حوزه علمیه قم
حوزه علمیه قم یکی از بزرگترین حوزه‌های علمیه شیعیان است که در شهر قم قرار دارد. مکتب و حوزهٔ حدیثی قم (در کنار کوفه و بغداد) یکی از سه حوزهٔ حدیثی کهن در تاریخ علمی جهان تشیع بود و در قرن اخیر توسط عبدالکریم حائری یزدی در سال ۱۳۰۱ خورشیدی تجدید حیات شد به گونه ای وی را مؤسس حوزه علمیه قم نامیده‌اند.
 | |
| تأسیس | ۱۳۰۱ خورشیدی |
|---|---|
| بنیانگذار | عبدالکریم حائری یزدی |
| مکان | قم، ایران |
| وب‌گاه | http://www.hawzahqom.ir |
این حوزه در دوران رضاشاه بر اثر تعطیلی حوزه علمیه تهران و انتقال علمای شیعه به شهر قم تأسیس شد.
حوزهٔ علمیهٔ قم، با تلاش‌های افرادی همچون میرزا محمد فیض قمی، محمد تقی بافقی یزدی، مهدی پایین شهری قمی، میرزا محمد ارباب قمی، محمدرضا شریعتمدار ساوجی و چند تن دیگر و در نهایت با استقرار عبدالکریم حائری یزدی (معروف به مجدد حوزهٔ قم) در این شهر، جانی دوباره گرفت.[1]
حوزه علمیه تهران و قم در طول تاریخشان ارتباطات زیادی با یکدیگر داشته‌اند و هنوزم دارند.
تاریخچه
شهر قم در سال ۲۳ ه.ق در آخرین سال زندگی عمر بن خطاب به دست مسلمانان اشغال شد.[2] و طبق نظر بعضی از نویسندگان، آغاز تشیع در میان مردم قم به تاریخ پس از ورود «اشعری‌ها» به قم (سال ۸۳ ه.ق) بازمی‌گردد.
یکی از فرزندان «مالک بن عامر اشعری» عبدالله نام داشت و عبدالله پسری به نام «سعد» داشت، سعد دارای دوازده پسر بود و آن‌ها از راویان جعفر صادق در کوفه بودند و فرزندان و نوادگان آن‌ها بیش از صد نفر جزو راویان حدیث از دیگر امامان شیعه بودند که پنج نفر از پسران سعد در زمان حجاج هم‌زمان با شکست عبدالرحمان بن محمد بن اشعث، در برابر سپاه حجاج، وارد قم شدند و نقش به سزایی در گسترش تشیع در قم ایفا نمودند.[3] شیخ محمد رازی می‌نویسد: «اغلب مورخین قم نوشته‌اند قم با ورود «اشعری‌ها» دگرگون شده و مرکز علما و محدثان و راویان و فقها گردید…».[4]
در نیمهٔ دوّم قرن اوّل زمینه برای پی‌ریزی حوزه علمیه در قم به وجود آمد و امامان اهل بیت شیعیان از چنین حوزه‌ای خبر می‌دادند، از جعفر صادق نقل شده‌است که
«به زودی کوفه از مؤمنان خالی می‌گردد، و علم از آن همچون ماری که در لانه‌اش جمع می‌شود، جمع و برچیده می‌گردد و سپس در شهری که آن را «قم» می‌گویند آشکار می‌شود و آنجا مرکز علم و فضیلت خواهد شد…»[5]
حوزه علمیهٔ قم در سال‌های بعدی در حال شکل‌گیری بود، عباس فیض می‌نویسد:
در زمان قیام ابومسلم خراسانی قم پایگاه شیعه امامیه شد… و برای نخستین بار مکتب امامیه، توسط اعراب اشعری در قم افتتاح گردید که فقه شیعه به‌طور رسمی در آن تدریس می‌شد؛ که از این مکتب استادان بلندآوازه‌ای مثل «دیلمی» برخاستند که متوکل (دهمین خلیفه عباسی) او را معلم فرزندان خود نمود که در اثر تربیت شیعی یکی از فرزندانش و به خاطر جسارتی که به فاطمه زهرا نموده بود او را کشت.[6]
ورود علی بن موسی، امام هشتم شیعیان در سال ۲۰۰ ه.ق به قم، و استقبال مردم از او بیانگر وجود زمینه‌های مناسب برای اشاعه فرهنگ تشیع و فقه آل محمد بوده‌است. سید ابن طاوس می‌نویسد: «خانه‌ای که رضا در آن جا میهمان شد در زمان حاضر (سده هفتم) مدرسه‌ای است که محل بحث طلّاب می‌باشد.»[7]
در سال ۲۰۱ ه.ق به دنبال ورود علی بن موسی به خراسان، فاطمه معصومه، دختر موسی کاظم از مدینه به سوی خراسان حرکت کرد و در راه در اثر خوردن سم درگذشت و در شهر قم به خاک سپرده شد. ورود فاطمه معصومه به قم، و مرقد او، و سپس ورود امامزادگان بسیار به قم، موجب تحولات تازه در گسترش تشیع گردید، و در کنار آن نقش به سزایی در گسترش حوزه علمیه و رفت‌وآمد و ارتباط علما و راویان و شاگردان برجستهٔ جعفر صادق، موسی کاظم و علی بن موسی الرضا داشت.
در سده‌های پنجم و ششم (در دوره سلجوقیان) قم، مرکزی بزرگ برای فقهای شیعه بوده و عدّه‌ای برای تحصیل به این شهر می‌آمدند و مدارس دایری داشت. شیخ عبدالجلیل رازی وضع علمی قم را در قرن ششم شرح داده و می‌گوید:
مدارس دینی قم، دارای وسایل کافی و علما و مدرسان و مفسران بزرگ می‌باشد و کتابخانه‌هایی پر از کتب فرقه‌های مختلف در آن وجود دارد. مدارسی مانند سعد صلت، اثیر الملک، زین الدین، ظهیرالدین و… پر رونق بودند.[8][9]
در دوره صفویه، حمایت دولتمردان صفوی از تشیع و علمای شیعه موجب تأسیس و گسترش حوزه علمیه اصفهان شد و آن را به بزرگترین و مهم‌ترین حوزه ایران تبدیل کرد، در این میان قم مورد توجه دولتمردان شیعه مذهب آنزمان قرار گرفت و مدارس آن آباد گردید و مدارس دیگری از نو بنا گردید و علمای بزرگ شیعی چون ملاصدرا، ملا محسن فیض کاشانی، علامه لاهیجی، شیخ بهایی در آن جا مشغول تحصیل و تدریس شدند.[10] قم در آن عصر، دارای حوزه علمیّه فعال، مدارس و طلاب بسیار بوده، و علوم مختلف اسلامی تحصیل و تدریس می‌شد. مدرسه فیضیه یکی از آثار دوره صفویه می‌باشد.
در عصر قاجاریه حمایت دولتمردان قاجار از تشیع و علمای شیعه ادامه یافت و موجب تأسیس و گسترش منسجم حوزه علمیه تهران شد، حوزه قم نیز همچنان در نوسانات مختلف ادامه حیات می‌داد ولی دارای تشکل و انسجامی نبود. پس از آغاز حکومت رضاشاه و تعطیلی حوزه علمیه تهران با ورود عبدالکریم حائری یزدی که از شاگردان مرجع شیخ فضل‌الله نوری بود، این حوزه تجدید حیات شد و او را «مؤسس حوزه علمیهٔ قم» نامیدند.
بعد از درگذشت حائری، با ورود سید حسین بروجردی به قم و بر اثر توجهات وی رونق یافت، و در اندک زمانی دارای تحولات عظیم گردید. مدارس، کتابخانه‌ها، درس و بحث‌ها، نشریات، و علوم مختلف اسلامی در سطح عمیق و گسترده‌ای فعال شد و در زمان تصدی وی طلاب ساکن در قم بالغ بر شش هزار نفر شد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی حوزه‌های علمیه سراسر ایران به مرحله تازه سیاسی، اقتصادی وارد شدند و گسترش چشم‌گیری یافتند. قم نیز از این قاعده مستثنی نماند و هم‌اکنون بالغ بر چهل هزار نفر از طلاب ایرانی و خارجی در آن به درس و بحث مشغول هستند و تشکیلات حوزه با مجهز بودن به فناوری روز به روند تکاملی خود ادامه می‌دهد.
علوم دینی و آموزش در حوزه
البته با لحاظ غلبه طولانی مدت دروس فقه می‌توان گفت هم اینک تمام علوم اسلامی در حوزه قم درس داده می‌شود. آموزش دروس حوزه علمیه در چهار مرحله سطح ۱، سطح ۲، سطح ۳ و سطح ۴ (خارج) انجام می‌گیرد. در مجموع سه سطح اول ده پایه دارد[11] و با اهداف زیر برگزار می‌گردد:
- آشنایی با علوم اسلامی پایه و بخشی از معارف دینی در سطوح مقدماتی
- تأمین مبلغ و معلم دینی در سطوح مقدماتی حوزه
- تأمین نیروی انسانی مورد نیاز برای تدریس دوره مقدماتی حوزه
- ایجاد زمینه لازم برای کسب آموزش‌های سطوح بالاتر
نظام آموزشی این دوره به صورت سالی پایه‌ای است. دوره سطح یک به شش پایه درسی تقسیم می‌شود.
مدت تحصیل در دوره سطح یک حد متوسط ۶ سال و حداقل ۳ سال و حداکثر ۸ سال است.[12]
طلاب پس از گذراندن دروس مقدماتی و سطح وارد درس خارج فقه و اصول می‌شوند و همواره فقط تعداد اندک شماری از طلاب می‌توانند به درجه اجتهاد برسند.
شهریه و مُقسِّمان شهریه
نظام مالی حوزه به مردم متکی است و از طریق بخشی از خمس و اوقاف تأمین می‌شود. این مقدار بنا به رتبه علمی و مجرد و متأهل بودن به طلاب علوم دینی برای حداقل امرار معاش داده می‌شود که به آن شهریه گفته می‌شود. البته امروزه طلاب تحت پوشش بیمه قرار می‌گیرند
اما در دهه چهل رسم بر این بود که هر یک از مراجع که از رؤسای حوزه علمیه بودند یک دفتر شهریه یا مُقسِّم داشتند، در دفتر شهریه اسامی طلابی که باید به آنان شهریه داده شود، غالباً به تفکیک شهر زادگاه یا شهرتشان ثبت شده بود. مُقسِّم در هر ماه در روزی که باید شهریه پرداخت می‌شد به مدارس محل اقامت طلاب می‌رفت و در همان مدرسه از روی دفتر شهریه، مقرری ماهیانه را به آنان می‌پرداخت. پرداخت شهریه معمولاً چند روز طول می‌کشید و به هر مدرسه روز خاصی تعلق گرفته بود. به مقسّم شهریه معمولاً چند تن کمک می‌کردند و این افراد روحانی و از افراد مورد اعتماد مراجع بودند.[13] در زمان عبدالکریم حائری یزدی، علی محمد قمی و محمد صدوقی جزو مُقسمان شهریه بودند.[14]
مقدار شهریه
سید محمد هاشم غضنفری خوانساری مدرس حوزه علمیه و از ائمه جماعات قم در جلسه ای عنوان کرد، در اوایل مرجعیت سید حسین بروجردی شهریه حوزه پنجاه ریال برابر پنج تومان بوده و در اواخر عمر وی مبلغ شهریه به شصت تومان رسیده بوده‌است.[15]
مراحل و مقاطع تحصیلی
- مقدمات (دیپلم) = پایه ۱و ۲و ۳
- سطح ۱ (کاردانی) = پایه ۴ و ۵ و ۶
- سطح ۲ (کارشناسی) = پایه ۷ و ۸
- سطح ۳ (کارشناسی ارشد) = پایه ۹ و ۱۰
- سطح ۴ درس خارج (دکترا) = دروس خارج
آموزش فلسفه
هم‌اکنون آموزش فلسفه در کنار دروس اصلی حوزوی یعنی فقه و اصول، روش معمول در نظام آموزشی این حوزه است.
برخی از استادان سرشناس این حوزه
اسامی به ترتیب الفبایی آمده‌است:
- محمد علی اراکی
- رضا استادی
- علی پناه اشتهاردی
- یحیی انصاری شیرازی
- سید حسین بروجردی
- سید رضا بهاءالدینی
- محمدتقی بهجت
- میرزا جواد تبریزی
- میرزا علی احمدی میانجی
- مرتضی حائری یزدی
- شیخ عبدالکریم حائری یزدی
- سید محمد حجت کوه‌کمری
- سید محمد حسینی بهشتی
- سید روح‌الله خمینی
- سید احمد خوانساری
- سید محمدتقی خوانساری
- سید محمدصادق روحانی
- سید محمدباقر سلطانی
- سید موسی شبیری زنجانی
- سید محمدکاظم شریعتمداری
- سید صادق شیرازی
- سید محمد شیرازی
- علی صافی گلپایگانی
- یوسف صانعی
- سید رضا صدر
- سید صدرالدین صدر
- سید محمدحسین طباطبایی
- محمدعلی علوی گرگانی
- محمد فاضل لنکرانی
- سید تقی قمی
- علی کریمی جهرمی
- میرزا خلیل کمره‌ای
- سید محمدرضا گلپایگانی
- سید محمد محقق داماد
- حسین شب زنده دار
- محمد علی مدرس افغانی
- سید شهاب الدین مرعشی نجفی
- علی مشکینی
- سید محمود مدنی بجستانی
- محمد فلاحتی
- ناصر مکارم شیرازی
- میرزا جواد ملکی تبریزی
- حسینعلی منتظری
- سید عبدالکریم موسوی اردبیلی
- حسین وحید خراسانی
- مهدی شب زنده دار
جستارهای وابسته
منابع
- «کارنامه حوزه علمیه در صد سال گذشته». خبرگزاری ایکنا. ۱ اردیبهشت ۱۴۰۰.
- بلاذری، فتوح البلدان، ص ۳۸۴؛ تاریخ قدیم قم، ص ۲۵.
- خمتوی، یاقوت، معجم البلدان، واژه قم.
- تاریخ قدیم قم، ص ۲۷۸.
- علامه مجلسی، بحار الانوار، ج ۶۰، ص ۲۱۳.
- اقتباس از گنجینه، آثار قم، ص ۸۹؛ تتمة المنتهی، ص ۲۳۸.
- فرحة الغری، ص ۱۰۵.
- کتاب النقض، عبدالجلیل بن ابی الفتح، ص ۱۶۴
- تاریخ مذهبی قم، علی‌اصغر فقیهی، قم، چ حکمت، ص ۱۶۷.
- تاریخ مذهبی قم، ص ۱۳۱.
- "دروس حوزه علمیه".
- "جزئیات دوره‌های آموزش دروس حوزوی". hawzah.net.
- بومحمد وکیلی قمی، حوزه علمیه قم، ج۱، ص۴۲، تهران ۱۳۴۸ ش.
- علیرضا ریحان یزدی، ج۱، ص۵۳، پانویس ۱، آینه دانشوران، با مقدمه و تعلیقات و اضافات ناصر باقری بیدهندی، قم ۱۳۷۲ ش.
- «مصاحبه با آیت‌الله سید محمد هاشم غضنفری خوانساری و مصاحبه با استاد هاشمی رفسنجانی»، ج۱، ص۳۷، حوزه، سال ۲، ش ۱۱ (مهر ۱۳۶۴).
پیوند به بیرون
 |
مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به حوزه علمیه قم در ویکی‌گفتاورد موجود است. |
- شورای عالی حوزه‌های علمیه
- سایت جامعه مدرسین
- مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه
- همشهری آنلاین - تاریخ حوزه
- راسخون - بازخوانی تاریخ حوزه
| حوزه‌های سرشناس (به ترتیب الفبا) | جامعه المصطفی العالمیه • حوزه علمیه اصفهان • حوزه علمیه تهران • حوزه علمیه خراسان • حوزه علمیه سامرا • حوزه علمیه قم • حوزه علمیه کربلا • حوزه علمیه نجف |  |
|---|---|---|
| مرتبط | روحانی (اسلام) • حوزه علمیه خواهران • شورای عالی حوزه‌های علمیه • اجتهاد • مراجع شیعه • جامعه مدرسین حوزه علمیه • جامعه روحانیت مبارز • انقلاب اسلامی • بیداری اسلامی • اربعین • صفویه • آل بویه • فاطمیون | |
 رده:حوزه علمیه | ||