محمدعلی وارسته

محمدعلی وارسته (۱۲۷۳ تهران - ۱۳۶۷ تهران) وزیر، سناتور و استاندار دوره پهلوی بود که در ملی شدن صنعت نفت و خلع ید از شرکت نفت انگلیس نقش داشت. او پس از ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ مغضوب و خانه‌نشین شد و در زمان انقلاب، ریاست شورای سلطنت را در واپسین روزهای عمر نظام شاهنشاهی به عهده داشت.

محمدعلی وارسته
رئیس شورای سلطنت
مشغول به کار ۲۶ دی – ۲۲ بهمن ۱۳۵۷
پادشاه	محمدرضا پهلوی
پس از	سید جلال‌الدین تهرانی
وزیر دارایی
مشغول به کار ۲۴ اسفند ۱۳۳۰ – تیر ۱۳۳۱
نخست‌وزیر	محمد مصدق
پس از	علی‌اصغر فروزان (سرپرست)
پیش از	مهذب‌الدوله کاظمی
مشغول به کار ۲۱ اسفند ۱۳۲۹ – ۱۰ مهر ۱۳۳۰
نخست‌وزیر	حسین علاء و محمد مصدق
پس از	عبدالباقی شعاعی (سرپرست)
پیش از	محمود نریمان
مشغول به کار ۵ اردیبهشت – خرداد ۱۳۲۹
نخست‌وزیر	علی منصور
پس از	عبدالحسین بهنیا (سرپرست)
پیش از	علی‌اصغر فروزان (سرپرست)
وزیر اقتصاد ملی
مشغول به کار ۱ مهر – ۱۸ آبان ۱۳۲۷
نخست‌وزیر	عبدالحسین هژیر
پس از	دکتر فخرالدین شادمان
پیش از	آقاخان اشرفی
وزیر بهداری
مشغول به کار ۲۰ فروردین – ۴ اردیبهشت ۱۳۲۹
نخست‌وزیر	علی منصور
پس از	امیر خان امیراعلم
پیش از	عباس مؤدب نفیسی (سرپرست)
وزیر پست و تلگراف
مشغول به کار ۳ دی ۱۳۲۶ – ۱۸ خرداد ۱۳۲۷
نخست‌وزیر	ابراهیم حکیمی
پس از	جواد بوشهری
پیش از	نادر آراسته
نایب رئیس مجلس سنا
مشغول به کار ۲۷ اسفند ۱۳۳۲ – ۲۵ اسفند ۱۳۳۸
رئیس کمیسون دارایی مجلس سنا
مشغول به کار ۳ فروردین ۱۳۳۹ – ۱۹ اردیبهشت ۱۳۴۰
معاون وزارت کشور
مشغول به کار ۷ مهر ۱۳۱۹ – ۱۸ اسفند ۱۳۲۰
نخست‌وزیر	علی منصور و محمدعلی فروغی
معاون و کفیل وزارت دارایی
مشغول به کار ۱۸ مرداد – ۲۶ بهمن ۱۳۲۱
نخست‌وزیر	احمد قوام
استاندار فارس
مشغول به کار شهریور – اسفند ۱۳۳۲
استاندار کرمان
مشغول به کار آذر ۱۳۲۷ – بهمن ۱۳۲۸
استاندار اصفهان
مشغول به کار ۱۷ فروردین ۱۳۲۳ – بهمن ۱۳۲۵
اطلاعات شخصی
زاده	۱۲۷۳ تهران، ایران
درگذشته	۲۸ دی ۱۳۶۷ تهران، ایران
ملیت	ایران
همسر(ان)	تاج ماه خلعتبری
پیشه	سیاستمدار
دین	اسلام
امضا

آغاز کار

محمدعلی وارسته سال ۱۲۷۳ در تهران به دنیا آمد، پدرش میرزا مهدی خان تفرشی بود. تحصیلات مقدماتی و متوسطه را در خارج از مدرسه فرا گرفت و پس از گذراندن دوره مدرسه علوم سیاسی به استخدام وزارت مالیه درآمد و در کوتاه مدتی به معاونت کارگزینی و سپس ریاست اداره ملزومات وزارتخانه رسید.[1]

در مسیر پیمودن پله‌های ترقی، به ریاست مالیه همدان و سپس قزوین رسید و پس از بازگشت به تهران، ناظر وزارت مالیه در وزارت پست و تلگراف شد. مدتی بعد مجدداً به شهرستان‌ها رفت و ریاست اداره مالیه یزد، اراک و کرمانشاه را عهده‌دار شد.

در سال ۱۳۰۹ خورشیدی که سید حسن تقی‌زاده وزیر مالیه شد، وارسته را ریاست اداره کل مالیات تهران کرد. پس از آن نیز در دوره وزارت علی‌اکبر داور مدتی رئیس اداره کارگزینی وزارت مالیه و سپس ناظر دولت در بانک صنعت و فلاحت و وزارت پیشه و هنر شد، پس ار آن به ریاست اداره کل بازرسی وزارت مالیه و در دوران نخست‌وزیری مدیرالملک جم به معاونت آن وزارت‌خانه رسید که از آن پس، دارایی نامیده می‌شد.[1]

محمد علی وارسته هنگامی که علی سهیلی وزیر کشور کابینه اول منصورالملک بود در هفتم مهر ۱۳۱۹ به عنوان معاون وزارت کشور به مجلس معرفی شد[2] و تا پایان سال ۱۳۲۰ و اتمام دولت بعدی یعنی کابینه ذکاءالملک فروغی در این سمت ماند.[3]

در سال ۱۳۲۱ در کابینه اول قوام السلطنه پس از آنکه تقی‌زاده پست وزارت دارائی را رد کرد وارسته ابتدا معاون و سپس کفیل وزارت دارائی شد.[1] در تیر ۱۳۲۳ در کابینه اول محمد ساعد به استانداری اصفهان (استان دهم) منصوب شد و تا پاییز سال ۱۳۲۵ در این پست باقی ماند و سپس به تهران بازگشت.[4]

وزارت

محمد علی وارسته در دی ۱۳۲۶ در کابینه سوم ابراهیم حکیمی وزیر پست و تلگراف و تلفن شد و در اول تیر ۱۳۲۷ در ترمیم کابینه عبدالحسین هژیر وزیر اقتصاد ملی و سپس وزیر دارایی شد اما پس از چند روز به هژیر نوشت که «موانع و مشکلات کار را از حوصله توانائی خود بیشتر دیده» و استعفا داد.[5] پس از مدتی، استاندار کرمان شد و نزدیک به یک سال استاندار بود.[6][7]

در روزهای نخست سال ۱۳۲۹ منصورالملک وارسته را به تهران احضار و به عنوان وزیر بهداری به مجلس معرفی کرد. در ۲۴ فروردین دولت منصور رأی اعتماد گرفت[8] و در پنجم اردیبهشت، سرپرستی وزارت بهداری تا تعیین وزیر به دکتر عباس نفیسی (معاونت وزارتخانه) واگذار و وارسته وزیر دارایی شد اما پیش از پایان عمر دولت کنار رفت.

از ابتدای سال ۱۳۳۰ وارسته در کابینه حسین علاء وزیر دارایی شد و پس از استعفای علاء، محمد مصدق جانشین علاء نیز در جلسه پنجشنبه دوازدهم اردیبهشت ۱۳۳۰ مجلس شورای ملی او را در کابینه اول خود در سمت وزارت دارایی تثبیت کرد.[9]

در ابتدای همین دوران یعنی روز ۲۲ اردیبهشت ۱۳۳۰ بود که مجلس شورای ملی و مجلس سنا بنا بر ماده اول قانون اجرائی ملی شدن صنعت نفت، نمایندگان خود را برای تشکیل هیئت مختلط در خلع ید از شرکت نفت سابق اعلام کردند که میان اسامی دوازده نفر برگزیده، نام محمد علی وارسته وزیر دارایی به عنوان عضو هیئت مدیره و مشاور نخست‌وزیر به چشم می‌خورد. دیری نگذشت که با تلاش کمیسیون مختلط خلع ید از شرکت سابق نفت، دولت ایران تأسیسات نفتی را یه موجب قانون ملی شدن نفت دراختیار گرفت.[10][11]

سناتوری و مغضوبیت

وارسته در مهر ۱۳۳۰ از دولت دکتر مصدق کنار رفت اما دوباره در روزهای پایانی سال به سمت خودش بازگشت و تا استعفای مصدق در تیر ۱۳۳۱ که به وقایع سی تیر انجامید، وزیر دارایی بود. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ از محاکمه و تعقیب نجات یافت و به سمت استاندار فارس منصوب شد.[7][12] در اواخر همان سال، سناتور انتصابی تهران شد و پس از ورود به مجلس سنای ایران ریاست کمیسیون دارایی را به عهده گرفت و نایب رئیس مجلس سنا شد.

با توجه به بیماری سیدحسن تقی‌زاده رئیس دوره دوم مجلس سنا و وخامت وضعیت سلامتش در سال‌ها پایانی عمر، وارسته که جانشین وی بود ریاست سنا را به عهده داشت. وارسته سناتوری را تا پایان دوره سوم حفظ کرد اما پس از حوادث ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ در جلسه‌ای که در جهت استمداد دربار از سران کشور برای تلاش و جلوگیری از فروپاشی نظام سلطنت برگزار شد، به جهت اظهار نظر در مورد عملکرد شاه و دولت، مورد غضب محمد رضا شاه قرار گرفت و دیگر به مجلس سنا راه نیافت و خانه‌نشین شد.[13][14] وارسته سال‌ها بعد این ماجرا را این گونه نقل کرد:

«بعد از ظهر روز ۱۶ خردادماه ۱۳۴۲ بود که عده‌ای از رجال به دعوت تلفنی آقای علاء وزیر دربار وقت در وزارت دربار گرد آمدیم. بدواً مرحوم علاء اظهار نمود دو روز است مملکت دچار هرج و مرج شده و در شهرها ناامنی ایجاد شده و مردم تظاهراتی علیه دولت و به نفع روحانیت می‌نمایند. زد و خوردهای شدیدی بین مردم و نیروهای انتظامی رخ داده که متأسفانه عده‌ای کشته و تعدادی هم مجروح شده‌اند و این وضع نمی‌تواند ادامه پیدا نماید. امروز از آقایان دعوت کرده‌ام که نظرات شما رجال قدیمی مملکت که مورد اعتماد مردم می‌باشید و سوابق طولانی در خدمت به کشور دارید را دریافت نموده و بررسی نماییم که برای آرامش مردم چه باید کرد؟ من اظهار کردم در قدیم هر موقع که مردم از روش‌ها ناراضی بودند و شکایات و اعتراضات زیاد می‌شد و یک چنین بحرانی پیش می‌آمد، دولت مستعفی می‌گردید و رجالی مانند مؤتمن‌الملک و مستوفی‌الممالک مصدر کار می‌شدند و چون مردم به آن‌ها اعتماد داشتند و می‌دانستند که این اشخاص خدمتگزار مردم هستند آرام می‌گرفتند و با خیال راحت به سر کار خود می‌رفتند. لازم است در این موقع حساس هم دولت مستعفی گشته کسی سر کار بیاید که مورد نظر مردم باشد و دولت آینده هم از روحانیت دلجویی نماید. مقتضی نبود که اعلیحضرت به قم رفته، در میدان آن شهر اظهاراتی علیه روحانیت بنمایند. این سخنرانی اعلیحضرت موجب کدورت روحانیت شده‌است. لازم است ترتیبی داده شود که از روحانیت رفع کدورت شود.

گویا پس از خاتمه جلسه، سپهبد یزدان‌پناه یا یکی دیگر از حاضرین شرفیاب شده و اظهار نموده که اعلیحضرتا چه نشسته‌اید که در منزل خودتان علیه شما گفتگو می‌نمایند و دولت تعیین می‌کنند و شما اطلاعی ندارید. اعلیحضرت پس از اطلاع از این جریان اظهار نموده بودند که این رجال را باید در توالت انداخته و سیفون را کشید…
بعدها مرحوم علاء از وزارت دربار معزول گردید. همچنین انتظام از شرکت نفت کنار گذاشته شد و من و سایرین هم مورد غضب بودیم تا به حال …»[15]

انقلاب و شورای سلطنت

در دی ۱۳۵۷ محمد رضا شاه تصمیم گرفت از ایران خارج شود و در غیاب خود شورائی متشکل از افراد خوشنام برای اداره کشور تشکیل دهد. در این راستا از محمد علی وارسته نیز با اینکه سال‌ها مغضوب بود برای عضویت در شورای سلطنت دعوت به عمل آمد.[16]

در جلسه ۲۴ دی ۱۳۵۷ که با حضور شاه و اعضای شورای سلطنت برگزار شد، از آنجا که سید جلال‌الدین تهرانی به دلیل آشنایی و رابطه دیرینه با آیت‌الله خمینی گمان می‌رفت بتواند با دادن امتیاز به او اوضاع را آرام کند، به عنوان رئیس شورا و وارسته نیز به نیابت رئیس انتخاب شد.[17] اما دو روز بعد از خروج شاه، سید جلال‌الدین تهرانی که در پاریس به دیدار خمینی رفته بود، از سمت خود استعفا داد و رسماً محمد علی وارسته ریاست شورای سلطنت را به عهده گرفت و تا پایان عمر کوتاه مدت شورای سلطنت در این مقام باقی ماند. فرمان‌های بسیاری از جمله آزادی زندانیان سیاسی را وارسته در همان ایام امضاء کرد.[18][19]

سالهای پایانی و پس از انقلاب

محمد علی وارسته در سال‌های پس از انقلاب علی‌رغم پیشنهادها ترجیح داد در خانه بماند و دوران بازنشستگی را کنار خانواده بگذراند. او تا پایان عمر سلامت جسمانی خود را حفظ کرده بود ولی در سال‌های پایانی عمرش دچار بیماری آلزایمر شد و اطرافیانش را به سختی می‌شناخت[7] تا اینکه روز چهارشنبه ۲۸ دی ۱۳۶۷ در سن ۹۴ سالگی در تهران درگذشت.
روزنامه تایمز چاپ لندن یک هفته بعد از فوت وی در مقاله‌ای نوشت: وی از مردان پاکدامن ایران بود که از فساد و آلودگی‌های مالی برکنار بود.[3]

زندگی شخصی و روابط خانوادگی

محمدعلی وارسته برادر زادهٔ علی منصور ملقب به منصورالملک بوده و حسنعلی منصور سیاست‌مدار و نخست‌وزیر پسر عموی وی است. وارسته با تاج ماه خلعتبری دختر امیر اسعد خلعتبری و نوه محمدولی خان سپهدار اعظم تنکابنی ازدواج کرد و صاحب دو دختر و شش پسر شد که اکثراً دارای تحصیلات عالی بودند.

از میان پسران او، حمید وارسته معاون وزارت بازرگانی در کابینه مهدی بازرگان شد و محمود وارسته پس از آنکه دکترای حقوق گرفت، ابتدا معاون وزیر اقتصاد در دولت جمشید آموزگار شد اما پس از مدتی استعفا داد و وکیل عالیرتبه دادگستری شد به‌طوری‌که سال‌ها وکیل معتمد مجلس بود. منشور وارسته پژوهشگر علوم سیاسی نیز فرزند محمود و نوه محمد علی وارسته است.[20][21]

برادر محمدعلی وارسته، باقر وارسته سفیر ایران در انگلستان و فرانسه و آلمان و از صاحب منصبان وزارت امورخارجه بود. مصطفی بزرگ‌نیا، یکی از سه دانشجوی کشته شده در حمله نیروهای امنیتی به دانشگاه تهران در ۱۶ آذر (روز دانشجو) هم خواهرزاده محمدعلی وارسته است.[22]

نگارخانه

• 
  منصور نخست وزیر و محمدعلی وارسته
• 
  جلسه هیئت مختلط ملی شدن صنعت نفت
• 
  مراسم افتتاح یکی از اجلاسیه‌های مجلس سنا
• 
  دیدار اعضای کابینه محمد مصدق با محمدرضا شاه
• 
  هیئت مختلط ملی شدن صنعت نفت
• 
  محمد مصدق و اعضاء کابینه اولش

منابع

1. «بوعده وفا کردم؟». سالنامه دنیا. انتشار روزنامه دنیا - چاپ کیهان. دوره ۴: صفحات:۱۶۳–۱۶۲. سال ۱۳۲۸ خورشیدی. تاریخ وارد شده در |تاریخ دسترسی=،|تاریخ= را بررسی کنید (کمک); پارامتر |تاریخ بازیابی= نیاز به وارد کردن |پیوند= دارد (کمک)
2. مجلس شورا. «تصمیم مجلس شورای ملی دایر به ابراز رای اعتماد به کابینه آقای علی منصور نخست‌وزیر». مرکز پژوهش مجلس. دریافت‌شده در ۵ نوامبر ۲۰۱۶.
3. «Mohammad-Ali Varasteh Career of integrity troubled times for Iran». روزنامه تایمز. The Times چاپ لندن. - ۲۶ ژانویه ۱۹۸۹. دریافت‌شده در 26/01/1989. تاریخ وارد شده در |تاریخ دسترسی=،|تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
4. «نقش آزادی در اجتماع». سالنامه دنیا. انتشار روزنامه دنیا - چاپ کیهان. دوره ۲۲: صفحه:۶۷. فروردین سال ۱۳۴۶ خورشیدی. تاریخ وارد شده در |تاریخ دسترسی=،|تاریخ= را بررسی کنید (کمک); پارامتر |تاریخ بازیابی= نیاز به وارد کردن |پیوند= دارد (کمک)
5. «مذاکرات جلسه ۱۱۸ دوره پانزدهم مجلس شورای ملی سیزدهم آبان ۱۳۲۷».
6. عروضی، علیرضا (۱۳۷۰). خاطرات ابوالحسن ابتهاج (جلد اول). لندن - انگلستان: انتشارات پکا. ص. ۳۲۶. شابک ۹۷۸-۱-۵۹۵۸۴-۲۵۶-۵. دریافت‌شده در نوامبر ۲۰۱۶. تاریخ وارد شده در |بازیابی= را بررسی کنید (کمک)
7. الموتی، مصطفی (سال ۱۳۷۷). «نامداران معاصر ایران». هفته نامه نیمروز. لندن - انگلستان. دوره دهم (۴۶۳): صفحهٔ ۲۷. تاریخ وارد شده در |سال= را بررسی کنید (کمک)
8. «تصمیم قانونی دائر به ابراز رأی اعتماد به دولت آقای علی منصور نخست‌وزیر». مرکز پژوهش مجلس. دریافت‌شده در ژوئن ۲۰۱۶. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
9. تاریخ ایرانی. «محمد مصدق نخست‌وزیر شد». دریافت‌شده در ۳۰ نوامبر ۲۰۱۶.
10. پایگاه جامع تاریخ معاصر ایران. «مجلس و مسئله ملی شدن صنعت نفت (تا اجرای قانون خلع ید)». مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی. دریافت‌شده در ۳۰ نوامبر ۲۰۱۶.
11. «کشور ما سالیان دراز میدان رقابت استعمارگران بود». روزنامه ایران. مؤسسه فرهنگی-مطبوعاتی ایران وابسته به خبرگزاری ایرنا (۶۲۲۹): ۱۳. سال بیست و دوم. تاریخ وارد شده در |سال= را بررسی کنید (کمک)
12. الموتی، دکتر مصطفی (سال ۱۳۷۴). بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۵۷. دوم. لندن - انگلستان: انتشارات پکا. ص. صفحهٔ ۲۲۸. تاریخ وارد شده در |سال= را بررسی کنید (کمک)
13. «وقتی محرم ترین‌ها طرد می‌شوند». دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۰۱-۳۰.
14. الموتی، دکتر مصطفی (سال ۱۳۷۴). ایران در عصر پهلوی. چهارم. لندن - انگلستان: انتشارات بوک پرس. ص. صفحه ۳۲۹. تاریخ وارد شده در |سال= را بررسی کنید (کمک)
15. قره‌باغی، جمیله (۱۳۶۶). اعترافات ژنرال: خاطرات ارتشبد عباس قره باغی. نشر نی. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۹۰۵۱۸-۱-۶.
16. «موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی». پهلوی‌ها. ۱۹۷۹-۰۱-۱۳. دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۰۲-۱۵.
17. «شورای سلطنت تشکیل شد». تاریخ ایرانی. دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۰۲-۱۵.
18. ناصر مقدس. «شورای سلطنت ، تلاشی بیهوده برای حفظ سلطنت پایان یافته». مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی. دریافت‌شده در ۱۵ فوریه ۲۰۱۷.
19. نهاوندی، هوشنگ (۲۰۰۹). سه رویداد و سه دولتمرد. Los Angeles, CA: Ketab Corp. شابک ۹۷۸-۱-۵۹۵۸۴-۲۱۴-۵.
20. نیوز، مشرق (۲۰۱۷-۰۱-۳۱). «سانسور نام «اعلیحضرت» از روزنامه اطلاعات». مشرق نیوز | آخرین اخبار ایران و جهان | mashreghnews.ir. دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۰۱-۳۱.
21. «مصاحبه آقای محمود وارسته». اسناد. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ اوت ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۰۱-۳۱.
22. «‏‫مصاحبه تاریخ شفاهی با محمود وارسته، ۱۰/۰۸/۱۳۷۴‬؛ مصاحبه‌گر و پیاده‌سازی کبری مقیمی». سازمان اسناد ملی ایران. دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۰۱-۳۱.

وزیران کابینهٔ اول محمد مصدق

ر.	وزیر	وزارت‌خانه	ر.	وزیر	وزارت‌خانه
۱	محمدحسن لقمان‌ادهم، محمدعلی ملکی	بهداری	۷	حسنعلی فرمند، خلیل طالقانی	کشاورزی
۲	یوسف مشار، غلامحسین صدیقی	پست و تلگراف	۸	علی‌اصغر نقدی، مرتضی یزدان‌پناه	جنگ
۳	باقر کاظمی	امور خارجه	۹	فضل‌الله زاهدی، امیرعلائی، محمدابراهیم امیرتیمور کلالی ، صالح ، رام	کشور
۴	جواد بوشهری	راه	۱۰	محمدابراهیم امیرتیمور کلالی	کار
۵	محمدعلی وارسته، محمود نریمان	دارایی	۱۱	کریم سنجابی، محمود حسابی	فرهنگ
۶	علی هیئت، شمس‌الدین امیرعلائی	دادگستری	۱۲	شمس‌الدین امیرعلائی، علی امینی	اقتصاد ملی
وزیر مشاور: محمدحسن لقمان‌ادهم وزیر دربار: حسین علاء معاون پارلمانی نخست وزیر: حسین فاطمی کفالت نخست وزیری: باقر کاظمی