عباس بن علی

عباس بن علی (به عربی: العباس بن علی) مشهور به ابوالفضل و قمر بنی‌هاشم و باب الحوائج (زاده ۴ شعبان ۲۶ هجری قمری و درگذشته ۱۰ محرم ۶۱ هجری قمری) (تقریباً ۱۵ مه ۶۴۷ و درگذشته ۱۰ اکتبر ۶۸۰ میلادی) پسر علی بن ابی‌طالب و ام‌البنین و برادر کوچک‌تر حسین بن علی است. شهرت و محبوبیت او نزد مسلمانان به ویژه شیعیان بیشتر به خاطر شجاعت و همچنین وفاداریش نسبت به حسین بن علی در نبرد کربلا می‌باشد. آرامگاه عباس بن علی در کربلا برسرراه غاضریه در موضع رزمگاه واقعه کربلا است. عباس بن علی در دهم محرم (عاشورا) در واقعه کربلا در حال آوردن آب از رود فرات جهت رفع تشنگی اهل بیت که توسط سپاه عمر بن سعد محاصره شده بودند، کشته شد.[1][2] کشته‌شدن قهرمانانه عباس در نبرد کربلا باعث ایجاد شخصیتی افسانه‌وار در میان شیعه و سنی گشته که تطبیق آن بر واقعیت کاری بسیار سخت است. مراسم یادبود کشته شدن وی، بنابر یک رسم قدیمی رایج در بین مدیحه‌سرایان و مداحان در روز نهم محرم (تاسوعا) برگزار می‌شود.

امامزاده

عباس ابن علی
نگاره‌ای هنری از «عباس، علمدار کربلا» متعلق به سده ۱۸ م.
نام	عباس ابن علی
کنیه	ابوالفضل
لقب(ها)	قمر بنی‌هاشم، سقّ، باب‌الحوائج
زادروز	۴ شعبان سال ۲۶ ه‍.ق
زادگاه	مدینه منوره
درگذشت	۱۰ محرم سال ۶۱ ه‍.ق (عاشورا)
علت مرگ	حضور در نبرد عاشورا
مدفن	کربلا
پدر	علی بن ابیطالب
مادر	ام‌البنین
همسر(ان)	لبابه بنت عبدالله
فرزند(ان)	فضل ابن‌عباس، قاسم ابن‌عباس، عبیدالله ابن‌عباس
طول عمر	۳۵سال
الــلــه محمد • علی • فاطمه • حسن • حسین سجاد • باقر • صادق کاظم • رضا • جواد • هادی عسکری • مهدی

سوگواری محرم
رویدادها
نبرد کربلا • شام غریبان اسارت در شام
کَسان
حسین بن علی عباس بن علی علی‌اکبر علی‌اصغر زینب کبری سکینه بنت حسین مسلم بن عقیل فهرست کشتگان
جای‌ها
حرم امام حسین حرم عباس بن علی • حسینیه موزه محرم
روزهای ویژه
تاسوعا • عاشورا • اربعین
آیین‌ها
مرثیه • نوحه • تعزیه • روضه • تکیه زنجیرزنی • سینه‌زنی • عَلَم سقاخانه • دسته عزاداری تشت‌گذاری • نخل‌گردانی

زندگی

کنیه‌اش ابوالفضل است و به او القاب دیگر مانند «قمر بنی هاشم»، «سقای کربلا»، «علمدار حسین» و غیره نیز داده‌اند. طبق روایات شیعه او جوانی دلاور، زیبا و بلند قد بوده‌است،[2] در جنگ‌های صفین و نهروان در کنار پدرش علی بن ابی‌طالب جنگیده است و او یکی از چند نفری است که در بین شیعیان به باب‌الحوایج معروفند.

او سه برادر تنی به نام‌های جعفر، عبدالله و عثمان داشت که همگی آنان در روز عاشورا سال ۶۱ قمری در کربلا کشته شدند. او با لبابه دختر عبیدالله بن عباس ازدواج کرد و دارای چهار پسر به نام‌های عبیدالله، فضل، حسن، قاسم و یک دختر شد. در خصوص تعداد فرزندان او اختلاف نظر وجود دارد. همه فرزندان او به جز عبیدالله بلاعقب ماندند.

شخصیت

کشته‌شدن قهرمانانه عباس در نبرد کربلا باعث ایجاد شخصیتی افسانه‌وار در میان شیعه و سنی گشته که تطبیق آن بر واقعیت کاری بسیار سخت است. مشکل اصلی در آنجاست که طبری و بلاذری، منابع اولیه نبرد کربلا، جزئیات کشته‌شدن او را در کربلا ذکر نکرده‌اند. شیخ مفید در کتاب الاختصاص عباس بن علی را با صفت «سقا» به معنی آب‌دهنده توصیف می‌کند. گفته‌شده‌است که عباس بن علی شجاعت و شهامت را از پدرش علی ابن ابی طالب به ارث برده بود و در جنگ‌ها همیشه او عَلَمِ را با خود حمل می‌کرد و به همین دلیل به «علم‌دار» مشهور بود.[3]

نبرد کربلا

عباس بن علی (ابالفضل العباس) کنار نهر فرات - نقاش: یوسف عبدی نژاد

سید بن طاووس از ابو مخنف نقل می‌کند که در عصر عاشورا، عباس در پی یافتن آب برای اهل‌بیت با دشمنان زیادی جنگید. پس از قطع شدن دست راست و سپس دست چپش، مشک آب را بر دهان گرفت و به نبرد ادامه داد تا اینکه توسط زید بن ورقاء حنفی و حکیم بن طفیل سنانی کشته‌شد. حسین واعظ کاشفی در روضةالشهدا او را شصت و هشتمین کشته کربلا می‌داند.[2] برادر زاده ام‌البنین به نام عبدالله بن ابی محل بن حظام برای عباس امان‌نامه‌ای از سوی ابن زیاد آورد که ردش کرد.[4]

شیخ مفید می‌نویسد: عباس به همراه حسین بن علی برای آوردن آب به سمت فرات رفتند ولی سپاه عمر بن سعد مانع شدند. سپس او را محاصره و از حسین جدا کردند. عباس به تنهایی می‌جنگید تا بر زمین افتاد. در این هنگام او به دلیل زخم‌هایش نتوانست حرکت کند و زید و حکیم او را کشتند. بلاذری حرمله را قاتل عباس می‌داند و حکیم را کسی می‌داند که لباس عباس را از بدنش جدا کرد. او در زمان کشته‌شدن ۳۴ سال داشت.[5]

آرامگاه

آرامگاه او در شمال شرقی آرامگاه حسین بن علی در کربلا قرار دارد و شیعیان مابین آرامگاه او و حسین بن علی را بین الحرمین می‌نامند. توسعه و بازسازی حرم وی در زمان شاه طهماسب صفوی و سپس نادر شاه صورت گرفت. پس از حمله وهابیون به کربلا مجدداً توسط فتحعلی شاه بازسازی گردید.[6]

در آثار هنری

به عنوان یکی از شخصیت‌های محوری حاضر در کربلا، عباس بن علی به‌طور گسترده‌ای در مراسم عزاداری محرم گرامی داشته می‌شود. در مراسم تعزیه، در شب عاشورا یک دور کامل به زندگی و اعمال او از ولادت تا مرگ اختصاص دارد. تمثال عباس بن علی به صورت جنگجویی سوار بر اسبش در بسیاری از آثار چوبی، قلمکار، پرده‌داری و غیره کشیده‌می‌شود. یاد عباس، علاوه بر ایران در نقاط دیگر مانند جمهوری آذربایجان، شبه قاره هند و هرجایی که مراسم عاشورا برپا باشد گرامی‌داشته می‌شود.[2] علی ربانی خلخالی می‌نویسد: عباس بن علی نزد شیعیان و حتی بسیاری از سایر پیروان ادیان، شخصیتی معنوی و بسیار ممتاز شمرده می‌شود و از احترام بسیاری برخوردار است.[7]

«ماه به روایت آه» نوشته ابوالفضل زرویی نصرآباد عنوان کتابی است که زندگانی و شخصیت عباس بن علی را بیان می‌کند. نویسنده در این کتاب کوشیده تا از زبان دوازده راوی، ناگفته‌هایی از قبل و بعد از کشته شدن بیرقدار کربلا را با امانتداری، پایبندی به مستندهای تاریخی و روایی و پرهیز از اغراق، بیان کند.[8] این نویسنده که به عنوان برگزیده جایزه ادبی کتاب سال عاشورا معرفی شده بود، با نگارش یادداشتی جایزه تندیس برترین اثر را به سید مهدی شجاعی تقدیم کرد.[9]

القاب

قمر بنی هاشم معروف‌ترین لقب وی می‌باشد. به او بعدها القاب دیگری مانند علمدار، سقای کربلا و باب‌الحوایج نیز داده شد.[10][11]

نگارخانه

• 
  ضریح عباس بن علی، کربلا
• 
  گنبد حرم عباس بن علی در کربلا
• 
  لقب عباس بن علی (ابوالفضل) که با دارچین آسیاب شده بر روی غذای سنتی ایرانی موسوم به شله‌زرد نوشته شده‌است. این نوع اسم‌نویسی را بر روی غذاهای نذری انجام می‌دهند.

پانویس

1. ʿABBĀS B. ʿALĪ B. ABŪ ṬĀLEB .iranicaonline.org
2. Calmard, “ʿABBĀS B. ʿALĪ B. ABŪ ṬĀLEB”, I:‎ 77–79.
3. ʿABBĀS B. ʿALĪ B. ABŪ ṬĀLEB .iranicaonline.org
4. Madelung, “ḤOSAYN B. ʿALI”, 12:‎ 493-506.
5. جعفریان، رسول (۱۳۸۶). تاملی در نهضت عاشورا. انصاریان. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۹۰۵۱۸-۶-۴.
6. موسوی المقرم, سید عبدالرزاق. سردار کربلا. الغدیر. pp. ۲۵۳.
7. http://www.islamicecenter.com/ketaabkhaaneh/abalfazl_abbaas/chehreh_darakhshaan_abbas_jeld_1_rabbaani-khalkhaali_26.html
8. «کتاب نیستان». بایگانی‌شده از اصلی در 18 اكتبر 2016. دریافت‌شده در 16 اكتبر 2016. تاریخ وارد شده در |accessdate=،|archivedate= را بررسی کنید (کمک)
9. انتشار متن تقدیم‌نامه در مهر، خبرگزاری مهر
10. شیعه نیوز
11. ثمرات

منابع

• Calmard, Jean (2004). "ʿABBĀS B. ʿALĪ B. ABŪ ṬĀLEB". Encyclopædia Iranica. I (first ed.). Bibliotheca Persica Press. p. ۷۷–۷۹. Retrieved 19 December 2012.
• Madelung, Wilferd (2004). ""ḤOSAYN B. ʿALI"". Encyclopædia Iranica. ۱۲ (first ed.). Bibliotheca Persica Press. p. ۴۹۳–۵۰۶. Retrieved 19 December 2012.

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به عباس بن علی در ویکی‌گفتاورد موجود است.