کریم سنجابی
کریم سنجابی (زاده ۱۲۸۳ – درگذشته ۱۳ تیر ۱۳۷۴) سیاستمدار ایرانی، نماینده مجلس شورای ملی، استاد حقوق و از رهبران جبهه ملی ایران و حزب ایران و وزیر فرهنگ دولت محمد مصدق و وزیر خارجه ایران در دولت مهدی بازرگان بود.
کریم سنجابی | |
|---|---|
 | |
| وزیر امور خارجه ایران | |
| مشغول به کار ۲۴ بهمن ۱۳۵۷ – ۲۶ فروردین ۱۳۵۸ | |
| نخست‌وزیر | مهدی بازرگان |
| پس از | احمد میرفندرسکی |
| پیش از | ابراهیم یزدی |
| وزیر فرهنگ | |
| مشغول به کار ۱۲ اردیبهشت – آذر ۱۳۳۰ | |
| پادشاه | محمدرضا پهلوی |
| نخست‌وزیر | محمد مصدق |
| پس از | حبیب‌الله آموزگار |
| پیش از | محمود حسابی |
| رهبر جبهه ملی ایران | |
| پس از | الهیار صالح |
| پیش از | ادیب برومند |
| اطلاعات شخصی | |
| زاده | ۱۲۸۳ کرمانشاه، ایران |
| درگذشته | ۱۳ تیر ۱۳۷۴ (۹۰ سال)[1] کاربوندیل، ایلینوی، ایالات متحده |
| ملیت | ایرانی |
| حزب سیاسی | حزب میهن (۱۳۲۰–۱۳۲۴)حزب ایران (۱۳۲۴–۱۳۲۸)جبهه ملی ایران (۱۳۲۸–۱۳۳۲، ۱۳۴۰–۱۳۷۲)[2] |
| همسر(ان) | فخرالملوک اردلان |
| فرزندان | ۴ (سه پسر و یک دختر)[3] |
| محل تحصیل | دانشگاه سوربن |
| پیشه | حقوقدان، سیاستمدار، مدرس دانشگاه |
| امضا |  |
تولد و تحصیل
کریم سنجابی درسال ۱۲۸۳ در کرمانشاه متولد شد. پدرش قاسم‌خان سردار ناصر رئیس ایل سنجابی بود. در بحران جنگ جهانی اول و مهاجرت خانواده‌اش، حساب و هندسه را نزد سلیمان‌میرزا اسکندری و علوم دیگر را نزد آقا میرزا طاهر تنکابنی و سهراب زاده فرا گرفت. سیزده ساله بود که ایل سنجابی مورد حمله و تاراج انگلیسی‌ها قرار گرفت. پدرش را اسیر کرده و به بغداد فرستادند و ایل سنجابی نیز به کرمانشاه کوچ داده شد. در این زمان سنجابی دوره اول متوسطه را به پایان رسانده بود. در سال ۱۳۰۰ به تهران آمد و در مدرسه عالی علوم سیاسی ثبت نام کرد. پس از دریافت دیپلم عالی، به مدرسه عالی حقوق رفت و در سال ۱۳۰۷ با نخستین گروه محصلان اعزامی به اروپا، راهی پاریس شد. در پاریس با ارائه پایان‌نامه خود تحت عنوان «اصلاحات کشاورزی و کشاورزان در ایران» موفق به دریافت دکترای دولتی حقوق عمومی از دانشگاه پاریس شد.[4][5]
سنجابی پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۱۳ به سمت دانشیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی دانشگاه تهران منصوب شد و حقوق اداری را درس می‌داد. او پس از ۵ سال که به درجه استاد تمام رسید، به استخدام وزارت فرهنگ درآمد و سپس در فاصله سال‌های ۱۳۲۳ تا ۱۳۲۵ (ش) رئیس دانشکده حقوق شد.
در سال ۱۳۱۵ با فخرالملوک اردلان (خواهر علی اردلان) ازدواج کرد که حاصل این ازدواج سه پسر و یک دختر بود.[6]
وی در تاریخ ۴ ژوئیه ۱۹۹۵، برابر با ۱۳ تیرماه ۱۳۷۴ خورشیدی در سن ۹۱سالگی در خانه خود در شهر کاربوندیل در جنوب ایالت ایلینوی ایالات متحده آمریکا درگذشت و همان‌جا به خاک سپرده شد.
آغاز فعالیتهای سیاسی
سنجابی از بنیانگذاران حزب میهن بود و بعدها به حزب ایران پیوست و در سال ۱۳۲۵ حزب ایران با حزب توده ائتلاف کرد. در تحصن دربار بر سر انتخابات مجلس شانزدهم با مصدق همراه بوده و از آن پس به عضویت جبهه ملی ایران درآمد. مدت کوتاهی به سمت وزارت فرهنگ در دولت مصدق رسید. سنجابی برای اینکه مجلس در دست طرفداران مصدق باقی بماند از وزارت استعفا کرد و به نمایندگی مردم کرمانشاه در مجلس رسید. در خرداد ۱۳۳۱ در دعوای میان ایران و انگلستان در بحران شرکت نفت انگلیس و ایران، ایران سنجابی را به عنوان قاضی اختصاصی خود در این پرونده به دیوان دادگستری بین‌المللی معرفی کرد. (در پرونده‌های دیوان بین‌المللی هر یک از دو کشور حق معرفی یک قاضی اختصاصی را دارند. یکی از قضات دیوان به نام آرنولد مک نایر تبعه انگلستان بود)[7][8]
سنجابی، قاضی اختصاصی ایران در دیوان بین‌المللی دادگستری در پرونده نفت ایران و انگلیس پس از کودتای ۲۸ مرداد حدود ۱۹ ماه مخفی بود و در نهایت باتوجه به موقعیت بین‌المللی و با شفاعت حشمت‌الدوله والاتبار آزاد شده[9][10] و به دانشگاه بازگشت و تا سال ۱۳۳۸ فعالیت سیاسی نداشت. با تشکیل جبهه ملی دوم در سال ۱۳۴۰ سنجابی وارد فعالیت شد ولی در نهایت با بروز اختلافاتی میان علی امینی و جبهه ملی و سرکوب دانشجویان دانشگاه، در نهایت امینی کنار گذاشته شد.[4]سنجابی نیز به زندان افتاد.
سنجابی و انقلاب ۱۳۵۷
سنجابی پس از آزاد شدن از زندان درخواست بازنشستگی کرد و به آمریکا عزیمت کرد و در سال ۱۳۵۰ به ایران مراجعت کرد و فعالیتهای محدودی به همراه یارانش آغاز کرد تا آنکه در سال ۱۳۵۵ با به وجود آمدن فضای مناسب شروع به فعالیت کردند و در ۲۲ خرداد ۵۶ او به همراه داریوش فروهر و شاپور بختیار نامه سرگشاده معروف را به شاه نوشته و او را از ادامه سیاست‌هایش بر حذر داشتند.[7]
خلاصه متن نامه سه امضایی ۲۲ خرداد ۱۳۵۶ به شاه
پیشگاه اعلیحضرت همایونی، شاهنشاه
افزایندگی تنگناها و نابسامانیهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور چنان دورنمای خطرناکی را در برابر دیدگان هر ایرانی قرار داده که امضاء کنندگان زیر بنابر وظیفه ملی و دینی در برابر خدا و خلق خدا با توجه به اینکه در مقامات پارلمانی و قضایی و دولتی کشور کسی را که صاحب تشخیص و تصمیم بوده، مسئولیت و مأموریتی غیر از پیروی از «منویات ملوکانه» داشته باشد نمی‌شناسیم و در حالی که تمام امور مملکت از طریق صدور فرمانها انجام می‌شود و انتخاب نمایندگان ملت و انشاء قوانین و تأسیس حزب و حتی انقلاب در کف اقتدار شخص اعلیحضرت قرار دارد که همه اختیارات و افتخارات و بنابراین مسئولیتها را منحصر و متوجه به خود فرموده‌اند این مشروحه را علی‌رغم خطرات سنگین تقدیم حضور می‌نماییم.
... بنابراین تنها راه بازگشت و رشد ایمان و شخصیت فردی و همکاری ملی و خلاصی از تنگناها و دشواری‌هایی که آینده ایران را تهدید می‌کند ترک حکومت استبدادی، تمکین مطلق به اصول مشروطیت، احیاء حقوق ملت، احترام واقعی به قانون اساسی و اعلامیه جهانی حقوق بشر، انصراف از حزب واحد، آزادی مطبوعات، آزادی زندانیان و تبعید شدگان سیاسی و استقرار حکومتی است که متکی بر اکثریت نمایندگان منتخب از طرف ملت باشد و خود را بر طبق قانون اساسی مسئول اداره مملکت بداند.
بیست و دوم خرداد ۱۳۵۶ پس از انتشار این نامه، در خانه کریم سنجابی، داریوش فروهر، مهندس مهدی بازرگان و رحمتالله مقدم مراغه ای بمب‌گذاری صورت گرفت که کریم سنجابی فرد عبدالمجید مجیدی را عامل این بمب‌گذاری معرفی کرد.
کریم سنجابی / شاپور بختیار/ داریوش فروهر
کریم سنجابی در آبان ۱۳۵۷ در جریان سفر خود به کانادا برای اجلاس بین‌المللی سوسیالیست‌ها به پاریس رفت و با همراهی ابولحسن بنی صدر، سلامتیان و سایر میلیون در پاریس به دیدار خمینی رفت در پایان این دیدار سنجابی طی بیانیه‌ای ۳ ماده‌ای پایان رژیم سلطنتی، مراجعه به آراء مردم و لزوم برقراری دموکراسی بر اساس موازین اسلام و دموکراسی و استقلال را اعلام کرد.[12][13]
| دربار | |
| نخست‌وزیران | |
|
احمد قوام | |
| چهره‌های مهم | |
|
محمد مصدق کاترین لمبتون | |
| احزاب و گروه‌ها | |
|
سیا | |
| وقایع مهم | |
|
صنعت نفت ایران | |
متن بیانیه اعلام مواضع سنجابی بدین شرح است:
بسمه تعالی
یکشنبه چهارم ذیحجه ۱۳۹۸ مطابق با چهاردهم آبانماه ۱۳۵۷
- سلطنت کنونی ایران با نقض مداوم قوانین اساسی و اعمال ظلم و ستم و ترویج فساد و تسلیم در برابر سیاست بیگانه فاقد پایگاه قانونی و شرعی است.
- جنبش ملی اسلامی ایران با وجود بقای نظام سلطنتی غیرقانونی، با هیچ ترکیب حکومتی موافقت نخواهد کرد.
- نظام حکومت ملی ایران باید بر اساس موازین اسلام و دموکراسی و استقلال به وسیله مراجعه به آراء عمومی تعیین گردد.
کریم سنجابی
سنجابی پس از صدور اعلامیه معروف سه ماده‌ای که به دنبال دیدار با خمینی انتشار یافته بود، در مقابل دوربین تلویزیون‌های بین‌المللی در منزل خود در تهران در آغاز یک مصاحبه مطبوعاتی، همراه داریوش فروهر دستگیر شد.[14]
تصدی وزارت خارجه
سنجابی پس از انقلاب به مدت ۵۵ روز وزیر امور خارجه مهدی بازرگان در دولت موقت بود اما به دلیل مشکلات فراوان استعفا داد.
جبهه ملی چهارم
در روز بیست و هشتم آبان ماه، اتحاد نیروهای جبهه ملی طی صدور بیانیه‌ای اعلام موجودیت کرد. به موجب این اعلامیه سوسیالیست‌های نهضت ملی ایران، حزب ایران و حزب ملت ایران عناصر متشکله جبهه ملی چهارم بودند. مهندس کاظم حسیبی بعنوان رئیس شورای مرکزی به همراه کریم سنجابی، شاپور بختیار، داریوش فروهر و رضا شایان بعنوان اعضای کمیته مرکزی انتخاب شدند.[15][16]
در ۲۲ اسفندماه ۱۳۵۷ کریم سنجابی به همراه دوستان مبارزاتی خود ناصر یمین مردوخی کردستانی و مهندس کاظم حسیبی طی اعلامیه از عموم مردم برای مشارکت در بازسازی جبهه ملی ایران دعوت عمل آوردند و با کمک اعضای جبهه ملی اقدام به راه‌اندازی باشگاه جبهه ملی نمودند. سنجابی عضویت در شورای انقلاب را با وجود پیشنهاد مطهری و بهشتی نپذیرفت و در حقیقت با اینکار شانس خود را برای پذیرش پست نخست‌وزیری از دست داد. سنجابی در این مورد می‌گوید: مطهری و بهشتی از طرف خمینی از او برای شرکت در شورای انقلاب دعوت کردند ولی وی نپذیرفت.[17]
جبهه ملی به رهبری سنجابی پس از اندک زمانی به دلیل مواضع سکولار و دموکراسی خواهانه رو در روی نظام قرار گرفتند. جبهه ملی ایران حادثه بحران گروگان‌گیری در سفارت آمریکا را محکوم کرد و انتخابات قانون اساسی را نیز تحریم نمود و با قانون اساسی نوشته شده توسط خبرگان مخالفت کرد. اعضای جبهه ملی در اولین دوره انتخابات شورای ملی پس از انقلاب شرکت نمودند و برخی از آنان که رای آورده بودند یا در مجلس اعتبارنامه‌هایشان مورد تصویب قرار نگرفت یا انتخابات باطل شد. مانند انتخابات کرمانشاه و ابطال آن به منظور جلوگیری از ورود سنجابی به مجلس روی داد.[18]
پس از اعلام ارتداد جبهه ملی توسط آیت الله خمینی و دستگیری اعضای جبهه ملی سنجابی به مدت ۱۴ ماه مخفی بود و سرانجام از راه کردستان به ترکیه و از آنجا به پاریس و سپس به ایالات متحده آمریکا رفت. سنجابی در کتاب خاطرات خود به نام امیدها و ناامیدی‌ها در این مورد چنین می‌گوید:
«... چند روز بعد از ۲۵ خرداد ۶۰ ما خانه‌های خود را ترک کردیم و در حال اختفای مطلق افتادیم و در حال اختفا بود که آقای علی اردلان، ورجاوند، مسعود حجازی و عده زیادی از فعالین ما را گرفتند و توقیف کردند و، یکی از آنها، یکی از بازاریهای فداکار و رفیق ما بنام کریم دستمالچی را هم اعدام کردند. شنیدیم به خانه ما ریخته اثاثه آنرا غارت کرده و خانه را در تصرف گرفته‌اند …»
«... من و همسرم پس از ۱۴ ماه اختفای همیشه آمیخته با وحشت و نگرانی تن به بار گران فرار و هجرت از وطن دادیم و روزچهارشنبه ششم مرداد ۱۳۶۱ مطابق با ۲۸ ژوئیه با اتوبوس کوچکی که دوستان ما فراهم کرده بودند… با چشمانی اشکبار عزیزان خود را پشت سر گذاشتیم …»
سنجابی پس از اقامت کوتاهی در ترکیه به پاریس رفت و بعد از چهل روز اقامت در پاریس ۲۸ شهریور ۱۳۶۱ وارد سانفرانسیسکو در آمریکا شد و در تاریخ ۴ ژوئیه ۱۹۹۵، برابر با ۱۳ تیر ۱۳۷۴ در سن ۹۰ سالگی در شهر کاربوندیل در جنوب ایالت ایلینوی آمریکا درگذشت و همان‌جا به خاک سپرده شد.[19]
امیدها و ناامیدی‌ها
کتاب امیدها و ناامیدی‌ها مجموعه‌ای است از مصاحبه‌های کریم سنجابی که برای پروژهٔ «تاریخ شفاهی» دانشگاه هاروارد (آمریکا) تهیه شده و بعداً به‌صورت کتاب درآمده‌است این کتاب در ایران تحت عنوان "خاطرات سیاسی کریم سنجابی توسط انتشارات صدای معاصر منتشر شده‌است. در حقیقت هسته مرکزی این خاطرات را چگونگی شکل‌گیری جبهه ملی ایران و فعالیتها و تحولات و سرنوشت آن تشکیل می‌دهد.
| ر. | وزیر | وزارت‌خانه | ر. | وزیر | وزارت‌خانه | ||||||
| ۱ | محمدحسن لقمان‌ادهم، محمدعلی ملکی | بهداری | ۷ | حسنعلی فرمند، خلیل طالقانی | کشاورزی | ||||||
| ۲ | یوسف مشار، غلامحسین صدیقی | پست و تلگراف | ۸ | علی‌اصغر نقدی، مرتضی یزدان‌پناه | جنگ | ||||||
| ۳ | باقر کاظمی | امور خارجه | ۹ | فضل‌الله زاهدی، امیرعلائی، محمدابراهیم امیرتیمور کلالی ، صالح ، رام | کشور | ||||||
| ۴ | جواد بوشهری | راه | ۱۰ | محمدابراهیم امیرتیمور کلالی | کار | ||||||
| ۵ | محمدعلی وارسته، محمود نریمان | دارایی | ۱۱ | کریم سنجابی، محمود حسابی | فرهنگ | ||||||
| ۶ | علی هیئت، شمس‌الدین امیرعلائی | دادگستری | ۱۲ | شمس‌الدین امیرعلائی، علی امینی | اقتصاد ملی | ||||||
| وزیر مشاور: محمدحسن لقمان‌ادهم وزیر دربار: حسین علاء معاون پارلمانی نخست وزیر: حسین فاطمی کفالت نخست وزیری: باقر کاظمی | |||||||||||
پیوند به بیرون
منابع
 |
متن مربوطه در ویکی‌نبشته: متن نامه سه امضایی رهبران جبهه ملی به شاه |
- «کریم سنجابی؛ لیبرالی که تا یک قدمی نخست‌وزیری پهلوی رفت». رویداد ۲۴. ۳ بهمن ۱۳۹۸.
- «کریم سنجابی؛ لیبرالی که تا یک قدمی نخست‌وزیری پهلوی رفت». رویداد ۲۴. ۳ بهمن ۱۳۹۸.
- «کریم سنجابی؛ لیبرالی که تا یک قدمی نخست‌وزیری پهلوی رفت». رویداد ۲۴. ۳ بهمن ۱۳۹۸.
- سرنوشت یاران مصدق / تألیف عبدالرضا هوشنگ مهدوی /نشر علم به کوشش: حمید رضا مسیبیان
- «دکتر کریم سنجابی». www.iraniansaed.org. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ آوریل ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۸-۱۰.
- «فخر الملوک اردلان، همسر شادروان دکتر کریم سنجابی درگذشت». بالاترین. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۸-۱۰.
- خاطرات سیاسی. کریم سنجابی(ISBN 964-6494-36-6)صدای معاصر ۱۳۸۱
- محمدرضا ضیائی بیگدلی، حقوق بین‌الملل عمومی، گنج دانش، ص. ۵۲۳
- سرنوشت یاران مصدق / تألیف عبدالرضا هوشنگ مهدوی /نشر علم
- شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران/ باقر عادلی / نشر گفتار و…
- بایگانی‌شده در ۴ مارس ۲۰۱۶ توسط Wayback Machine متن نامه سه امضایی 22 خرداد 1356 به شاه [آرشیو] - انجمن تجارت الکترونیکی ایران-ایگولد
- خاطرات سنجابی - تاریخ شفاهی هاروارد -امیدها و ناامیدی‌ها -نوار ۲۴ الی ۲۶
- «دیدارهای امام خمینی (ره) با سران اپوزیسیون و نمایندگان دولت فرانسه در پاریس». hawzah.net. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۸-۱۰.
- روایت سنجابی از نخست‌وزیری بختیار/ بی‌بی‌سی فارسی
- علی کریمی مله، «تاریخ چهل ساله جبهه ملی»، فصلنامة 15 خرداد، ش 21 (بهار 1375)
- حزب ایران به روایت اسناد ساواک - ص389-مرکز اسناد انقلاب اسلامی - سیاوش یاری 1384
- «روزشمار یک انقلاب | سی سال پیش در چنین روزی | آیت‌الله خمینی: بختیار، بیا مثل آدم توبه کن». رادیو زمانه. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۸-۱۰.
- خاطرات سنجابی -تاریخ شفاهی هاروارد -نوار26
- کریم سنجابی، "سیاست مدار 90 ساله، دشمن شاه و نظامی‌های اسلامی؛ ولفگانگ ساکسون", نیویورک تایمز؛ 7 ژوئیه 1995;
| پیشین: احمد میرفندرسکی |
وزیر امور خارجه ایران ۱۳۵۷–۱۳۵۸ |
پسین: ابراهیم یزدی |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||
* سرپرست ۱ در سال ۱۳۵۷، وزارت اطلاعات و جهانگردی و تا ۷ خرداد ۱۳۵۸ وزارت اطلاعات، تبلیغات و خیرات نام داشت. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| انقلاب ۱۳۵۷ ایران | |
 | |
|
|