سید عبدالکریم موسوی اردبیلی

سید عبدالکریم موسوی اردبیلی (زادهٔ ۸ بهمن ۱۳۰۴ اردبیل[2] – درگذشته ۳ آذر ۱۳۹۵، تهران[3]) با نام اصلی میرکریم موسوی کریمی[4][5] از مراجع تقلید ایرانی شیعه بود. او از ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۸ رئیس دیوان عالی کشور، و عالی‌ترین مقام قضایی ایران و همچنین امام جمعه موقت شهر تهران بود. او در سال‌های پایانی عمرش ریاست دانشگاه مفید را بر عهده داشت.

سید عبدالکریم موسوی اردبیلی
نماینده مجلس خبرگان رهبری دوره نخست
مشغول به کار ۲۳ تیر ۱۳۶۲ – ۱ اسفند ۱۳۶۹
حوزه انتخاباتی	استان تهران
سومین رئیس قوه قضائیه جمهوری اسلامی ایران رئیس دیوان عالی کشور
مشغول به کار ۸ تیر ۱۳۶۰ – ۲۴ مرداد ۱۳۶۸
رهبر	سید روح‌الله خمینی
پس از	سید محمد بهشتی
پیش از	محمد یزدی ← رئیس قوه قضائیه مرتضی مقتدایی ← رئیس دیوان عالی کشور
دادستان کل کشور
مشغول به کار ۴ اسفند ۱۳۵۸ – ۸ تیر ۱۳۶۰
رهبر	سید روح‌الله خمینی
پس از	سید فتح‌الله بنی‌صدر
پیش از	محمدمهدی ربانی املشی
نماینده مجلس خبرگان قانون اساسی
مشغول به کار ۲۸ مرداد ۱۳۵۸ – ۲۴ آبان ۱۳۵۸
حوزه انتخاباتی	استان تهران[1]
اکثریت	۱٬۳۸۲٬۲۸۱ (۵۴٫۷٪)[1]
اطلاعات شخصی
زاده	میر کریم موسوی کریمی ۸ بهمن ۱۳۰۴ اردبیل، ایران
درگذشته	۳ آذر ۱۳۹۵ (۹۰ سال) تهران، ایران
علت مرگ	ایست قلبی
آرامگاه	حرم فاطمه معصومه، قم
ملیت	ایرانی
حزب سیاسی	حزب جمهوری اسلامی (۱۳۶۶–۱۳۵۷)
دیگر عضویت‌های سیاسی	جامعه روحانیت مبارز
خویشاوندان	سید مسعود (فرزند)
اقامتگاه	قم، ایران
محل تحصیل	حوزه علمیه قم حوزه علمیه نجف
تخصص	اجتهاد
دین	اسلام (شیعه)
درجه حوزه علمیه	آیت‌الله العظمی
وبگاه	وبگاه رسمی

موسوی اردبیلی پیش از انقلاب ایران به اداره و سرپرستی روحانیت اردبیل، عضویت هیئت مدیرهٔ مجلهٔ «مکتب اسلام»، تدریس و تألیف مشغول بود. از مشاغل و مسئولیت‌های او پس از انقلاب اسلامی می‌توان به عضویت در شورای انقلاب، عضویت در مجلس خبرگان قانون اساسی، عضویت در هیئت سه نفرهٔ رسیدگی به اختلاف بنی‌صدر و دیگران، نمایندگی دورهٔ اول مجلس خبرگان رهبری، دادستانی کل کشور،[6] ریاست دیوان عالی کشور، عضو شورای عالی قضایی و عضویت در شورای بازنگری قانون اساسی و مسئولیت اجرای فرمان شش ماده‌ای روح الله خمینی اشاره کرد.[7]

سال‌های اولیهٔ زندگی و تحصیلات

او در ۸ بهمن ۱۳۰۴ در اردبیل به دنیا آمد.[2] پدرش میر عبدالرحیم، روحانی بود و مادرش را در کودکی از دست داد. وی تحصیلات خود را در دوران کودکی و در مکتب‌خانه آغاز کرد و در سال ۱۳۱۹ وارد مدرسهٔ علمیهٔ ملاابراهیم در شهر اردبیل شد. در دورانی که وی وارد مدرسه طلبگی گشت، این مدارس به علت اقدامات رضا شاه رونق چندانی نداشتند؛ مثلاً در همان زمان فقط چهار طلبه در آن مدرسه درس حوزوی می‌خواندند. بعد از اینکه متفقین خاک ایران را اشغال کردند و رضاشاه برکنار شد، رونق این مدارس بیشتر شد؛ در نتیجه او در همان مدرسه به تدریس مشغول شد. وی در سال ۱۳۲۲ برای خواندن درس حوزوی در مراتب بالاتر وارد شهر قم شد و حدوداً سه سال در این شهر اقامت گزید. وی در قم شاگرد کسانی چون محمدرضا گلپایگانی، احمد خوانساری بود.

موسوی اردبیلی در ۱۶ آبان ۱۳۲۴ همراه با یکی از همشهریانش که همزمان در قم طلبه بود، به طرف نجف در عراق حرکت کردند و از طریق اروندرود و با قایق به عراق رفتند. در نجف وی همراه با همسفرشان به مدرسه «سید» رفتند و حدوداً دو سال در نجف اقامت داشت. بعد از مدتی جوّ سیاسی عراق به هم ریخت و هم‌زمان نامه‌ای نیز حاکی از بیماری پدرش به دست وی رسید. مجموع این رویدادها باعث شد که وی به همراه دو تن دیگر از دوستانش به قم بازگردد. نخست تصورش بر این بود که دوباره به نجف برای ادامه تحصیل باز خواهد گشت؛ اما این‌گونه نشد. وی در قم فعالیت خود را در حوزهٔ علمیهٔ قم ادامه داد و حتی در انتشار مجله‌ای در قم به نام «مکتب اسلام» نیز سهیم بود.

بازگشت به اردبیل

وی در سال ۱۳۳۹ به علت بیماری و ضعف به توصیهٔ پزشکان مجبور به مراجعت به اردبیل شد. وی فعالیت‌هایی در اردبیل انجام داد که به علت نیمه‌کاره ماندن این فعالیت‌ها تا سال ۱۳۴۷ در اردبیل ماند تا این کارها به پایان برسند. فعالیت‌های وی در بازگشت به اردبیل شامل بازسازی مدارس، تدریس علوم حوزوی و همچنین تصمیم به احداث یک کارخانه بود که با ممانعت شاه روبه‌رو شد.

او در اردبیل فعالیت‌های سیاسی نیز انجام داد؛ در زمان جنگ شش روزه اعراب و اسراییل بود که در آن زمان حکومت ایران از اسراییل حمایت و بر ضد اعراب خبر منتشر می‌کرد که موسوی اردبیلی در منبرهای خود به حمایت از اعراب سخنرانی کرد و باعث شد که حکومت تصمیم به دستگیری وی بگیرد. هرچند به خاطر اعتصاب بقیهٔ روحانیون از این کار منصرف شده به تذکر اکتفا کرد.

یکی از آثار موسوی اردبیلی که در اردبیل انتشار یافت، کتاب «جمال ابهی» بود که در پاسخ به اظهارات بهاییان نوشته شده بود. شهر اردبیل محل زندگی یکی از هجده نفر از پیروان اولیه علی محمد باب که شخصی به نام ملایوسف اردبیلی بود. بهاییان ملایوسف اردبیلی را اهل روستای ملایوسف در نزدیکی اردبیل می‌دانند. از دیگر بهاییان اردبیلی امین‌العلماء است که در سال ۱۳۳۸ در اردبیل زندگی می‌کرد و بهاییان از وی به نام شهید بهاییت یاد می‌کنند. وی در سال ۱۳۴۷ به خاطر فشارهای حکومت تصمیم به مهاجرت به تهران می‌گیرد و برای اینکه دولت متوجه تصمیمش نشود، به بهانهٔ کمک به زلزله‌زدگان مشهد از اردبیل خارج می‌گردد و به تهران می‌آید.

انقلاب و پس از آن

انقلاب ۱۳۵۷ ایران
پیش‌زمینه و علل شعارها نام‌ها روابط خمینی و آمریکا

با اوج‌گیری انقلاب در سال ۱۳۵۶، موسوی اردبیلی به همراه گروهی از روحانیان سیاسی نزدیک به روح‌الله خمینی به فکر تأسیس گروهی سیاسی برای انسجام بیشتر روحانیت بودند. گویا مرتضی مطهری و محمد حسینی‌بهشتی برای چنین کاری پیش‌قدم شدند و علی خامنه‌ای، علی مشکینی، محمدجواد باهنر، محمد مفتح و عبدالکریم موسوی‌اردبیلی نیز به آنان پیوستند و گروهی با نام «جامعه روحانیت مبارز تهران» را تشکیل دادند. در پنجم آبان ۱۳۵۶ این گروه با صدور بیانیه‌ای به مناسبت درگذشت مصطفی خمینی رسماً اعلام موجودیت کرد.

روح‌الله خمینی در دی‌ماه سال ۱۳۵۷ اقدام به تأسیس شورای انقلاب کرد که موسوی اردبیلی یکی از اعضای آن بود. وی عضویت خود در این شورا را تا انحلال آن در سال ۱۳۵۹ حفظ کرد. در ۳۰ بهمن ۱۳۵۷ وی به همراه برخی از همفکران خود جامعه روحانیت مبارز اقدام به تأسیس حزب جمهوری اسلامی نمودند.

موسوی اردبیلی در اسفند ۱۳۵۸ با حکم خمینی به سمت دادستان کل کشور منصوب شد [6] و تنها یک روز پس از انفجار دفتر حزب جمهوری در هفتم تیرماه سال ۱۳۶۰ و شهادت آقای بهشتی در این حادثه، روح‌الله خمینی در حکمی جدید، وی را به جای سید محمد بهشتی به ریاست دیوان عالی کشور منصوب کرد. موسوی‌اردبیلی پس از آن و تا زمان درگذشت روح‌الله خمینی در همین سمت باقی ماند و وظیفه تدوین قوانین کیفری، جزائی و حقوقی دادگستری و انطباق آن‌ها با موازین شرع و فقه اسلامی را داشت. موسوی اردبیلی همچون دولت میرحسین موسوی و اکثریت مجلس در دههٔ ۶۰ وابسته به جناح چپ بود.

در اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۶۸، موسوی اردبیلی با حکم روح‌الله خمینی به عنوان یکی از اعضای شورای بازنگری در قانون اساسی منصوب شد.[8] در واقع این شورا با هدف تغییر در قانون اساسی طراحی شده و مهمترین هدف آن تغییر در شرایط رهبری بود. پس از درگذشت خمینی و انتخاب رهبر جدید وی به قم مراجعت کرد و مدتی پس از استقرار در قم، اعلام مرجعیت کرد و در کنار آن، به تأسیس دانشگاه مفید پرداخت.[9]

در سال ۱۳۶۷ مقامات دولتی و قضایی و همین طور سفرای جمهوری اسلامی، دست‌کم از ۲۵ مرداد، در جریان اعدام های سال ۶۷ قرار گرفته بودند، اما سیاست وزارت خارجه دولت موسوی انکار بود. در آن زمان یعنی در زمان وقوع اعدام هزاران زندانی در سال ۶۷ که مصادف بود با نخست‌وزیری میرحسین موسوی در ایران، عبدالکریم موسوی اردبیلی ریاست قوه قضائیه و ریاست شورای عالی قضایی را بر عهده داشت.

درگذشت

اول آذرماه ۱۳۹۵ موسوی اردبیلی دچار ایست قلبی شده و به کما رفت و برای بستری به بیمارستان لالهٔ تهران منتقل شد.[10] وی در ظهر ۳ آذر ۱۳۹۵ به‌علت عارضهٔ قلبی و فرورفتن در کمای عمیق، در ۹۰ سالگی درگذشت.[3] پیکر وی در قم تشییع شد و در حرم فاطمهٔ معصومه در کنار قبر علامه طباطبایی مدفون شد.

شکستن مهر

مهر مراجع تقلید که در مکاتبات مهم و فتاوا از آن استفاده می شود و حکم امضای مرجع تقلید را دارد، از منزلت مهمی در سیستم اداره بیت مرجع تقلید برخوردار است و بر طبق یک سنت قدیمی پس از درگذشت مرجع تقلید با حضور افراد صاحب صلاحیت و شاگردان مرجع تقلید شکسته می شود تا امکان هر گونه سوء استفاده از آن از بین برود. مهر موسوی اردبیلی نیز چهار روز پس از درگذشت او طی مراسمی شکسته شد.[11]

موضع‌گیری‌های سیاسی

موسوی اردبیلی در اعتراض‌ها به نتایج انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۸۸ در بیانیه‌های خود از الزام برای رسیدگی به حقوق تضییع‌شدهٔ مردم سخن گفت که این بیانیه‌ها با اعتراض شدید حامیان علی خامنه‌ای نظیر حسین شریعتمداری و جعفر شجونی مواجه شد. [12][13][14][15][16][17][18] موسوی اردبیلی همچنین پس از اعتراض‌ها به نتایج انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۳۸۸ با خانواده‌های بازداشت‌شدگان پس از انتخابات دیدارهایی کرد و بارها به این بازداشت‌ها اعتراض کرد.[19][20][21]

آثار

فقه القضاء دو جلد فقه الحدود والتعزیرات فقه الدیات فقه القصاص فقه الشرکة والتأمین فقه المضاربة فقه الشهادات

حاشیه بر خیارات مکاسب یک دوره کامل اصول فقه «تقریرات دروس آیات عظام حکیم و خوئی» در فقه و اصول الرسائل الفقهیة (مشتمل بر بحث‌های: ربا، تلقیح مصنوعی، ذبیحه اهل کتاب، ...)، مقالاتی در تفسیر قرآن اخلاق (تدریس در دانشگاه مفید)، چهار جلد اقتصاد

یک دوره اقتصاد اسلامی بر اساس کتاب و سنت جمال ابهی (در رد بهاییت) رساله عملیه مناسک حج نهج الرشاد (رساله عملیه به زبان عربی) مناسک الحجّ -به زبان عربی استفتاءات

پانویس

1. راهنمای استفاده از صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهائی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. ۴. مجلس شورای اسلامی. ۱۳۶۸. ص. ۳۹۶.
2. «بیوگرافی آیت‌الله موسوی اردبیلی». پایگاه اطلاع رسانی حضرت آیت‌الله موسوی اردبیلی. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۸-۱۱.
3. «آیت‌الله عبدالکریم موسوی اردبیلی دار فانی را وداع گفت». خبرگزاری فارس. دریافت‌شده در ۳ آذر ۱۳۹۵.
4. شناسنامه نشریهٔ نامه مفید معاونت امور مطبوعاتی و اطلاع‌رسانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
5. میر کریم موسوی اردبیلی (موسوی کریمی) دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری
6. «حکم انتصاب عبدالکریم موسوی اردبیلی به سمت دادستان کل کشور». سایت جامع خمینی.
7. ««اعضای سابق شورای عالی انقلاب فرهنگی»». ایران‌فرهنگ. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ سپتامبر ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۲۳ تیر ۱۳۸۸.
8. «حکم به رئیس جمهور (تدوین متمم قانون اساسی)». سایت جامع امام خمینی. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ ژوئیه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۸ ژوئن ۲۰۱۷.
9. «موسوی اردبیلی؛ قاضی‌القضاتی که با سیاست قهر کرد». بی‌بی‌سی فارسی. ۳ آذر ۱۳۹۵.
10. «آیت‌الله موسوی اردبیلی در بیمارستان بستری شد». خبرگزاری فارس. دریافت‌شده در ۳ آذر ۱۳۹۵.
11. «مهر حضرت آیت‌الله موسوی اردبیلی شکسته شد + تصاویر | خبرگزاری بین‌المللی شفقنا». دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۷-۱۲.
12. «آفتاب - آیت‌الله موسوی اردبیلی حرمت شکنی در حرم خمینی را محکوم کرد». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۰ سپتامبر ۲۰۱۱.
13. «جنبش راه سبز - آیت‌الله موسوی اردبیلی: خشونت، زور و زندان موجب نفرت و بدبینی به دین می‌شود». بایگانی‌شده از اصلی در 23 اكتبر 2011. دریافت‌شده در 20 سپتامبر 2011. تاریخ وارد شده در |archivedate= را بررسی کنید (کمک)
14. حمایت آیت‌الله موسوی اردبیلی از "جنبش سبز" آشکار شد | ایران | Deutsche Welle | 6 آوریل 2011
15. BBC فارسی - ایران - انتقاد شدید آیت‌الله موسوی اردبیلی از رفتار صورت گرفته در کشور
16. انتقاد شدید حسین شریعتمداری به بیانیه موسوی اردبیلی در حمایت از سران فتنه + متن بیانیه
17. نامه شجونی به آیت‌الله موسوی اردبیلی
18. جهان نیوز - اظهارات دور از واقع آیت‌الله موسوی اردبیلی در مورد امام
19. «جنبش راه سبز - آیت‌الله صانعی: استبدادی که امروز شاهد آن هستیم در تاریخ بی‌سابقه است». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ نوامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۰ سپتامبر ۲۰۱۱.
20. «Khodnevis - موسوی‌اردبیلی: صحبت درباره زندانیان سیاسی با رهبری فایده نداشت». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ دسامبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۲۲ اکتبر ۲۰۱۹.
21. «آفتاب - دیدار خانواده مشاوران بازداشت‌شده مهندس موسوی با آیات عظام». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ نوامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۰ سپتامبر ۲۰۱۱.

منابع

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به سید عبدالکریم موسوی اردبیلی در ویکی‌گفتاورد موجود است.

• وب‌گاه رسمی
• دبیرخانهٔ شورای عالی انقلاب فرهنگی

مناصب قضایی
پیشین: سید فتح‌الله بنی‌صدر	دادستان کل کشور ۱۳۵۸ – ۱۳۶۰	پسین: محمدمهدی ربانی املشی
پیشین: سید محمد بهشتی	رئیس قوه قضائیه جمهوری اسلامی ایران رئیس دیوان عالی کشور ۱۳۶۰ – ۱۳۶۸	پسین: محمد یزدی به عنوان رئیس قوه قضائیه
		پسین: مرتضی مقتدایی به عنوان رئیس دیوان عالی کشور
	رئیس شورای عالی قضایی ۱۳۶۰ – ۱۳۶۸	انحلال شورا
سِمَت‌های علمی
عنوان جدید	رئیس هیئت امنای دانشگاه مفید ۱۳۶۸ – ۱۳۹۵	پسین: سید علی محقق داماد
	رئیس دانشگاه مفید ۱۳۶۸ – ۱۳۹۵	بدون متصدی تصدی بعدی توسط: سید مسعود موسوی اردبیلی