده خواهند شد.[29] و در نهایت، از دیدگاه مفسرین شیعه، در آیاتی همچون سورهٔ کوثر اشاره به فاطمه زهرا شده‌است.[30] مادر مریم، زن عزیز و همسر ابولهب از دیگر زنانی هستند که در قرآن به آن‌ها اشاره شده‌است.[31][32][33] در سوره نمل، داستان سلیمان و ملکه سبا آمده‌است. ملکه سبا تنها پادشاه زن که قرآن از او یاد کرده‌است. در تفاسیر و احادیث نام او بلقیس ذکر گردیده‌است. قرآن ملکه سبا را ملکه‌ای اهل مشورت با صاحب‌نظران توصیف می‌کند، که از هر چیزی به او داده شده بود و تختی بزرگ داشت، او دعوت سلیمان را می‌پذیرد و نزد او می‌آید و با سلیمان تسلیم خدا می‌شود.[34][35][36][37]

بیشتر مفسرین بر این باورند که زنانی که در آیات ابتدایی سورهٔ تحریم به آنان اشاره شده، دو تن از همسران محمد، عایشه و حفصه بودند. قرآن آن دو را به خاطر فاش کردن رازی که محمد به یکی از ایشان سپرده بود، سرزنش کرده و به توبه دعوت نموده‌است.[38][39] هرچند سیدمحمدحسین طباطبایی این تفسیر را ناسازگار با بقیهٔ آیات سورهٔ تحریم می‌داند.[40]

آیات افک، دربارهٔ تهمت زدن گروهی از مردم به یکی از زنان مسلمان است. در این آیات، خداوند مردم را به دلیل اتهام وارد کردن و دامن زدن به شایعات، تقبیح می‌کند. اغلب مفسران اهل سنت شخص متهم شده را عایشه می‌دانند که قرآن به دفاع و رفع اتهام از او پرداخت، اما بیشتر مفسران شیعه معتقدند فرد مورد اشاره ماریه قبطیه است.[41][42][43]

فمینیسم اسلامی
نماد فمینیسم اسلامی
نوشتار اصلی: فمینیسم اسلامی

فمینیسم اسلامی توسط تعدادی از دین‌شناسان مسلمان که خود را فمینیست نیز می‌دانند شکل گرفته‌است.
فمینیست‌های مسلمان معتقدند آیات زیادی از قرآن برابری زن و مرد را تأیید می‌کنند و تفسیرهای حاوی مفهوم برتری مذکر را انعکاس دهنده فرهنگ مردسالارانه پیش از قرآن و ترکیب فقه کلاسیک با مفاهیم و رفتارهای مردسالارانه آن زمان می‌دانند.
روش‌شناسی پایه فمینیسم اسلامی شامل روش‌های کلاسیک اجتهاد (بررسی استقلال منابع دینی) و تفسیر است و علاوه بر این دو روش، روش‌های تحلیل زبان‌شناختی، تاریخی، تحلیل ادبی، جامعه‌شناختی، مردم‌شناختی و… نیز به کار گرفته می‌شوند.[44][45]

ملاله یوسف‌زی، عایشه عبدالرحمان، آمنه ودود و فاطمه مرنیسی از جمله زنان کنشگر فمینیست اسلامی هستند که عموماً تفاسیر تاریخی جنسیت‌محور را زیر سؤال می‌برند.[46]

ارث

در تقسیم ارث بر اساس قرآن، در صورتی که شخص متوفی والدین نداشته باشد و فرزندان پسر و دختر داشته باشد، پسر دوبرابر دختر ارث می‌برد؛ و اگر والدین متوفی زنده باشند، هر یک از پدر و مادر یک‌ششم ارث و فرض دختر نصف آن خواهد بود. نابرابری در تقسیم ارث در اسلام، به این دلیل است که مرد در اسلام مکلف به تأمین هزینه‌های زندگی همسرش است.[47]

عشق

در جوامع سنتی اسلامی، عشق بین زن و مرد به‌طور ویژه‌ای ستوه می‌شود. و ادبیات عامه و کلاسیک جهان اسلام مملو از آثاری در این زمینه است.[48] چنانچه مضامین قرآنی مانند عشق یوسف و زلیخا الهام بخش بسیاری از آثار ادبی شاعران و پیش‌زمینهٔ عرفان و تصوف شد.[49][50][51]

حدیثی از پیامبر اسلام نقل شده‌است که می‌گوید: «برای دو نفر که یکدیگر را دوست دارند چیزی بهتر از ازدواج نیست.»[52] همچنین توصیه‌های محمد به مردان در زمینهٔ عشق قابل توجه است که بر آموزه‌های پیامبر اسلام در مورد اهمیت دوست داشتن زنان تأکید می‌کنند:

  • «شما باید زن خود را از عطر مو تا نوک انگشتانش گرامی بدارید.»[53]
  • «بهترین شما کسی است که از نظر همسر خود بهترین باشد.»[54][55]

زناشویی

ازدواج
مراسم ازدواج یک زوج مسلمان در کنار رودخانه‌ای در هند

قرآن، اجبار در ازدواج را ممنوع کرده و رضایت طرفین در ازدواج را شرط دانسته‌است.[56][57][58] محدودیت سنی برای ازدواج وجود داشته اما جزئیات آن موزد اختلاف‌نظر است. گروهی رسیدن به زمان بلوغ جنسی را شرط دانسته و گروهی دیگر سنین مختلف و بنا به قول مشهور، نه سالگی را شرط ازدواج دختران می‌دانند.[59][60][61][62] ناصر مکارم شیرازی از مراجع تقلید شیعه ازدواج در سن کمتر از ۱۳ سال را باطل می‌داند.[63]

وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً ۚ إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (ترجمه: و از نشانه‌های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید، و در میانتان مودّت و رحمت قرار داد؛ در این نشانه‌هایی است برای گروهی که تفکّر می‌کنند!)[روم–۲۱]

ازدواج مردان مسلمان با زنان مشرک و زنان مسلمان با مردان مشرک ممنوع شده‌است.[64][65][66] زنان مسلمان نوگرویده و مهاجر از ازدواج با مشرکان منع شده‌اند و اگر در زمان گرویدن به اسلام، شوهر داشته باشند، نمی‌باید نزد همسرانشان که بر شرک باقی مانده‌اند، بازگردند.[67] مردان مسلمان، مجازند با زنان اهل کتاب یعنی زنان مسیحی، یهودی، مندائی (صابئی) و زرتشتی ازدواج موقت کنند؛[68] اما زنان مسلمان حق ازدواج با مردان اهل کتاب را ندارند. ازدواج مرد زناکار، با زنان پاک‌دامن مسلمان و ازدواج زن زناکار با مردان پاک‌دامن مسلمان ممنوع شده‌است.[69]

قرآن زن و شوهر را به مانند لباس یکدیگر تشبیه می‌کند.[70] زنان پس از ازدواج از تأمین مخارج زندگی معاف‌اند، مگر آنکه زن و شوهر به توافق دیگری برسند.[71][72]

چند همسری در شرایطی جایز دانسته شده‌است؛ چندشوهری در اسلام ممنوع است، اما چندزنی مشروع دانسته می‌شود. قرآن، تعداد همسران مشروع دائم برای یک مرد را چهار همسر معین کرده‌است.[73] البته قرآن مراعات عدالت را در تعدد زوجات شرط دانسته. زنانی که یک مرد مؤمن می‌تواند با آن‌ها رابطه جنسی مشروع داشته باشند، علاوه بر این زنان، زنانی هستند که در جنگ به اسارت گرفته شده‌اند.[74]

ظاهراً آزادی‌های ویژه‌ای در ارتباط با تعداد زنان و شرایط نکاح برای پیامبر تلقی گردیده‌است[75] چنان‌که پیامبر اسلام، پس از مرگ خدیجه نه بار و به روایتی سیزده بار ازدواج نمود.[76] هم‌چنین احکام مربوط به خویشاوندی نسبی به گونه‌ای است که مانع ازدواج یک مرد با همسر مطلقه فرزند خوانده‌اش نمی‌شود همچنان که محمد با همسر مطلقه فرزندخوانده‌اش زید ازدواج کرد. ازدواج با همسران پیامبر پس از وی نیز ممنوع گردیده‌است و به همین دلیل از زنان پیامبر با تعبیر امهات المؤمنین یاد می‌شود که به معنی مادران اهل ایمان است.[75]

خلوت کردن زن و مرد بیگانه، در اسلام حرام شمرده شده‌است.[77] همچنین در برخی کشورهای اسلامی، مانند عربستان سعودی جدایی جنسیتی شدیدی وجود دارد. در زمان حکومت طالبان در افغانستان، جدایی جنسیتی در جامعه اعمال شد.

مهریه

در پیمان زناشویی، از مرد انتظار می‌رود هدیه‌ای به زن ببخشد. این هدیه، در صورت درخواست زن باید بلافاصله به وی داده شود. از این هدیه، در اصطلاح قرآن، با نام صداق یاد می‌شود.[78][56] گروهی از اندیشمندان مسلمان مهریه را صرفا یک ارزش نمادین توصیف می‌کنند و عده‌ای آن را دارای کارکرد اجتماعی برای زنان، همچون بیمۀ اجتماعی و احساس امنیت نسبت به آینده می‌دانند.[79] برخی پیشوایان شیعه، تعیین مهریه‌های گران‌قیمت را مورد انتقاد قرار داده، و زندانی کردن شوهر به دلیل عدم امکان پرداخت مهریه را مضحک و خلاف شرع دانسته‌اند.[80] در آیات قرآن پرداخت مهریه بنا به افعال به کار رفته در آیات، تعبیر به نسیه نشده‌است و ظاهراً از دارایی یا تعهد فعلی مرد باید باشد.[81][82] همچنین شوهر اجازۀ بازپس‌گیری مهریه از زن را ندارد.[78]

زندگی مشترک

قرآن محبت و مودت بین زن و شوهر را نشانهٔ خدا دانسته‌است.[83][84][85][86] قرآن، تأمین هزینه زندگی خانواده از جمله خوراک، پوشاک، مسکن و آنچه برای رفاه و آسایش همسر و فرزندان ضرورت دارد را برعهده مرد گذاشته‌است. نفقه در اسلام، انجام وظایف همسری‌است و اگر زن ثروتمند هم باشد، این تکلیف برعهده مرد است.[87] هم زن و هم مرد وظیفه دارند نیازهای جنسی یک‌دیگر را ارضا کنند. از شوهران خواسته شده که با زنان خود مهربان باشند.[53]

اطاعت از شوهر برای زنان واجب دانسته می‌شود، جز در مواردی که شوهر امر به انجام گناهی کند.[88] از زنان خواسته شده‌است که بر خوی بد شوهران خود صبر کنند.[89] تدبیر امور خانه، که امروزه از آن با نام خانه‌داری یاد می‌شود، برعهده زن قرار گرفته‌است.[90] زنان حق ندارند بدون رضایت شوهران، روزه مستحبی بگیرند.[91] زنان باید برای خارج شدن از خانه از شوهرانشان اجازه بگیرند.[92]

در قرآن، محدودیتی برای سفر زنان به تنهایی ذکر نشده‌است. هرچند، بسیاری از مسلمانان اهل سنت، سفر زنان را بدون همراهی محرم، حرام می‌دانند. در مذهب حنفی، مسافرت زن به تنهایی ممنوع است اما مسافرت گروهی از زنان با یکدیگر جایز شمرده می‌شود.[93] منعی برای رانندگی زنان، در قرآن و سنت وجود ندارد. امروزه در همه کشورهای اسلامی حتی عربستان سعودی، حق رانندگی برای زنان به رسمیت شناخته می‌شود.

عباس پسندیده، پژوهشگر دینی می‌گوید:

در آموزه‌های اسلام، از همسر (زن) به عنوان «امانت الهی» یاد شده‌است، اگر کسی همسر خود را امانت بشمارد از هرگونه بدرفتاری، پرهیز خواهد کرد… جالب اینکه همسر، امانت خانواده‌اش شمرده نشده، بلکه امانت خدا دانسته شده‌است، در حقیقت کسی که ازدواج می‌کند، همسر را به عنوان امانت از خداوند متعال تحویل می‌گیرد، اتصال همسر به خداوند متعال، ارزش آن را کاملاً دگرگون می‌کند و از یک مسئله انسانی و زمینی، به یک مسئله الهی و آسمانی تبدیل می‌سازد.[94]

طلاق
عقدنامه نکاح

قرآن به مردان مسلمان سفارش می‌کند که از طلاق همسرانشان خودداری ورزند؛ و سازش را بهتر دانسته‌است.[95][96] در شرایط ناسازگاری زن و شوهر، قرآن پیشنهاد کرده‌است که داوری از خانواده شوهر و داوری از خانواده زن به قصد اصلاح و سازش ورود کنند.[97]

بر اساس سنتی به نام ایلاء، کسانی که به ترک هم‌خوابگی با زنان خود سوگند یاد می‌کنند، حداکثر ۴ ماه حق طول دادن آن را دارند و سپس یا باید سوگند خود را شکسته یا زن را طلاق دهند.[98]

اگر طلاق پیش از نزدیکی صورت پذیرد و شوهر برای زن مهری تعیین کرده باشد، می‌بایست نصف آنچه معین کرده، به زن بپردازد.[99]

قرآن نوعی جدایی زن و شوهر به نام ظهار را که در آن، مرد به زن خود می‌گوید پشت تو چون پشت مادر من است، را ناپسند می‌شمارد و برای آن کفاره تعیین می‌کند.[100] در فرهنگ اعراب پیش از اسلام این کار موجب طلاق و ممنوعیت ابدی ازدواج می‌شده اما در مقررات اسلامی هرچند حرام و گناه است اما آثاری حقوقی به همراه دارد از جمله این‌که باعث می‌شود تا آمیزش جنسی بین زوجین ممنوع شود مگر اینکه شوهر از ظهار توبه کرده و کفارهٔ ظهار را بپردازد.[101][102]

از پیامبر اسلام روایت شده‌است که طلاق منفورترین حلال است و از این واقعه عرش الهی می‌لرزد.[103][104][105]

در ازدواج دائم، مرد می‌تواند همسرش را طلاق دهد؛ مشروط به این‌که زن در مدت عادت ماهانه یا باردار نباشد. برای تقاضای طلاق از سوی زن، عموماً شرایطی در پیمان ازدواج معین می‌شود؛ مثلاً اگر زن در پیمان ازدواج شرط کرده باشد که هرگاه شوهر زن دیگر بگیرد یا با او بدرفتاری کند، تقاضای طلاق خواهد کرد. در صورت ناتوانی شوهر از دادن نفقه یا ترک خانه و خانواده، زن می‌تواند تقاضای طلاق نماید. همچنین، مجنون شدن شوهر می‌تواند دلیلی برای تقاضای طلاق از سوی زن باشد.[106]

خانواده

با ظهور قرآن در عهد جاهلیت، خانواده جایگزین قبیله به عنوان واحد اساسی جامعه عربی شد و امروزه خانواده هنوز نهاد اصلی سامانهٔ اجتماعی در جهان اسلام است.[107] مانند بسیاری از جوامع دیگر، خانواده در کشورهای دارای اکثریت مسلمان فقط به مدل هسته ای متشکل از والدین و فرزندان محدود نمی‌شود، بلکه در عوض معمولاً از یک شبکه بزرگتر شامل پدربزرگ و مادربزرگ، عمه، خاله، دایی، عمو و فرزندان آنان تشکیل شده‌است.[108]

بارداری، زایمان و شیردهی

محمد پیامبر اسلام اظهار داشت اگر زنی در هنگام زایمان بمیرد شهید است؛ پاداش شهادت بهشت است.[109]

مادری

در حدیث مشهوری از پیامبر اسلام آمده‌است: «بهشت، زیر پای مادران است.»[110][111] و بر این اساس، مانند بسیاری از سیستم‌های سنتی، اسلام مادر و نقش مادری را به عنوان بالاترین ارزش مورد احترام قرار داده‌است.[112] در عین حال اینکه زن می‌تواند کار و دریافت دستمزد داشته باشد.[113] سیدحسن نصر می‌نویسد که جامعهٔ اسلامی هرگز تصور نکرده‌است که کار در یک دفتر اهمیت بیشتری از تربیت فرزندان دارد.»[114]

پیامبر اسلام یکی از صحابه که مادرش مشرک بود را به نیکی و ارج نهادن مادرش، و نیازردن وی با گفتار و کردار دستور داد.[115][116][117]

پوشش زنان
نوشتار اصلی: حجاب اسلامی
دو زن مالزیایی با حجاب

در قرآن، پس از آنکه از مردان می‌خواهد چشم و دامانشان را از کار زشت حفظ کنند، از زنان خواسته شده‌است که حجاب مناسب داشته باشند و زینت‌هایشان را فقط در برابر محارم خود آشکار کنند.[118][119] مردانی که می‌خواستند با همسران پیامبر سخن گویند، می‌بایست از پشت پرده با آنان گفتگو کنند.[75]

در اصل حکم حجاب، اختلافی بین علمای مسلمان وجود ندارد؛ هرچند در حدود شرعی آن اختلاف بارزی وجود دارد. علمای سلفی عموماً، تمام بدن زن را عورت دانسته‌اند و از زنان می‌خواهند که علاوه بر سر و مو، صورت و دست را نیز بپوشانند. در عربستان سعودی، روبنده و عبایه و در ایران، مانتو، روسری و چادر شکل رایج حجاب هستند.

زندگی دینی

در زندگی دینی، از برابری زن و مرد سخن رفته‌است؛ این مسئله این‌چنین در کتاب آسمانی مسلمانان مطرح شده‌است: «مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان باایمان و زنان باایمان، مردان پرهیزکار و زنان پرهیزکار، مردان راستگو و زنان راستگو، مردان شکیبا و زنان شکیبا، مردان فروتن و زنان فروتن، مردان صدقه‌دهنده و زنان صدقه‌دهنده، مردان روزه‌دار و زنان روزه‌دار، مردان پاک‌دامن و زنان پاک‌دامن، مردانی که خدا را فراوان یاد می‌کنند و زنانی که خدا را فراوان یاد می‌کنند؛ خدا برای همه ایشان آمرزش و پاداش بزرگ فراهم ساخته‌است.» سورۀ احزاب، آیۀ ۳۵[120][121]

یا در جای دیگر در سورهٔ توبه بدان اشاره شده‌است:[122]

وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَیُطِیعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (ترجمه: مردان و زنان باایمان، دوستان یک‌دیگرند. همدیگر را به کارهای پسندیده وامی‌دارند و از انجام کارهای ناپسند بازمی‌دارند، نماز را برپا می‌دارند و زکات را می‌پردازند، و از خدا و پیامبرش فرمان می‌برند. آنانند که خدا به زودی مشمول رحمتشان قرار خواهد داد که خداوند توانا و حکیم است.)[توبه–۷۱]

با وجود اینکه زن و مرد از لحاظ جسمی یکسان و برابر نیستند، اما قرآن این تفاوت در آفرینش را دلیل برتریِ خلقت یکی بر دیگری نمی‌داند. در آیهٔ نخست نساء و آیهٔ ۱۳ حجرات؛ تصریح شده‌است که جنسیت، قبیله، نژاد، رنگ، ثروت، جاه و مقام عامل فضیلت نیست و تقوا میزان کرامت و تقرب به خداست. همچنین بیان شده که همهٔ مردم اعم از مذکر و مؤنث از یک زن و مرد آفریده شده‌اند.[123][124][125]

همچنین خداوند در آخرت با زن و مرد یکسان رفتار می‌کند و جنسیت هیچ دخالتی در رستگاری ندارد. عامل تقدم ایمان و عمل صالح است.[126] در چندین آیهٔ قرآن به برابری پاداش در روز بازپسین اشاره شده‌است.[127]

وَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَیٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولٰئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلَا یُظْلَمُونَ نَقِیرًا (ترجمه: و کسی که چیزی از اعمال صالح را انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، در حالی که ایمان داشته باشد، چنان کسانی داخل بهشت می‌شوند؛ و کمترین ستمی به آنها نخواهد شد.)[نساء–۱۲۴]

وظایف و مسئولیت‌های اخلاقی و فردی زن و مرد یکسان بوده و پاداش و و مجازات آن‌ها در آخرت برابر دانسته شده‌است. قرآن در آیهٔ ۱۹۵ آل عمران زن و مرد را هم‌نوع و از جنس یکدیگر توصیف کرده و زنان و مردانی که در راه خدا بی‌خانمان شده یا آزار دیده یا شهید شدند را وعدهٔ «بهشت و بهترینِ پاداش‌ها از سوی پروردگار» می‌دهد و می‌گوید عملی از آنان را ضایع نخواهد کرد. این مسئله مجددا در آیات دیگر مورد تأکید قرار می‌گیرد و خداوند مرد و زن باایمانی را که کار نیک انجام دهد را به اجری بسیار بهتر از عمل نیکی که کردند و «زندگانی خوشِ ابدی» بشارت می‌دهد.[128][129][130]

با این حال، عده‌ای از صاحب‌نظران اسلامی برابری بین زن و مرد را بیشتر منحصر به حیطۀ عبادی و اخلاقی می‌دانند و با استناد به تفاوت‌های زیست‌شناختی و روان‌شناختی قائل به برابری زن و مرد در زمینه‌های اجتماعی (مانند کار، خانواده و ...) نیستند.[131]

اگر هر کدام از آنان در راه خدا تلاش کردند: «هر که بدی کند، جز به مانند آن کیفر نمی‌یابد؛ و هر کس کار شایسته کند، چه مرد باشد و چه زن، و به خدا ایمان داشته باشد، به بهشت درخواهد آمد و در آن‌جا روزی بی‌اندازه خواهد یافت.» سورۀ غافر، آیۀ ۴۰

پیامبر اسلام، به زنان اجازه داد که به مساجد بروند؛ هرچند در حدیث آمده‌است که خانه‌هایشان برایشان از مساجد بهترند.[132] با این حال، با گسترش قلمرو اسلام زنان از حضور در مساجد منع شدند. امروزه، زنان نیز اجازه حضور در مساجد در اکثر قریب به اتفاق کشورهای اسلامی را دارند.

مقام‌های مذهبی در اسلام، عموماً تنها به مردان اختصاص دارند. زنان نمی‌توانند امام جماعت مردان باشند. همچنین زنان نمی‌توانند خطیب جمعه یا مفتی باشند. در فقه شیعه، مرجعیت تقلید خاص مردان است. برخی حتی حکم کرده‌اند که زنان نمی‌توانند امام جماعت زنان باشند یا به قرآن تغنی کنند؛ اما این احکام در عالم اسلام عمومیت ندارند. با این حال منابع اهل سنت معتقدند محمد اجازه اقامهٔ نماز مختلط را به امامت جماعت ام ورقه، از زنان صدراسلام، داد.[133][134]

برخی برآوردها حاکی از آن است که حدود ۱۵ درصد از حدیث‌شناسان قرون وسطی را زنان تشکیل می‌دادند.[135] رابعه عدویه از شخصیت‌های مهم اثرگذار در تصوف است.[136] رابعه بلخی نیز از شاعران و عارفان مطرح سدهٔ چهارم بوده‌است.[137] امروزه جایگاه زنان در جهان اسلام بیشتر تحت تاثیر تفاوت‌های فرهنگی در بین مسلمانان است که عده‌ای آن‌ها را در نتیجۀ سنت‌های شکل گرفتۀ تاریخی در هر جغرافیا می‌دانند، با این وجود اعتقاد به اسلام عاملی مشترک است که به آنان هویتی مشترک می‌بخشد.[138]

زنان و مردان علاوه بر احکام دینی مشترک، در مواردی از نظر کیفی، مانند مسائلی چون طهارت، نماز یا جهاد هر کدام احکام خاصی نیز دارند. مانند اینکه زنان در دوره‌های قاعدگی یا نفاس نماز و روزه ندارند، نمازهایى که زن در زمان قاعدگی یا نفاس نخوانده قضا ندارد، ولى قضاى روزه‌هاى نگرفته را بعدا باید بگیرد.[139][140][141][142]

استقلال مالی و حقوقی

مطابق قرآن، زن و مرد هر دو از موقعیت اقتصادی مستقل برخوردارند.[143] بنابراین زنان در خرید و فروش، رهن، اجاره، قرض یا قرض دادن و عقد قرارداد، تأسیس شرکت و کلیهٔ امور مالی آزاد اند.[143] با ظهور اسلام زنان دارای حق مالکیت شدند، در حالی که در غرب تا قرن نوزدهم زنان امکان مالکیت نداشتند.[144][145]

در دین اسلام زنان مانند مردان دارای حق اشتغال و تحصیل هستند، با این حال نباید اشتغال او باعث نادیده گرفتن نقش مادری و همسری‌اش شود.[146][147] با اشاره به آیهٔ ۲۳ سورهٔ قصص و خدیجه، همسر نخست پیامبر اسلام که قبل و بعد از اسلام آوردنش بازرگان بود، به عنوان نشانه‌هایی ذکر می‌کنند که در صدراسلام زنان می‌توانستند در خارج از خانهٔ خود اشتغال داشته باشند.[148][149][150]

زنان پس از ازدواج از تأمین مخارج زندگی همچون نفقه، تهیه مسکن و وسیلهٔ نقلیه و مخارج سفر معاف‌اند، مگر آنکه زن و شوهر به توافق دیگری برسند.[71][72] با وجود اینکه توافق زن و شوهر بر سر تغییر این حقوق در کلیهٔ مذاهب اسلامی پذیرفته شده اما تفاوت‌هایی در بین فقه شیعه و اهل سنت وجود دارد.[151] در فقه شیعه این حقوق زن یا مرد را تحت عنوان شروط ضمن عقد می‌توان به هر نحو که دو طرف با رضایت توافق کنند تغییر داد.[152] اگر چه شروط نامعقول و نامشروع باطل است.[153]

همچنین برخلاف بسیاری از فرهنگ‌ها، در اسلام زن نام خانوادگی خود را حفظ می‌کند و نام شوهر را نمی‌برد.[154] بنابراین، یک زن مسلمان به‌طور سنتی همیشه با نام خانواده خود به عنوان نشانه‌ای از فردیت و هویت حقوقی خود شناخته می‌شود؛ از نظر تاریخی هیچ فرایندی برای تغییر نام زنان در صورت ازدواج، طلاق یا بیوه وجود ندارد.[154]

رهبری و سیاست
بینظیر بوتو، نخست‌وزیر پاکستان در دو دوره (۱۹۸۸–۱۹۹۰، ۱۹۹۳–۱۹۹۶)، ملقب به «بانوی آهنین»،[155] اولین زن مسلمان بود به مقام نخست‌وزیری در یک کشور اسلامی رسید. ترور او نمادی از سقوط پاکستان به بی‌ثباتی مزمن بود. به احترام وی چندین مرکز پاکستانی، از جمله اولین فرودگاه بین‌المللی در اسلام‌آباد و چندین دانشگاه، نامگذاری شده‌اند.[156]

بسیاری از علمای متقدم اسلامی مانند طبری، رهبریِ سیاسی زنان را جایز شمردند.[157] در صدراسلام، زنانی همچون عایشه، ام ورقه و سمره بنت وهب در فعالیت‌های سیاسی شرکت می‌کرده‌اند.[158] عبدالرحمن بن عوف، زمانی که پس از مرگ عمر به انتخاب عثمان یا علی به عنوان خلیفهٔ سوم متهم شده بود، با زنان در اتاق‌هایشان مشورت کرد.[159] خلیفه عمر زنان را به عناوینی همچون بازرس بازار در مکه، مدیر در مدینه، رئیس بهداشت و ایمنی در بصره منصوب کرده بود.[160]

در دهه‌های اخیر، تعدادی از کشورهای مسلمان، شامل اندونزی، پاکستان، بنگلادش، ترکیه و قرقیزستان توسط زنان رهبری شده‌اند. نزدیک یک سوم پارلمان مصر شامل زنان بود.[161][162][163]

روح‌الله خمینی رهبر انقلاب اسلامی ایران، جایگاه سیاسی و اجتماعی زنان را در جامعه ایران والا و پراهمیت می‌شمارد و یکی از دلایل تحریک و تشویق مردان در حرکت در مسیر پیروزی انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ را همدوشی و تأثیرگذاری زنان با مردان می‌داند و می‌گوید: زنان در همهٔ عرصه‌ها بسیار پر انرژی و فعال حضور پیدا کردند و تشکیلات حزبی یا سیاسی نداشتند اینها وارد شدند تغییراتی ایجاد کردند و در بحبوحهٔ پیروزی انقلاب اسلامی و بعد از آن زنان به یاری انقلاب شتافتند و مردان هم نسبت به این حرکت تشویق می‌شدند.[164]

حق رأی

در اسلام، محدودیتی برای حق رأی زنان وجود ندارد. آیات قرآن و گزارشهای تاریخی گواه این امرند که پیامبر اسلام و خلفای راشدین، از زنان نیز بیعت می‌گرفتند. چنان‌که در آیهٔ ۱۲ سوره ممتحنه قرآن می‌خوانیم:

«ای پیامبر، اگر زنان مؤمن نزد تو آمدند تا بیعت کنند، بدین شرط که هیچ‌کس را با خدا شریک نکنند و دزدی نکنند و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و فرزندی را که از آن شوهرشان نیست به دروغ به او نسبت ندهند و در کارهای نیک نافرمانی تو نکنند، با آن‌ها بیعت کن و برایشان از خدا آمرزش بخواه، که خدا آمرزنده و مهربان است.»

در روایات آمده‌است که پیامبر پس از فتح مکه برای مراسم بیعت طشت آبی حاضر کرد و او دست خویش را بر درون اب می‌زد و زنان نیز که برای بیعت می‌آمدند دست خود را در درون تشت می‌نهادند و می‌رفتند. در کنزالعمال (۱/۱۰۱) از کتب اهل سنت گزارشی از تقی هندی آمده‌است که پیغمبر با مردان نیز مبتی بر شروط مذکور در آیهٔ ۱۲ سوره ممتحنه بیعت کرده‌است.[165]

مسائل حقوقی و جزایی

شهادت زنان

مسئله شهادت دادن زنان در اسلام مورد اختلاف‌نظر است. برخی حقوق‌دانان، شهادت زنان در برخی موارد غیرقابل قبول دانسته‌اند. در موارد دیگر، شهادت دو زن برابر با شهادت یک مرد است.[166]

دیه زنان

در قرآن، آیه ۹۲ سورۀ نساء درمورد خون‌بها و دیۀ مومنین بحث می‌کند ولی میزان دیه و تفاوت دیه زن و مرد مشخص نشده‌است.[167][168] اما در فقه به آن پرداخته شده و به دو قسم کلی، یعنی دیه فوت و دیه اعضای بدن، تقسیم شده‌است. از آنجایی که برخی روایات بر نابرابری جنسیتی دیه دلالت دارند، بر اساس نظر مشهور برآمده از سنت و احادیث دیۀ فوت زن نصف مرد است.[169][170][171] البته قصاص و دیۀ عضو در فقه یکسان شمرده شده‌است.[172] این حکم معمولاً چنین توجیه می‌شود که نبود یک مرد در خانواده از نظر اقتصادی زیان‌بارتر از نبود یک زن است. در توجیه این نابرابری گفته می‌شود که در هنگامی که مردی کشته شود دیه به خانواده از جمله همسر مرد تعلق می‌گیرد، و به عبارتی دیه، نه به منزلۀ قیمت افراد، بلکه جریمه و جبران خسارتی مالی است.[173] یکی از نقدهای وارده به این استدلال این است که یک زن ممکن است سرپرست خانوار باشد.[174]

گروهی سندیت روایات را به دلیل آنچه عدم وثوق برخی راویان و مغایرت با احکام مندرج در قرآن می‌نامند، زیر سوال می‌برند.[175] یوسف صانعی مرجع تقلید شیعه از معدود فقهایی است که دیۀ فوت زن و مرد را یکسان می‌داند.[176]

طبق قوانین ایران، بیمه در کلیۀ حوادث و جنایات منتج به فوت یا جرح، دیۀ زن و مرد را باید یکسان درنظر بگیرد.[177][178][175] در این قانون معادل تفاوت دیۀ زنان با مردان از محل صندوق تامین خسارت‌های بدنی پرداخت می‌شود.[179] تا پیش از این حکم، این رای فقط در مورد سوانح رانندگی اجرا می‌شد.[179][180]

زنا

زنا یعنی اینکه مرد و زنی بدون اینکه از نظر اسلام زن و شوهر شده باشند (دائم یا موقت) عمل جنسی انجام دهند که در این عمل شرط دخول باید رعایت شود تا به آن زنا اطلاق شود، زنا تنها با شهادت چهار نفر عادل (نور آیه۴ بدون ذکر جنسیت شاهدان) که گواهی به انجام عمل زنا توسط زن و مرد بدهند اثبات می‌شود و در صورت اثبات، زن و مرد مرتکب مجازات می‌شوند. در قرآن تهمت به زنان بدون آوردن ۴ شاهد به شدت منع شده‌است و به تهمت زنندگان وعده عذابی دردناک داده شده و گفته آن‌ها همان فاسقانند.[181] مجازات قرآن برای کسی که به زنی تهمت زنا بزند ولی چهار شاهد عادل بر ادعای خود نیاورد هشتاد ضربه تازیانه تعیین شده و گفته شده دیگر هرگز شهادت آنان را نپذیرید.[182]

تجاوز جنسی

اکثریت قریب به اتفاق علمای مسلمان بر این باورند که زنی که مجبور یا اکراه به رابطه جنسی شده باشد، شامل کیفر و حد نمی‌شود و گناهی متوجه او نیست؛ اما کیفر کسی که به زنی تجاوز کند، اعدام است.[183][184]

خشونت خانگی
برای آشنایی با این بخش، اسلام و خشونت خانگی را ببینید.

با ظهور اسلام تنبیه بدنی زنان ممنوع اعلام شد، به طوری که پیامبر اسلام، به مردی که بر صورت همسر خود سیلی زند وعدهٔ «هفتاد مرتبه سیلی خوردن در جهنم» را می‌دهد.[185][186]

با وجود این، طبق اکثر تفاسیر سنتی، زدن همسر ناشزه پس از کارساز نشدن پند و اندرز و در مرحله بعد دوری گزیدن از خوابگاه آنان، نص صریح یکی از آیه‌های قرآن آیه ۳۴ سورهٔ نساء است.[187][188][189][190] عده‌ای معتقد به نسخ شدن ظاهر آیه هستند؛ که در جهت حذف مرحله‌ای آداب و رسوم جاهلی بوده‌است.[191] در تفاسیر سنتی، شروطی مانند استفاده از شاخه گندم یا مسواک ذکر شده‌است.[192][193][194] در هر حال، کتک زدن زن یا مرد حتی اگر صرفاً منجر به سرخی شود، در اسلام دیه دارد.[195][196]

گروهی خاصیت این آیه را محدود کردن قدرت شوهر و اقدام تنبیهی بر علیه زن، در آن برههٔ تاریخی دانستند.[197] در بعضی ترجمه‌ها مفاهیمی مانند جدایی، ترک منزل یا حتی به شوق درآوردن همسر را از عبارات پایانی آیه استنباط می‌کنند.[198][199][200][201][202][203] لاله بختیار زبان‌شناس، در مقابل ترجمه‌های سنتی، ضرب را در این آیه به معنای «فاصله گرفتن» درنظر گرفته‌است.[197]

گروه‌های فمینیسم اسلامی، تفسیرهای تاریخی از این آیه را مرتبط با فرهنگ پدرسالار در ساختار تاریخی خانواده در قرون گذشته دانسته‌اند نه امری الهی؛ که باید در کنار آیات دیگر قرآن تفسیر شود.[204]

ختنه زنان
نوشتار اصلی: بریدن آلت تناسلی زنان در اسلام

قرآن دربارهٔ بریدن آلت تناسلی زنان (ختنه زنان) صحبتی نمی‌کند، همچنین دربارهٔ ختنه مردان.[205] اما حدیثی منسوب به محمد در این باره وجود دارد.[206] در میان چهار فرقه اهل سنت تنها شافعی‌ها ختنه زنان را واجب می‌دانند و در میان شیعیان نادر است.[207][205] حتی ناصر مکارم شیرازی مرجع تقلید شیعه ختنه زنان را ممنوع کرده،[208] هرچند برخی آن را مستحب شمرده‌اند. داده‌های موجود نشان می‌دهد که این رسم مربوط به پیش از اسلام بوده و در بین مسلمانانی پا گرفته‌است که به عنوان سنتی محلی‌شان قبلاً موجود بوده و پس از ورود اسلام توسط فقیهان محلی توجیه اسلامی شده‌است، و به عنوان سنتی اسلامی درآمده‌است. شواهد قوی وجود دارد که بسیاری از فقهای مسلمان رسم ختنه زنان را مورد تأیید قرار داده و آن را توصیه کردند.[205] امروزه بیشتر الهی‌دانان مسلمان ختنه زنان را غیرضروری و متناقض با اسلام راستین می‌دانند[209] و آن را با توجه به اصل کلی اسلامی که «بریدن هر بخش بدن تنها زمانی مجاز است که سود آن از ضررش بیشتر باشد»، رد کرده‌اند.[210]

جستارهای وابسته

پانویس
  1. "Artist Feature: Who Was Osman Hamdi Bey?". How To Talk About Art History. 27 April 2017. Retrieved 13 June 2018.
  2. Roded, “Women and the Qurān”, Encyclopaedia of the Qur'ān, 523–526.
  3. Roded, “Women and the Qurān”, Encyclopaedia of the Qur'ān, 523–526.
  4. اطیب البیان فی تفسیر القرآن، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام، 1378 ش، چاپ دوم‌.
  5. حیاة محمد، ص ۲۴ و ۲۵
  6. نصیری, محمد; زارعکار, حسین (1396-01-04). "تحلیل جامعه‌شناختی مسئلهٔ زنده به گور کردن دختران در جزیره العرب عصرجاهلی". پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام. 20 (11): 227–244. Check date values in: |date= (help)
  7. «تفسير نمونه‌ ط-دار الكتب الاسلاميه - مكارم شيرازى، ناصر - کتابخانه مدرسه فقاهت». lib.eshia.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۳.
  8. سیره ابن هشام ج ۱ ص ۲۰۴
  9. سیره ابن هشام ج ۲ ص ۱۰۳
  10. نصیری و زارعکار، «تحلیل زنده‌به‌گور کردن دختران»، پژوهش‌های تاریخی.
  11. سید محمد جواد غروی، مبانی حقوق در اسلام، 1373، نشر جهاد دانشگاهی، اصفهان، فصل پنجم:بیعت پیامبر با زنان، صفحه 267
  12. "Women and Islam - Oxford Islamic Studies Online". www.oxfordislamicstudies.com. Retrieved 2021-05-17.
  13. «زنان صالح در قرآن». پرتال جامع علوم انسانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۲.
  14. «درآمدی به شخصیت‌شناسی زنان در قصه‌های قرآن». پرتال جامع علوم انسانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۲.
  15. Roded, “Women and the Qurān”, Encyclopaedia of the Qur'ān, 523–524.
  16. Leirvik 2010, pp. 33–34
  17. The new encyclopedia of Islam by Cyril Glassé, Huston Smith 2003 ISBN 0-7591-0190-6 page 296 sayyidatuna.
  18. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۱–۲، ص۴۳۶ (ذیل آیه ۳۷ آل عمران.
  19. "عمران و دخترش مریم". پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی. 2011-10-19. Retrieved 2021-05-23.
  20. التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری علیه السلام، ص660.
  21. عیاشی، کتاب التفسیر، ذیل نساء: ۱؛ ابن بابویه، الامالی، ج۱، ص۲۵۹–۲۶۰؛ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیات؛ طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ذیل آیات؛ فخر رازی، التفسیرالکبیر، او، مفاتیح الغیب، ذیل آیات.
  22. تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات میقات، 1363 ش، چاپ اول.
  23. تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم.
  24. معانی الأخبار، ص ۱۰۹، ح ۱; نورالثقلین، ج ۲، ص ۱۲، ح ۳۵.
  25. Roded, “Women and the Qurān”, Encyclopaedia of the Qur'ān, 523–524.
  26. مرتضی فهیم کرمانی، چهره زن در آئینه اسلام و قرآن.
  27. «تفسیر 11. هود آیة 71». www.almubin.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۳.
  28. «تفسیر المیزان، آیات 10 تا 12 سورهٔ تحریم».
  29. مکارم شیرازی، ناصر؛ جمعی از نویسندگان (۱۳۷۴). تفسیر نمونه. ۲۴. دار الکتب الاسلامیه. ص. ص ۲۶۷سوره تحریم، مقدمه.
  30. دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، خرمشاهی، بهاء الدین. ج۲، ص۱۲۶۹.
  31. قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۳۵۷.
  32. «دربارهٔ «حنه»؛ مادر حضرت مریم». کتابخانه تخصصی علوم قرآن و حدیث. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۳. کاراکتر soft hyphen character در |نشانی= در موقعیت 54 (کمک)
  33. تفسیر مقاتل، ج3، ص532؛ اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص251.
  34. عوتبی صحاری، الأنساب، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۱۸۲.
  35. روحانی منش، «الگوهای مدیریت زنان در قرآن»، ۱۳۹۳ش؛ رعایی، «بلقیس اشارتی بر زن از دیدگاه قرآن»، ۱۳۷۷ش.
  36. استاد. دکتر: الجرو، سعید، اسمهان، (دراسات فی التاریخ الحضاری للیمن القدیم)، دارالکتاب الحدیث، چاپ عدن، ۲۰۰۳ میلادی به (عربی).
  37. «جایگاه مشورت با زن در قرآن». پرتال جامع علوم انسانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۲.
  38. طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۵.
  39. سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۲۳۹–۲۴۰.
  40. طباطبایی، المیزان، ۱۹۷۴م، ج۱۹، ص۳۳۸–۳۴۰.
  41. ابن هشام، سیرة النبویة، دار المعرفة، ج۲، ص۲۹۷–۳۰۲؛ واقدی، المغازی، ۱۴۱۴ق، ص۴۲۶–۴۳۵.
  42. قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۹۹؛ یوسفی غروی، موسوعة التاریخ الاسلامی، ۱۴۲۳ق، ج۳، ص۳۵۰؛ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۱۲، ص۳۲۰، ۳۲۶.
  43. شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۷، ص۴۰۸ و ۴۱۵–۴۱۷؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۶ق، ج۷، ص۲۰۵–۲۰۷؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۳۷۱ش، ص۱۱۲ و ۱۱۴–۱۱۵.
  44. «فمینیسم اسلامی چه می‌گوید؟». مارگوت بدران، ترجمه ناهید کشاورز، زنستان. ۱۵ مهر ۱۳۸۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۴ اکتبر ۲۰۰۷. برگردان مقاله‌ای به نام Féminisme islamique: qu’est-ce à dire از سایت اسلام و لائیسیته
  45. «اسلام و جنبش یک میلیون امضا، ناهید کشاورز». وبگاه مدرسه فمینیستی. ۴ بهمن ۱۳۸۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ مارس ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۴ آوریل ۲۰۰۸.
  46. Ziauddin Sardar & Zafar Abbas Malik (2009). Islam: A graphic guide. Totem. pp. 160–2. ISBN 978-1-84831-084-1.
  47. مؤسسه دایرةالمعارف فقه فارسی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۷۸ و ۳۷۹.
  48. Robinson, Francis (1996). -9780521435109/page/197 The Cambridge Illustrated History of the Islamic World Check |url= value (help). Cambridge, England: Cambridge University Press. pp. -9780521435109/page/197 197. ISBN 978-0-521-66993-1.
  49. Murata, Sachiko (1992). The Tao of Islam: A Sourcebook on Gender Relationships in Islamic Thought. Albany, New York: State University of New York Press. p. 186. ISBN 978-0-7914-0914-5.
  50. "The Forty Rules of Love, By Elif Shafak". The Independent. 2011-09-18. Retrieved 2021-05-14.
  51. Arkoun, M. (1997). "ʿIs̲h̲ḳ". In P. Bearman; Th. Bianquis; C.E. Bosworth; E. van Donzel; W.P. Heinrichs (eds.). Encyclopaedia of Islam. 4 (2nd ed.). Brill. p. 119.
  52. «Sunan Ibn Majah 1847 - The Chapters on Marriage - کتاب النکاح - Sunnah.com - Sayings and Teachings of Prophet Muhammad (صلی الله علیه و سلم)». sunnah.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۹.
  53. Eaton, Gai (2000). Remembering God: Reflections on Islam. Cambridge, England: The Islamic Texts Society. pp. 85. ISBN 978-0-946621-84-2.
  54. Eaton, Gai (2000). Remembering God: Reflections on Islam. Cambridge, England: The Islamic Texts Society. pp. 90. ISBN 978-0-946621-84-2.
  55. «Jami` at-Tirmidhi 1162 - The Book on Suckling - کتاب الرضاع - Sunnah.com - Sayings and Teachings of Prophet Muhammad (صلی الله علیه و سلم)». sunnah.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۹.
  56. Glassé, Cyril (1989). The Concise Encyclopedia of Islam. London, England: Stacey International. p. 259.
  57. Elias، Abu Amina (۲۰۱۲-۰۹-۱۵). «Hadith on Marriage: Wife must consent to her marriage» (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۷.
  58. قرآن ۲۲:۳
  59. صحیح بخاری ۲:۲۸:۸۳
  60. «وسائل الشيعة ط-آل البیت - الحر العاملي، الشيخ أبو جعفر - کتابخانه مدرسه فقاهت». lib.eshia.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۹.
  61. «وسائل الشيعة ط-آل البیت - الحر العاملي، الشيخ أبو جعفر - کتابخانه مدرسه فقاهت». lib.eshia.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۹.
  62. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۴، ص ۴۰۹، دار تحقیق مؤسسه آل البیت. همچنین همان ج۱۵، ص۴۰۹.
  63. «آیت الله مکارم شیرازی: ازدواج در سن کمتر از 13 سال باطل است». www.asriran.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۸.
  64. قرآن ۲:۲۲۱
  65. غایةالمرام، ج۳، ص۶۷.
  66. «حکم ازدواج مسلمان با غیرمسلمان یا کافر چیست؟». ایسنا. ۲۰۱۲-۰۸-۱۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۰.
  67. قرآن ۶۰:۱۰
  68. قرآن ۵:۵
  69. قرآن ۲۴:۳
  70. طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 111.
  71. 2421 (۲۰۱۹-۰۹-۱۸). «نفقه معوقه زن قابل مطالبه است». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۷.
  72. وحی, فرزند; جمال  (2015-05-22). "نقد و بررسی برخی از حقوق سیاسی و اجتماعی زن در اسلام". پژوهشنامه معارف قرآنی. 5 (16): 123–151. ISSN 2008-9252.
  73. قرآن ۴:۴
  74. نساء ۲۵، احزاب ۵۲، معارج ۳۰، نساء ۲۴، نحل ۷۱، نور ۳۳، احزاب ۵۰، روم ۲۸
  75. قرآن ۳۳:۵۰
  76. سیره ابن هشام ج ۲ ص ۴۴۴
  77. «روابط زن و مرد از دیدگاه اسلام». پرتال جامع علوم انسانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۳.
  78. شفق، غلامرضا، مهریه و جهیزیه در اسلام و ایران، ص۸، قم، دفتر عقل، ۱۳۸۸، چاپ اول.
  79. «SID.ir | فلسفه مهریه در نظام حقوقی اسلام». www.sid.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۱۰.
  80. «آیت الله مکارم شیرازی ایرادهای زندانی کردن شوهر به خاطر مهریه را تشریح کرد». خبرآنلاین. ۲۰۱۱-۱۱-۰۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۱۰.
  81. قرآن. صص. بقره/۲۲۹ - نساء/۱۹ و ۲۰ - احزاب/۴۹.
  82. «مهریه در اسلام نقد بود ما نسیه اش کردیم». ایسنا. ۲۰۱۴-۰۲-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۱۰.
  83. «رویکرد اسلام به چهار کارکرد مهم خانواده». پرتال جامع علوم انسانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۱.
  84. اطیب البیان فی تفسیر القرآن، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام، 1378 ش، چاپ دوم‌.
  85. تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان کتاب(انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، 1386 ش، چاپ پنجم‌.
  86. تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات میقات، 1363 ش، چاپ اول.
  87. مشکوه, سید حمید (2004-09-22). "نفقه زن". فقه. 11 (41): 16–60. ISSN 1735-3181.
  88. فتح‌الباری ۷:۴۷۶؛ صحیح مسلم ۱۷:۴۵؛ صحیح ترمذی ۲:۳۱۴؛
  89. زادالمعاد ۳:۳۶۱
  90. ابن ماجه ۵:۵۵۱
  91. صحیح مسلم ۷:۱۱۵؛ شرح‌السنه ۹:۳۲۷
  92. ترمذی ۱۴:۲۸؛ کیمیای سعادت آداب نکاح ص ۳۲۳
  93. سنت حنفی ص ۴۴۴
  94. رضایت زناشویی، عباس_پسندیده، ص ۷۳
  95. «احادیث آیه ۱۲۸ از سوره نساء - تفسیر روایی اهل بیت علیهم السلام». alvahy.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۳.
  96. جوادی آملی، عبداللّه، ۱۳۷۵، زن در آیینه جلال و جمال، قم، اسراء.
  97. «پایگاه جامع قرآن». پایگاه جامع قرآن. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۳.
  98. «ترجمه تفسیر المیزان - علامه طباطبایی - کتابخانه مدرسه فقاهت». lib.eshia.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۳.
  99. «تفسير تسنيم (اجمالي)| جلد يازدهم، سوره بقره، آيه236و237». پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام. ۱۳۹۵-۱۰-۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۳.
  100. «آیات 1 - 6 مجــادله - تفسیر المیزان». quran.anhar.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۳.
  101. طباطبائی، سیدمحمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۹، ص۱۷۸.
  102. «Cappelletti, Mauro (31 January 1972). "International Encyclopedia of Comparative Law". Brill Archive – via Google Books».
  103. ابوداوود ۳:۱۳
  104. Gäst (۲۰۱۴-۰۹-۲۲). «طلاق از نظر دین اسلام». Imam Ali Islamic Center. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۳.
  105. "طلاق منفورترین حلال". پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی. 2014-01-28. Retrieved 2021-05-23.
  106. «12 شرطی که به زن اجازه می دهد تقاضای طلاق کند». خبرآنلاین. ۲۰۱۲-۰۷-۲۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۳.
  107. Nasr, Seyyed Hossein (2004). The Heart of Islam: Enduring Values for Humanity. New York, NY: HarperOne. p. 183. ISBN 978-0-06-073064-2.
  108. Nasr, Seyyed Hossein (2004). The Heart of Islam: Enduring Values for Humanity. New York, NY: HarperOne. p. 183. ISBN 978-0-06-073064-2.
  109. Eaton, Charles le Gai (2000). Remembering God: Reflections on Islam. Cambridge, England: Islamic Texts Society. pp. 88. ISBN 978-0-946621-84-2.
  110. Nasr, Seyyed Hossein (2004). The Heart of Islam: Enduring Values for Humanity. New York, NY: HarperOne. p. 191. ISBN 978-0-06-073064-2.
  111. Eaton, Charles le Gai (2000). Remembering God: Reflections on Islam. Cambridge, England: Islamic Texts Society. pp. 95. ISBN 978-0-946621-84-2.
  112. Nasr, Seyyed Hossein (2004). The Heart of Islam: Enduring Values for Humanity. New York, NY: HarperOne. p. 191. ISBN 978-0-06-073064-2.
  113. Nasr, Seyyed Hossein (2004). The Heart of Islam: Enduring Values for Humanity. New York, NY: HarperOne. p. 193. ISBN 978-0-06-073064-2.
  114. Nasr, Seyyed Hossein (2004). The Heart of Islam: Enduring Values for Humanity. New York, NY: HarperOne. p. 191. ISBN 978-0-06-073064-2.
  115. «ما حكم العيش مع والدة كافرة ؟».
  116. «حديث "من أحق الناس بحسن صحابتي؟" - الموقع الرسمي للشيخ أ. د. خالد السبت». web.archive.org. ۲۰۲۰-۱۱-۰۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۸.
  117. «الدرر السنية - الموسوعة الحديثية». web.archive.org. ۲۰۲۰-۱۱-۲۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۸.
  118. قرآن ۲۴:۳۰
  119. تفسیر احسن الحدیث، سید علی اکبر قرشی، ج‏7، ص205-210.
  120. تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم.
  121. «احادیث آیه ۳۵ از سوره احزاب - تفسیر روایی اهل بیت علیهم السلام». alvahy.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۳.
  122. اطیب البیان فی تفسیر القرآن، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام، 1378 ش، چاپ دوم‌.
  123. حسینعلی منتظری نجف آبادی، حکومت دینی و حقوق انسان (قم، ۱۳۸۶)، ص ۱۱۹ و ۱۲۰.
  124. دراسات فی ولایت الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة (قم، ۱۳۸۲) جلد اول صفحات ۳۶۲–۳۳۵.
  125. «تفاوتهای بیولوژیک زن و مرد (بدن، روان و هوش)».
  126. adamin (۲۰۱۱-۱۱-۲۰). «بازخوانی حقوق زنان در اسلام، «عدالت مساواتی» بجای «عدالت استحقاقی»». محسن کدیور. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۳.
  127. تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات میقات، 1363 ش، چاپ اول.
  128. برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعی از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش.
  129. طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 693.
  130. محمدباقر محقق، نمونه بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و عامه، ص 248.
  131. علیرضا پیروزمند. «تکامل‌گرایی در مسئولیت اجتماعی زنان از منظر اسلام» (PDF).
  132. بخاری ۲:۱۳:۲۳
  133. Javed Ahmed Ghamidi, "Religious leadership of women in Islam", April 24, 2005, Daily Times, Pakistan.
  134. Musnad Ahmad ibn Hanbal, (Bayrut: Dar Ihya' al-Turath al- 'Arabi, n.d.) vol.5, 3:1375.
  135. Power، Carla (۲۰۰۷-۰۲-۲۵). «A Secret History» (به انگلیسی). The New York Times. شاپا 0362-4331. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۶.
  136. Ziauddin Sardar & Zafar Abbas Malik (2009). Islam: A graphic guide. Totem. p. 93. ISBN 978-1-84831-084-1.
  137. «Wayback Machine» (PDF). web.archive.org. ۲۰۱۳-۰۴-۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۸.
  138. «Herbert L. Bodman; Nayereh Esfahlani Tohidi, eds. (1998). Women in Muslim Societies: Diversity Within Unity. Lynne Rienner Publishers. pp. 2–3. ISBN 978-1-55587-578-7».
  139. «جواهر الكلام - النجفي الجواهري، الشيخ محمد حسن - کتابخانه مدرسه فقاهت». lib.eshia.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۳.
  140. «جواهر الكلام - النجفي الجواهري، الشيخ محمد حسن - کتابخانه مدرسه فقاهت». lib.eshia.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۳.
  141. «جواهر الكلام - النجفي الجواهري، الشيخ محمد حسن - کتابخانه مدرسه فقاهت». lib.eshia.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۳.
  142. «تحرير الوسيلة - الخميني، السيد روح الله - کتابخانه مدرسه فقاهت». lib.eshia.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۳.
  143. Jawad, Haifaa (1998). The Rights of Women in Islam: An Authentic Approach. London, England: Palgrave Macmillan. p. 7. ISBN 978-0-333-73458-2.
  144. B. A., Mundelein College; M. Div., Meadville/Lombard Theological School. "New York Passes a Married Women's Property Act, 1848". ThoughtCo. Retrieved 2021-05-16.
  145. Bishin, Benjamin G.; Cherif, Feryal M. (2017). "Women, Property Rights, and Islam". Comparative Politics. 49 (4): 501–519. ISSN 0010-4159.
  146. Al Qaradawy, Yusuf. The Status Of Women In Islam. Chapter: The Woman as Member of the Society: When is a woman allowed to work?.
  147. JAMAL NASIR, THE STATUS OF WOMEN UNDER ISLAMIC LAW AND MODERN ISLAMIC LEGISLATION, 3d edition, 2009.
  148. Laurie A. Brand (1998), Women, State and Political Liberalisation. New York: Columbia University Press, pp. 57–58
  149. Al Qaradawy, Yusuf. The Status Of Women In Islam. Chapter: The Woman as Member of the Society: When is a woman allowed to work?.
  150. «آیه 23 سورهٔ قصص».
  151. «شروط ضمن عقد نکاح، بررسی و مقارنه مواردی از آن در فقه امامیه و اهل سنّت».
  152. «روزنامه اعتماد86/6/28: شروط ضمن عقد را فراموش نکنید». web.archive.org. ۲۰۰۸-۰۴-۲۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۷.
  153. ناصر کاتوزیان، دورهٔ مقدماتی حقوق مدنی، اعمال حقوقی: قرارداد - ایقاع. چاپ دهم، تهران: شرکت سهامی انتشار، ۱۳۸۵، شابک ۹۶۴−۵۷۳۵−۰۵-X، ص ۳۰۴.
  154. Jawad, Haifaa (1998). The Rights of Women in Islam: An Authentic Approach. London, England: Palgrave Macmillan. p. 9. ISBN 978-0-333-73458-2.
  155. http://edition.cnn.com/2013/11/30/politics/gallery/benazir-bhutto/index.html
  156. http://www.democracynow.org/2007/12/28/pakistan_in_turmoil_after_benazir_bhuttos
  157. Anne Sofie Roald. Women in Islam: The Western Experience, p186-7.
  158. Javed Ahmed Ghamidi, "Religious leadership of women in Islam", April 24, 2005, Daily Times, Pakistan.
  159. «Jeddah Dawah Center > Q & A ABOUT ISLAM > The first group > PART TWO > Chapter 7: Family and Women Affairs». web.archive.org. ۲۰۱۴-۰۱-۰۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۸.
  160. «Muslim Heritage in the Knowledge-Economy Conference in Jeddah». Muslim Heritage. ۲۰۰۸-۰۲-۰۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۸.
  161. «Kyrgyzstan: democracy under pressure». www.ft.com (به انگلیسی). ۲۰۱۴-۰۶-۱۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۸.
  162. "HuffPost - Breaking News, U.S. and World News". HuffPost. Retrieved 2021-05-18.
  163. «Megawati: The Princess Who Settled for the Presidency -- Friday, Jul. 27, 2001 -- Printout -- TIME». web.archive.org. ۲۰۰۷-۰۲-۱۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۸.
  164. جایگاه زنان در جامعه ایران . [خبرگزاری جمهوری اسلامی(ایرنا) http://irna.ir]
  165. مجموعه حقوق زن، بخش چهاردهم (حق سیاسی زن)، نوشته رستم پیمان
  166. «تفسير تسنيم (اجمالي)| جلد دوازدهم، سوره بقره، آيه 282». پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام. ۱۳۹۵-۱۱-۱۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۳.
  167. "سوره نساء / آیه 92". پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی. 2011-10-20. Retrieved 2021-06-01.
  168. حمدباقر محقق،‌ نمونه بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و عامه، ص 228.
  169. «جواهر الكلام - النجفي الجواهري، الشيخ محمد حسن - کتابخانه مدرسه فقاهت». lib.eshia.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۱.
  170. «نقد و بررسی نابرابری دیه زن و مرد در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران». پرتال جامع علوم انسانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۱.
  171. «دیه زن». پرتال جامع علوم انسانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۱.
  172. «نقد و بررسی نابرابری دیه زن و مرد در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران». پرتال جامع علوم انسانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۱.
  173. «بررسی حکمت تفاوت دیه نفس و اعضای زن و مرد در فقه شیعه». پرتال جامع علوم انسانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۱.
  174. SepanoData.Ir. «جزئیات لایحه برابری حقوق زنان و مردان در حوزه دیه و طلاق». women.gov.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۱.
  175. «نقد و بررسی نابرابری دیه زن و مرد در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران». پرتال جامع علوم انسانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۱.
  176. «تفاوت زن و مرد در دیه». پرتال جامع علوم انسانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۱.
  177. «دیه زن و مرد برابر شد». خبرآنلاین. ۲۰۱۹-۰۷-۰۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۱.
  178. ایران، پایگاه اطلاع رسانی شبکه خبر صدا و سیمای جمهوری اسلامی (۱۳۹۸/۰۴/۱۲ - ۲۱:۰۱). «دیه زن و مرد برابر شد». fa. دریافت‌شده در 2021-06-01. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  179. «نصف دیگر دیه زنان ایران را چه کسی می‌دهد؟». euronews. ۲۰۱۹-۰۷-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۱.
  180. Jafari، Soroush (۲۰۱۶-۰۳-۱۴). «با تایید شورای نگهبان: دیه زن و مرد در بیمه تصادفات رانندگی برابر شد». euronews. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۱.
  181. «احادیث آیه ۴ از سوره نور - تفسیر روایی اهل بیت علیهم السلام». alvahy.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۳.
  182. ترجمه المیزان، ج:‏15، ص: 121 و 122.
  183. مؤسسه دایرةالمعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۶ش، ج۵، ص۴۹۷.
  184. اکرمی, روح‌الله (2016-05-21). "عنصر عنف در زنا از منظر فقه، حقوق جزای ایران و انگلیس". پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب. 3 (1): 33–66. doi:10.22091/csiw.2017.1895.1178.
  185. مستدرک الوسائل: ج۱۴، ص۲۵۰، ح۱۶۶۱۹.
  186. شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، محقق، موسوی خرسان، حسن، ج 7، ص 400، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
  187. انصاری، مسعود، بازشناسی قرآن، ۲۹۶.
  188. «چگونه است که در قرآن «کتک زدن زنان» تجویز شده‌است؟». radiofarda.
  189. "Surah 4:34 (An-Nisaa), Alim — Translated by Mohammad Asad, Gibraltar (1980)". Archived from the original on 27 September 2013. Retrieved 26 June 2020.
  190. «Salhi and Grami (2011), Gender and Violence in the Middle East and North Africa, Florence (Italy), European University Institute». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۴ دسامبر ۲۰۱۷.
  191. مهدی مهریزی. «تطور دیدگاه‌ها در تفسیر آیه ۳۴ سوره نساء» (PDF).
  192. «آیا اسلام دستور به کتک زدن زنان می‌دهد؟». خبرگزاری حوزه. ۲۰۱۸-۱۱-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۶.
  193. بحارالانوار، ج 104، ص 58 ؛. علامه مجلسی.
  194. ر. ک. المیزان، قم، ج 5، ص 349.
  195. النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، ص 778.
  196. https://jjfil.ut.ac.ir/article_78629.html
  197. «زن در قرآن». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۸.
  198. شاهرودی، محمدرضا؛ بشارتی، زهرا (۱۳۹۵-۰۶-۲۱). «واکاوی تطور معنایی «ضرب و مشتقات آن» (با تأکید بر قرآن و روایات اسلامی)». en.civilica.com (به Farsi). دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۸.
  199. «کتاب العین - الخلیل بن أحمد الفراهیدی - کتابخانه مدرسه فقاهت». lib.eshia.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۸.
  200. شاهرودی, محمدرضا; بشارتی, زهرا (2020-08-22). "بازپژوهی ضرب زنان در آیهٔ 34 سورهٔ نساء". فقه و مبانی حقوق اسلامی. 53 (1): 125–144. doi:10.22059/jjfil.2020.311500.669026. ISSN 2008-8744.
  201. موسوی رکنی لاری، سید مجتبی، «حقایق پنهان در آیات قرآن»، بینات، سال یازدهم، ش 3، 170 -166، 1384
  202. ابوسلیمان، عبدالحمید احمد، (2002). ضرب المراة وسیلة لحل الخلافات الزوجیة، دمشق، دار الفکر.
  203. مغنیه، محمد جواد، (1424). تفسیر الکاشف، تهران، دار الکتب الاسلامیة1384
  204. «رام‌کردن زن سرکش؛ خوانشی فمینیستی از آیه ۳۴ نساء». www.zeitoons.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۸.
  205. Kassamali, Noor (۲۰۰۳) «Genital Cutting." Encyclopedia of Women & Islamic Cultures, Compiled by Afsaneh Najmabadi Published by BRILL, 2003 ISBN 90-04-12819-0, 9789004128194 134 pages
  206. طبری، محمد بن جریر. تاریخ بلعمی [تاریخ الرسل و الملوک]. ترجمهٔ ابوعلی محمدبن بلعمی. به تصحیح محمدتقی بهار ملک‌الشعراء و به کوشش محمد پروین گنابادی. تهران: زوار، ۱۳۷۹. صص ۱۴۳–۱۴۴
  207. .Firestone, Reuven؛ و دیگران (۲۰۰۱)، ص. ۲۵۳ پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
  208. 877 (۲۰۱۹-۱۰-۰۷). «فتوای علمای اهل سنت ایران بر غیرشرعی بودن ختنه دختران». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
  209. Gruenbaum, ‎Ellen (2001), The Female Circumcision Controversy, University of Pennsylvania Press, p. ۶۰, ISBN 0-8122-1746-2
  210. Maccormack, ‎Carol P., "۳", The Encyclopedia of Religion, entry on Clitoridectomy, به کوشش Lindsay Jones., Macmillan, p. ۱۸۲۴–۱۸۲۶, ISBN 0-02-865733-0

منابع

منابع بیشتر
  • یحیی نوری (۱۳۴۰)، حقوق زن در اسلام، تهران: شمس، ص. ۳۰۴
  • عبدالله حکیم (۱۳۴۱)، وضع حقوقی و قوانین زنان در اسلام، تهران: جاویدان، ص. ۲۶۹
  • عباسعلی محمودی (۱۳۵۸)، زن در اسلام، تهران: نهضت زنان مسلمان، ص. ۲۶۹
  • مرتضی مطهری (۱۳۵۲)، نظام حقوق زن در اسلام، تهران: صدرا، ص. ۴۳۷
  • مرتضی مطهری (۱۳۵۳)، مسئله حجاب، تهران: صدرا، ص. ۱۸۹
  • بهرام تاجانی (۱۳۸۵)، قانون مدنی، تهران: لاهیجی، ص. ۱۸۹
  • بهرام تاجانی (۱۳۸۵)، قانون مجازات اسلامی، تهران: لاهیجی، ص. ۱۸۹
  • صحیح البخاری، بیروت: العامرة، ۱۳۱۴، ص. ۸۹۴
  • سنن ابن ماجه، بیروت: العامرة، ۱۳۰۷، ص. ۸۹۴
  • مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع)، زیر نظر سید محمودهاشمی شاهرودی، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.