ابن فهد حلی
ابوالعباس جمال‌الدین احمد بن شمس‌الدین محمد بن فهد حلی اسدی[1] مشهور به ابن فهد حلی (زاده ۷۵۷ قمری در شهر حله - درگذشته ۸۴۱ قمری در کربلا)، فقیه و محدث شیعی قرن ۸ و ۹ قمری[2][3] که در اخلاق، مقامات معنوی و سلوک عرفانی از بزرگان شیعه می‌باشد.[4] وی همچنین در دوره خود از بزرگان فقه شیعه بود.
| شناسنامه | |
|---|---|
| نام کامل | ابوالعباس جمال‌الدین احمد بن شمس‌الدین محمد بن فهد حلی اسد |
| لقب | جمال‌الدین |
| تاریخ تولد | ۷۵۷ قمری |
| زادگاه | حله عراق |
| محل تحصیل | حله |
| محل زندگی | حله |
| تاریخ مرگ | ۸۴۱ قمری |
| شهر مرگ | کربلا،  عراق |
| مدفن | کربلا |
| اطلاعات آموزشی | |
| شاگردان | ابن طی ابن عشره احمد بن محمد بحرانی ابن راشد قطیفی و … |
| تالیفات | الاوعیة و الفتوم استخراج الحوادث اسرار الصلاة بغیة الراغبین تاریخ الائمه و … |
پس از فراگیری خواندن و نوشتن به حوزه علمیه حله رفته و تحصیل علوم اسلامی را شروع کرد.
وی در سال ۸۴۱ قمری درگذشت و در باغ نقیب علویین کربلا به خاک سپرده شد.
سفر به جبل عامل
وی در سال ۸۲۶ قمری به مناطق جبل عامل سفر کرده‌است. در آنجا به روستای جزین رفته و از فرزند شهید اول اجازه روایت دریافت کرد. اینکه او چرا و چگونه به این سفر رفته، مشخص نیست، ولی شاید زیارت قبور پیامبران و حضور در نخستین قبله‌گاه مسلمین - بیت‌المقدس - و نیز دیداری از عالمان آن دیار بخشی از اهداف سفر عارف حلی بوده‌است.[5]
مناظره تاریخی
در سال ۸۴۰ قمری، از طرف حکمران بغداد، اسپند میرزا برای مناظره با علمای اهل سنت به بغداد دعوت شد. مجلس مناظره بر پاشد و ابن فهد و عالمان شیعی در یک طرف و بزرگان اهل سنت در طرف دیگر به بحث نشستند. ابن مناظره‌ها پس از جدالی حسّاس در حضور سلطان به پایان رفت و ابن فهد حلی توانست در اثبات حقانیت تشیع حکمران بغداد را اقناع کند. بدین ترتیب اسپند میرزا حاکم بغداد مذهب شیعه را اختیار کرده، سکه به نام دوازده امام زد و مذهب شیعه را مذهب رسمی حوزه حکمرانی‌اش قرار داد.[6]
مقابله با سید محمد بن فلاح
پس از آنکه سید محمد بن فلاح یکی از شاگردان وی، ادعاهایی پیرامون مهدویت مطرح ساخته و اقدامات عملی خود را برای کسب قدرت شروع کرد، ابن فهد فرمان قتل وی را صادر کرد که البته اجرا نشد.[7]
در کلام دیگران
میرزا حسین نوری دربارهٔ ابن فهد می‌نویسد:
«صاحب مقامات عالی در میدان علم و عمل و دارنده خصال روحی و باطنی‌ای که در کمتر انسانی یافت می‌شود، جمال‌الدین احمد بن فهد حلی …»[8]
محمدتقی مجلسی در اجازه‌ای از او به عنوان «شیخ ربانی و عالمی صمدانی»[9] یاد می‌کند.
استادان
- علی بن محمد بن خازن حایری
- احمد بن متوّج بحرانی؛ عالمی بزرگ و عارفی کامل، مفسّر و شاعر بوده‌است.
- ضیاءالدین ابوالحسن علی بن محمد بن مکی (فرزند شهید اول)
- علی بن یوسف بن عبدالجلیل نیلی
- بهاءالدین علی بن عبدالکریم بن عبدالحمید نسّابه؛ او را از بزرگترین استادان ابن فهد شمرده‌اند. وی شاعر و عالمی عامل و صاحب مقامات معنوی و کرامات بوده‌است.
- سید جمال‌الدین بن اعرج حسینی
- فاضل مقداد؛ از متکلمان بزرگ شیعه.
- جلال‌الدین عبدالله بن شرفشاه
- حسن بن ابی الحسن دیلمی؛ عارفی بلند مرتبه و از محدثان والامقام امامیه بوده‌است. مشهورترین اثر او «ارشاد القلوب» است. گفته‌اند او در فقه و حدیث و عرفان و سیره‌نگاری نیز از مردان سرشناس شیعه بوده‌است.
- نظام‌الدین علی بن عبدالحمید نیلی[10]
شاگردان
- ابن طی عاملی؛ مؤلف کتاب «مسائل ابن طی». از شرح حال او چنین به دست می‌آید که وی بیشتر به موجب فزونی معرفت ابن فهد، شیفته و در خدمت وی بوده‌است.
- ابن عشره؛ فقیهی وارسته بوده که از حالات روحی او بسیار نوشته‌اند.[11]
- احمد بن محمد بحرانی
- ابن راشد قطیفی
- شمس‌الدین محمد حولانی عاملی
- ظهیرالدین بن علی عیناثی عاملی
- عبدالسمیع بن فیاض اسدی
- علی بن هلال جزائری؛ از بزرگترین استادان محقق ثانی بوده‌است.
- علی بن فضل بن هیکل
- سید محمد بن فلاح موسوی حویزی
- سید محمد نوربخش
- مفلح بن حسن صیمری
- عزالدین حسن بن احمد بن فضل مارونی عاملی
- شمس‌الدین بن عزالدین بن ابی القاسم الحسینی[12]
تألیفات
- الاوعیة و الفتوم
- استخراج الحوادث؛ رساله فوق برداشت‌هایی است از حدیث علی بن ابی‌طالب که در آن خبر از حمله مغول و ظهور سلسله صفویه داده است.
- اسرار الصلاة
- بغیة الراغبین
- تاریخ الائمه
- التحصین فی صفات العارفین؛ یکی از متون اخلاقی عرفانی که در آن ضمن بررسی موضوع عزلت و گمنامی از دیدگاه معصومین آن را یکی از صفات نیک و از شرایط کمال دانسته است.
- الدر الفرید فی التوحید
- الدر النضید
- رساله‌ای به اهل جزایر
- رساله‌ای در فضیلت نماز جماعت
- رساله‌ای مختصر در واجبات حج
- شرح ارشاد علامه حلی
- شرح الفیه شهید اول
- شرح نفلیه شهید اول
- عدة الداعی و نجاح الساعی؛ از مشهورترین آثار ابن فهد حلی و یکی از مهم‌ترین کتاب‌ها در ادعیه و اخلاق است.[13]
- مصباح المبتدی و هدایة المقتدی
- المقتصر من شرح المختصر
- المهذب البارع فی شرح مختصر النافع؛ این کتاب شرح مختصرالنافع محقق حلی است و از مهم‌ترین کتابهای فقهی ابن فهد به‌شمار می‌آید.[14]
- النجوم
پانویس
- التحصین و صفات العارفین، ابن فهد حلی، (ترجمه: سید علی جبار گلباغی ماسوله، انتشارت لاهیجی، 1377
- تاریخ الحله، شیخ یوسف کرکوش، نشر شریف رضی قم، ج ۱ و ۲.
- هم‌زمان با ابن فهد حلی دانشمند دیگری نیز اهل «احساء» از روستاهای حله، با همین عنوان (ابن فهد) مشهور بوده است که همنامی این دو عالم موجب اشتباهاتی شده است. هر دو از شاگردان «ابن متوّج» و هر دو شرحی بر «ارشاد» علامه حلی نوشته‌اند. شرح ارشاد ابن فهد حلی معروف به شرح ارشاد است، ولی شرح ارشاد ابن فهد احسایی نام دیگری دارد. ابن فهد حلی از معلمان اخلاق و سیر و سلوک است و جوششی در معرفت و اخلاق داشته، ولی ابن فهد احسایی تنها در فقه استاد بوده است. «فهد» نام جد ابن فهد حلی است و نام پدر ابن فهد احسایی. (ترجمه روضات الجنات، محمدباقر ساعدی، اسلامیه، قم: ۱۳۵۶، ج ۱، ص ۱۰۹ و ۱۱۰.)
- «ابن‌فهد حلی» عالمی که بیل در دستش مار شد فارس نیوز
- تعلیقه امل الآمل، میرزا عبدالله افندی اصفهانی، چاپ کتابخانه آیت‌الله مرعشی قم، ص ۹۴ و ۹۵.
- مجالس المؤمنین، قاضی نورالله شوشتری، اسلامیه، ۱۳۵۴، ج ۲، ص ۳۶۸–۳۷۰.
- مجله مقالات و بررسیها - شماره 67 - سید محمد بن فلاح و اندیشه مهدویت
- مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، چاپ رحلی، ج ۳، ص ۴۳۴.
- بحار الانوار، علامه مجلسی، ج ۱۰۷ (اجازات)، ص ۶۸.
- ریحانة الادب، میرزا محمدعلی مدرس تبریزی، ج ۸، ص ۱۹۳؛ المهذب البارع، ابن فهد حلی، تصحیح شیخ مجتبی عراقی، ج ۱، ص ۱۸ و ۱۹.
- او در پایان عمر برای خود قبری فراهم آورد و پس از فوت در همان قبر دفن شد.
- طبقات اعلام الشیعة، آقا بزرگ تهرانی، ج ۴، بخش الضیاء اللامع فی القرن التاسع؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج ۱۰۴ و ۱۰۵ (اجازات بحار).
- ابن فهد ابواب شش‌گانه کتاب را چنین تنظیم کرده است: ترغیب بر دعا، عوامل استجابت دعا، آداب و شرایط دعا کننده، شیوه‌های دعا، ذکر، تلاوت قرآن. علامه حسن‌زاده آملی گفته است: طلابی که می‌خواهند در دعا دقت و تأمّل کنند، در خدمت استادی اهل صفا کتابهای دعا را بدین ترتیب درس بگیرند: اول، مفتاح الفلاح شیخ بهایی؛ دوم، عدة الداعی ابن فهد حلی؛ سوم، قوت القلوب ابوطالب مکی؛ چهارم، اقبال الاعمال سید بن طاووس.
- فقها و دانشمندان عرصه فتوا در کتابهای فقهی خود از نظرات او و کتاب دقیق، عمیق پربار وی یاد کرده‌اند.
منابع
- جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم. گلشن ابرار. ج ۱، چ ۳، نشر معروف، قم: ۱۳۸۵.
پیوند به بیرون
- احمد ابن فهد حلی وبگاه باشگاه اندیشه