محسن مظاهر
میرزا محسن‌خان تبریزی (۱۲۳۵–۱۳۱۷ ه.ق) معروف به "مظاهر" و ملقب به "معین‌الملک"، "معتمدالملک" و "مشیرالدوله" از رجال عصر ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار بود. او در سمت کاردار و سفیر، وزیر تجارت، وزیر عدلیه، وزیر امور خارجه و حتی رئیس شورای وزیران فعالیت کرده‌است.
خانواده و تحصیلات
پدرش میرزا کاظم فرزند میرزا محسن عرب، از تجار تبریز بود که در زمان فتحعلیشاه به تبریز مهاجرت کرد و مادرش جیران خانم دختر حاجی‌سیدحسین و خواهر عدل‌الملک و رکن‌العداله بود.[1] میرزا محسن‌خان در جوانی زبان‌های عربی، انگلیسی، فرانسوی و احتمالا ایتالیایی را آموخت. او در سالهایی که میرزا تقی‌خان امیرکبیر در تبریز اقامت داشت، توسط وی شناسایی شد و به‌عنوان مترجم به خدمت دولت وارد گردید. او علاوه بر آشنایی به زبان‌های گوناگون، در خوشنویسی نستعلیق نیز مهارتی داشته‌است.[2]
زندگی سیاسی
میرزا محسن‌خان در سال ۱۲۶۸ قمری و هم‌زمان با افتتاح دارالفنون، در سمت مترجم مربی ایتالیایی سپاه، پیاده نظام و آرایش لشکر یعنی متراتسوا انجام وظیفه نمود. سپس به وزارت امورخارجه فراخوانده شد و با سمت نایب سومی سفارت ایران در سن‌پترزبورگ فعالیت خود را آغاز نمود. در این سمت و در سال ۱۲۷۲ قمری لقب خان گرفت و در سال ۱۲۷۵ قمری به نایب اولی سفارت ایران در پاریس ارتقا یافت.[3]
او که هم‌زمان سابقه خدمت نظامی را نیز حفظ نموده بود، در سال ۱۲۸۴ قمری سرتیپ اول شد و به شارژدافری (وزیر مقیم) ایران در لندن منصوب گردید. او در این سمت نقش تعیین‌کننده‌ای در انعقاد قرارداد رویتر داشت.[4] در سال ۱۲۸۸ به دستور میرزا حسین‌خان مشیرالدوله وزیرمختار ایران در استانبول گردید و مدت بیست سال در این سمت باقی ماند.[5] در همین زمان برادرزادهٔ خود به نام محمد مظاهر که در چهار سالگی یتیم شده بود را با خود به استانبول برد. محمد پس از پایان تحصیلات مقدماتی در استانبول به پاریس رفت تا حقوق بخواند. بعدها در ایران ملقب به صدیق حضرت شد. پس از مشروطه به نمایندگی مجلس رسید و در وزارتخانه‌های خارجه و مالیه استخدام شد.
محسن مظاهر در چاپ و نشر مشهورترین روزنامه سیاسی، اجتماعی و فرهنگی فارسی زبان عصر خویش به نام اختر تأثیر فراوانی داشت. اختر در مدت کوتاهی چنان شهرتی پیدا کرد که روزنامه فروشان، «اختری» خوانده شدند.[6] مشهور است که او نخستین دستگاه تلفن را به ایران وارد کرده‌است که ناصرالدین شاه برای تماس بین شمس‌العماره با باغ سپهسالار از آن استفاده می‌نموده‌است.[7]
در سال ۱۳۰۸ قمری یا به دلیل دشمنی امین‌السلطان یا به دلیل همفکری با میرزا ملکم‌خان از وزیرمختاری استانبول عزل گردید و به تهران فرا خوانده شد و دربرابر اصرار وزیرمختار عثمانی در تهران برای بازگشت وی سرانجام ناصرالدین شاه پاسخ داد:[8]
اگر سلطان عثمانی استعفاء مرا از سلطنت خواهش نماید قبول می‌کنم. اما مجدداً سفارت حاجی محسن‌خان را قبول نخواهم کرد....
محسن‌خان سرانجام پس از یک سال بیکاری، در سال ۱۳۰۹ قمری، هم‌زمان وزیر تجارت و وزیر عدلیه گردید. در سال ۱۳۱۲ پست وزارت تجارت را از دست داد و تا پایان عمر ناصرالدین شاه، وزارت عدلیه را در اختیار داشت. در اوایل سلطنت مظفرالدین شاه، در کابینه امین‌السلطان وزیر امورخارجه گردید و با عزل امین‌الدوله توسط شاه، مدت دوماه و نیم موقتاً ریاست شورای وزیران(کابینه) را در اختیار گرفت.[9]
مرگ
محسن‌خان در سال ۱۳۱۷ دچار بیماری گردید و در کسوت وزیر امور خارجه برای معالجه به اروپا رفت، ولی معالجات بی‌ثمر بود و وی در سن ۸۲ سالگی در اروپا درگذشت.[10]
منابع
- فراموشخانه و فراماسونری در ایران، جلد ۱، صفحه ۴۳۹
- سید محمدمهدی موسوی (۲۸ مرداد ۱۳۵۱)، «گزارش‌های پنج ساله سفارت ایران در لندن»، خواندنی ها، ۳۲ (۹۷)، ص. ۲۳ و ۲۴
- سید محمدمهدی موسوی (۲۸ مرداد ۱۳۵۱)، «گزارش‌های پنج ساله سفارت ایران در لندن»، خواندنیها، ۳۲ (۹۷)، ص. ۲۴
- سید محمدمهدی موسوی (۳۱ مرداد ۱۳۵۱)، «گزارش‌های پنج ساله سفارت ایران در لندن»، خواندنیها، ۳۲ (۹۸)، ص. ۲۳
- سید محمدمهدی موسوی (۲۸ مرداد ۱۳۵۱)، «گزارش‌های پنج ساله سفارت ایران در لندن»، خواندنیها، ۳۲ (۹۷)، ص. ۲۴ و ۲۵
- «اختر». دائره‌المعارف بزرگ اسلامی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ دسامبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۱ مرداد ۱۳۸۹.
- «آشنایی با تاریخچه تلفن در ایران». همشهری آنلاین. دریافت‌شده در ۱ مرداد ۱۳۸۹.
- سید محمدمهدی موسوی (۲۸ مرداد ۱۳۵۱)، «گزارش‌های پنج ساله سفارت ایران در لندن»، خواندنیها، ۳۲ (۹۷)، ص. ۲۷
- سید محمدمهدی موسوی (۲۸ مرداد ۱۳۵۱)، «گزارش‌های پنج ساله سفارت ایران در لندن»، خواندنیها، ۳۲ (۹۷)، ص. ۲۷ و ۲۸ و ۴۶
- سید محمدمهدی موسوی (۲۸ مرداد ۱۳۵۱)، «گزارش‌های پنج ساله سفارت ایران در لندن»، خواندنی ها، ۳۲ (۹۷)، ص. ۴۶